Formule i kompozicioni modeli

Kompozicija hajdučke pesme nastaje linearnim nizanjem događaja, motiva i epizoda. U ekspoziciji i finalnoj poziciji pesme smeštene su odgovarajuće spoljašnje opšte ili posebne formule, dok se unutar samog modela, na jakim mestima u “tekstu”, koriste unutrašnje (spojne) formule, koje povezuju segmente u celinu. Nadovezivanjem i ulančavanjam narativnih sekvenci dobija se stepenasta ili lančana kompozicija. Hajdučke pesme mogu biti zasnovane i na paralelizmu delova (krajiška epika). Pevač nastupa kao sveznajući narator koji ne učestvuje u samoj radnji, ali povremeno izlazi na scenu i komentariše postupke svojih junaka. Na linijama preokreta radnje koriste se “prebacivači” u vidu formula ili autorskih komentara. Izvođač u najopštijem smislu preklapa svoju početnu autorsku poziciju sa tačkom gledišta kolektiva koja se u svesti učesnika u usmenoj komunikaciji oblikuje kao “preventivna cenzura sredine” i povratno se učitava u “tekst”. Komentar naratora u hajdučkoj poeziji više je vezan za kontekst izvođenja nego za predmet pesme[142]. Naracija je data u trećem licu, epizode su pravolinijski poređane i predstavljene u uzročno-posledičnom sledu.
Kompozicioni model hajdučke pesme odlikuje se strogim oblikovnim principima, izgrađenim sistemom epskih formula i efikasnim epskim podtekstom[143]. Njegove osnovne karakteristike su zaokruženost i celovitost radnje, izbegavanje promene scene, pravolinijski hod naracije. U hajdučkim pesmama precizno su definisane inicijalne, unutrašnje i finalne formule, kao izraz težnje za što većom koncentracijom radnje. S druge strane imamo razvijenu tehniku epskog ponavljanja koja usporava epsku radnju, ali joj daje i karakter neophodne čvrstine i geometrijske kompozicione strogosti[144]. U odnosu na junačke pesme najstarijih vremena u kojima se mogu naći mitološko-fantastične predstave, u hajdučkim pesmama dolazi do redukovanja elemenata fantastike u prilog razvijanju psihološke i etičke motivacije junakovih postupaka. Hajdučke pesme dosledno prikazuju i postupke koji su neprihvatljivi sa etičkog stanovišta kolektiva, poput kolaboracije sa neprijateljem, izdajstva i kukavičluka, što je izraz jednog realističkog prosedea, ali ih po pravilu i osuđuju.
Težnja za redukovanjem naracije u hajdučkoj poeziji ispoljava se preko dva karakteristična kompoziciona modela. Prvi je model dijaloške pesme, koji se sastoji iz kratke ekspozicije i dijaloški oblikovane radnje (tehnika pitanja i odgovora)[145]. On je široko zastupljen u makedonskoj i bugarskoj hajdučkoj poeziji. Dijaloške pesme su, najčešće, lirske minijature, poetske introspekcije kojima se zadire u hajdukovu intimu. Rasklapa se iznutra hajdukov svet, problematizuju porodični odnosi, naglašava se njegova emocionalna vezanost za goru. Stvarni predmet epske poezije – hajdukova epska biografija, njegovi podvizi i, uopšte uzev, javna delatnost, ostaju po strani (Karavelov, br. 10).
Drugi je model ispovedne pesme[146] u kom se, naracijom u prvom licu, daje retrospektivna ispovest glavnog junaka. Ovakvu kompozicionu shemu najčešće razvijaju pesme u kojima junaci objašnjavaju razloge svoga odmetanja u hajduke (Vuk, SNP III, br. 1).
Motiv u epskoj poeziji ima modelirajuće kvalitete – pojava određenog motiva uslovljava, ili bar delimično utiče na siže. U tom smislu veoma je važan uvodni motiv. On ne samo da uvodi, već i markira junaka, čak ako ga i ne imenuje – u pitanju je epski junak, “i to junak određenog tipa"[147].
Kada je reč o ekspoziciji pesme, hajdučke pesme karakteriše izrazito prisustvo posebnih inicijalnih formula (M. Detelić), od kojih su najčešće: “knjigu piše” (Erlangenski rukopis, br. 17, 136; Vuk, SNP III, br. 20, 28, 29, 30, 34, 41, 42, 46, 55, 56, 66, 67, 69, 70); “vino pije” (Bogišić, br. 105, 106, 108, 111; Erlangenski rukopis, br. 63, 72, 76, 100, 106, 135; Vuk, SNP III, br. 18, 24, 26, 35, 36, 37, 43, 52, 53, 54, 58, 60, 61, 65, 77); “boga moli” (Vuk, SNP III, br. 44). Tu su i inicijalne formule za vreme, tipa: “Još od zore nema ni pomena” (Vuk, SNP III, br. 21); “Mili bože, čuda velikoga/ Kad se d’jeli sreća od nesreće” (Vuk, SNP III, br. 38, 78); “Još zorica ne zabijeljela/ Ni Danica lice pomolila” (Vuk, SNP III, br. 39, 47); “Ni zorice ni bijela danka” (Erlangenski rukopis, br. 81, 88, 89, 90), formule slovenske antiteze (Erlangenski rukopis, br. 80, 123, 163, 172; Vuk, SNP III, br. 32, 51, 74, 76), proročkog sna (Vuk, SNP III, br. 31), ženidbene uvodne formule (Vuk, SNP III, br. 73, 81, 82), ili formule tuženja junaka u tamnici (Erlangenski rukopis, br. 79, 82; Vuk, SNP III, br. 57, 64). Samo u pesmama “srednjih vremena” pojavljuje se inicijalna formula tipa "podigla se jedna četa mala". Ova semantički napregnuta formula predstavlja poetički signal kojim se markira žanr. Kada se u ekspoziciji pesme pojavi stih o podizanju čete, znamo da se radi o hajdučko-uskočkom načinu četovanja[148].
Finalne formule hajdučke poezije značajne su iz aspekta modelativne uloge koju ima početak i kraj umetničkog dela. Ovim formulama ostvaruje se kontekstualna veza etnokulturnog sveta epske pesme sa najopštijim kulturnim modelima zajednice[149]. Finalne formule nose oznaku o žanru, o celovitosti priče, o tipu sižea. One mogu imati i motivacionu funkciju:
Vita jelo, istina je ovo.
Nek’ su zdrave sve junačke glave!
(Erlangenski rukopis, br. 17)
Vita jelo, uzaman zelena,
A družino, uzaman vesela,
Nek su žive sve junačke glave
Koje dižu čete na krajinu!
(Vuk, SNP III, br. 26)
Komentari su najčešći u finalnoj poziciji, čime se zaokružuje poetski mikrokosmos i sugerišu elementi uređenosti epskog sveta koji pevač stvara.
Dobi blaga, vesela mu majka,
A uz blaga i bijela grada.
(Bogišić, br. 110)
To govori, a s dušom se bori,
To izusti, laku dušu pusti,
I umrije, žalosna mu majka.
Bog mu dao u raju naselje,
Nama, braćo, zdravlje i veselje!
(Vuk, SNP III, br. 31)
U autorskim komentarima u finalnoj poziciji pevač se može distancirati od događaja opevanih u pesmi, najčešće isticanjem razlike između izvođačkog vremena i vremena radnje:
Davno bilo, sad se spominjalo,
Kano Đurđev danak u godini,
Baš kó dobar junak u družini.
Tamo raslo klenje i jasenje,
Među nama zdravlje i veselje!
(Vuk, SNP III, br. 24.)
U funkciji privlačenja pažnje komentari se mogu javiti i u inicijalnoj poziciji, u vidu direktnog obraćanja pevača publici:
Stan’te malo da se poslušamo,
Od istine pjesmu da pjevamo.
(Vuk, SNP VII, br. 34)
“Smrt Senjanina Iva” predstavlja jedan od najboljih primera funkcionalne upotrebe formula u njihovom uzastopnom sledu, čime se sugeriše skladna kompozicija i kanališe dramski naboj radnje. Formula sna proširuje se na celokupni siže i upozorava „na shemu kompozicione podele"[150].

Hajduci-guslari

Poetsko obrazovanje u narodnoj književnosti pretpostavlja jedan dug i sveobuhvatan proces učenja i ovladavanja osnovnim poetičkim principima usmenog pesništva. Talentovanost pevača i kazivača očituje se u kreativnoj sposobnosti improvizacije tokom izvođenja određenog "teksta". I kada improvizuje, stvaralac-izvođač (“tvorec-ispolnitel'”) je sputan uzusima koje mu nameće tradicija[151]. Svojim “računom od pjesama” Vuk je na najbolji način ukazao na kreativno prožimanje individualnih poetika, utemeljenih na dugotrajnom usmenom pesničkom obrazovanju, i tradicije, ovaploćene u zbiru načela koji obično zovemo estetikom istovetnosti. “Koji čovek zna pedeset različni pjesama (ako je za taj posao), njemu je lasno novu pjesmu spjevati”, pisao je Vuk. Čak i u kratkim lirskim tekstovima „mogu se sagledati pesničke individualnosti"[152]. Udeo pevača u završnoj obradi jedne teme „od velike je, čak presudne važnosti"[153]. To nam najbolje pokazuje Tešanova redakcija lika Marka Kraljevića u pesmama iz Vukove zbirke u poređenju sa epskom biografijom Marka Kraljevića u starijim zapisima. Ustanička epika Filipa Višnjića promoviše niz formalnih rešenja koja ukazuju na individualni princip, u skladu sa ideološkom koncepcijom Ustanka kao jednog od najvažnijih povesnih događaja čiji je nosilac srpski narod[154].
Hajduci predstavljaju važnu kariku u procesu spevavanja i prenošenja usmenog epskog nasleđa. “Pjesme junačke po narodu najviše raznose slijepci i putnici i hajduci", ističe Vuk[155]. Stvaraoci hajdučke epike su najčešće sami hajduci, a zatim profesionalni pevači. U procesu spevavanja i prenošenja pesama uskoci i hajduci su važni koliko i slepi guslari[156]. Opisujući događaje u kojima su neposredno učestvovali, ili su samo čuli za njih, hajduci vrše prvu redakciju pesme koja se zatim, ukoliko je tema od značaja, a pevač od vrednosti, emancipuje od izvornika i počinje vlastiti, samostalan život. Pevanje pesama na odmorištima i kod jataka, “radi svoga razgovora”, ali i kao specifično “sredstvo za propagandu”[157], snažno doprinosi potenciranju istorijske dimenzije hajdučkog pokreta. Pesme se prenose i oblikuju po uzoru na stariju epsku tradiciju. Pevači uvek iznova vrše redakciju postojeće teme na osnovu kriterijuma vlastitog umeća, poetskog obrazovanja i talenta, ali i potreba vremena i uticaja sredine u kojoj žive i stvaraju[158]. Ne treba smetnuti sa uma da je većina pevača Vukovog doba posedovala hajdučko iskustvo u dovoljnoj meri da bi ga na tlu epske tradicije mogla uobličiti u snažan i autentičan pesnički iskaz[159]. Dovoljno je setiti se Tešana Podrugovića, hajduka Stojana Lomovića, starca Milije Kolašinca, Sava Matova Martinovića i dr[160].

Komparativna perspektiva

Iako epska poezija izrasta na nacionalnom tlu, proučavanje uporednih pojava u njihovoj dinamici i istorijskom kretanju, ako se ne svodi na puko iznalaženje motivskih analogija i paralela, višestruko je koristan posao[161].
Među komparativnim istraživanjima srpskih narodnih pesama o hajducima u balkanskom kontekstu izdvaja se studija Miodraga Stojanovića Hajduci i klefti u narodnom pesništvu (Beograd 1984). Komparativnim istraživanjima srpske i bugarske hajdučke poezije u bugarskoj folkloristici najveći doprinos dale su Cvetana Romanska[162] i Stefana Stojkova[163].
Komparativna perspektiva prilikom proučavanja jednog do te mere složenog društvenoistorijskog, sociološkog i kulturnog fenomena na Balkanu kao što je hajdučki pokret, jedina može da nam pruži sveobuhvatnu sliku i da valjane odgovore na pitanja o tematsko-motivskoj osnovi, poetičkim rešenjima, formulama i formulativnosti, varijantnosti, ideološkoj pozadini i antiturskom karakteru pesama o hajducima. Najdragocenijim će se ovaj postupak pokazati u ravni poetike žanrova usmene književnosti.
Kada se za junake pesama o hajducima i uskocima vežu poznati internacionalni motivi, i oni se vezuju za nove prostore, izmeštaju se iz rodnog tla i vremena, uklapaju u već formirane sižejne modele i kompozicione obrasce. Granice ovog procesa su Balkan. A Balkan, bar kada je o usmenoj poeziji reč, nije granica. Balkan je most[164]. Trošan most, doduše, kao i sve što je sazdano od materije čovekove reči i sećanja, luk koji se stalno obnavlja u naporima da vekovno tragično istorijsko iskustvo naroda na ovim prostorima prevede na drugu stranu obale, u poeziju.