Manastir Poganovo sa crkvom Svetog Jovana Bogoslova - Dobroševo

Poganovo je manastir Svetog Jovana Bogoslova na levoj obali Jerme u blizini Pirota, zadužbina vlastelina Konstantina Dejanovića s kraja XIV veka.

Posle njegove smrti u boju na Rovinama staranje o manastiru preuzima njegova ćerka Jelena, supruga vizantijskog cara Manojla II Paleologa. Crkva je oslikana vek kasnije o čemu svedoči natpis iznad ulaza po kome su radovi završeni oktobra 1499. godine. Galerija fresaka ukupne površine oko 360 m² ubraja se u najviša slikarska ostvarenja tog vremena na Balkanu.

Do prvog svetskog rata u manastiru je čuvana jedna od najlepših ikona (tzv. dvostruka ikona) s kraja XV veka, poklon carice Jelene, na kojoj su s jedne strane likovi Bogorodice i Jovana Bogoslava, a s druge "Čudo u latonskom manastiru", a dans se sa još nekim dragocenostima iz jovanovskog manastira nalazi u zbirci kripte Svetog Aleksandra Nevskog u Sofiji. Jovanovski manastir je već petnaest godina domaćin učesnika Međunarodne likovne kolonije "Poganovski manastir".

Pećka Patrijaršija

Na ulazu u Rugovsku klisuru kod Peći uz reku Bistricu nalazi se Pećka patrijaršija koju čini kompleks od četiri crkve i priprata sa kojom su povezane. Crkve su posvećene Svetim Apostolima,Svetom Dimitriju,Bogorodici Odigitriji i Svetom Nikoli.Pored cvrkava i priprate tu se nalaze i konaci. Nekadašnja Velika kula zvonara nije sačuvana.Kada je Žiča postala nesigurna za sedište arhiepiskopije zbog upada raznih plemena,srpski arhiepiskop Arsenije sredinom 13 veka premešta sedište u Peć.On je nasledio arhiepiskopski tron na kome je bio Sveti Sava.Prema fresci iz 14 veka pri kraju svog života Sveti Sava je dao nacrte za Pećku patrijaršiju koje su kasnije realizovali njegovi naslednici.Sve do 1690 god kada su se monasi sa patrijarhom Arsenijem III i narodom iselili sa Kosova ,nastaju crni dani za sve srpske svetinje.Mnoge crkve i manastire su Turci opljačkali i popalili.Da bi 1766 fermanom sultana Mustafe II ukinuta srpska odnosno Pećka patrijaršija.Obnovljena je 1920 god tako da je Pećka patrijaršija praktično nadživela srpsku srednjevekovnu državu. Nekada bogata manastirska riznica koja se nalazi u crkvi Svetog Dimitrija danas je osiromašila. I pored toga je sačuvala mnoge vredne umetničke predmete.Biblioteka ima 113 rukopisa od kojih su mnogi iz vremena nastanka samostalnosti srpske crkve. Tu je Romulovo jevandjelje iz 14 veka,Dioptra-zbornik o čuvanju duše iz 15 veka. Čudotvorna ikona Pećke Bogorodice,ikona svetih vraća Kuzmana i Damjana, ikona Svetog Djordja i dr. Značajan je i ikonostas iz 1724 god u crkvi Svetih Apostola.Prva stručna obnova i restauracija uradjena je 1931/32 god.i 1952/54 god.Posle podmetnutog požara osamdesetih godina u konacima, mnoge knjige i drugi predmeti prebačeni su u Beograd.
Manastir je ženski i o njemu brinu monahinje.Danas ga obezbedjuju jedinice KFORA.






Priprata koju je podigao arhiepiskop Danilo II pre 1376 god.zidana je kao trem sa dvojnim arkadama ali su ovi otvori zazidani oko 1560 god.Najveća je gradjevina u kompleksu crkava.Konstuktivno je vezana za crkvu Svete Bogorodice.Većina sačuvanih fresaka potiće iz 1561 god.Posebno je zanimljiv prikaz loze Nemanjića od osnivača Nemanje do cara Dušana.Ima 25 portreta i nalaze se na istočnom zidu. Obnovu priprate izvršio je patrijarh Makarije Sokolović.Fresko slikarstvo iz sredine 14 veka ima svoje najsvetlije trenutke baš u obnovi Pećke patrijaršije.Freske su radili razni majstori, naročito Grčki. Ali najlepše i najpoznatije iz kompleksa Pećke patrijaršije nalaze se baš u Priprati.






Crkva svetih apostola je najstarija iz kompleksa.Podigao je polovinom 13 veka srpski arhiepiskop Arsenije I(1233-1263) i arhiepiskopiju iz Žiče seli u Svete Apostole. Zidana je u raškom stilu od kamena i pokrivena olovom.Najstarije freske radjene su polovinom 13 veka. Obnovljena je 1932 god. a čišćenje i konzervacija usledila je tek posle II svetskog rata.
Po starinskom načinu u kupoli nije Hristos Pantokrator već monumentalno vaznesenje Hrista po ugledu na Žiču. Uz ulaz u crkvu nalazi se patrijaršiski presto gde su se održavali sabori.U crkvi se nalaze i mermerni sarkofazi arhiepiskopa ArsenijaI,Save II i patrijarha Joanikija II.








Crkva svetog Dimitrija dozidana je sa severne strane Svetih Apostola izmedju 1320-1324 god. Podigao je srpski arhiepiskop Nikodin. Za osnovu ima upisani krst široku kupolu i veliki oltarski prostor. Zapadni deo hrama adaptiran je 1340 god.Freske su radjene u periodu od 1338-1346 god.Radio ih je slikar Jovan.Oštećene freske obnovio je Georgije Mitrofanović slikar iz Hilandara oko 1621/22 god.Kao i freske
Svetih Apostola i freske Svetog Dimitrija su od neprocenjive vrednosti. U crkvi se nalazi kameni sarkofag patrijarha Jefrema. U crkvi se nalazi i nekada veoma bogata riznica Pećke patrijaršije.






Crkva Bogorodice Odigitrije je sagradjena na južnoj strani Svetih Apostola oko 1324-1379 god. Podigao je arhiepiskop Danilo II, veliki donator i pisac o životima srpskih kraljeva i arhiepiskopa .Po arhitekturi se razlikuje od crkava Svetih Apostola i Svetog Dimitrija.Gradjena je na osnovi upisanog krsta.Kupolu nose četiri stuba.Fasada je ozidana redjanjem opeke i sige.Najveći deo živopisa je završen za života Danila Ii do 1337 god. i dobro je očuvan.Na zapadnom krilu prikazan je Danilo II sa modelom hrama u ruci. Njegov drugi portret je radjen verovatno posle njegove smrti jer ga tu prikazuju kao svetitelja. Freske su izuzetno lepe. U crkvi se nalazi mermerni sarkofag u kome je sahranjen Danilo II.






Crkva svetog Nikole podignuta je uz južni zid crkve Bogorodice Odigitrije.Podigao je arhiepiskop Danilo II kao malu jednobrodnu crkvu oko 9x4 m tako da u odnosu na ostale mnogo veće crkve deluje kao mala kapela.Zidana je od kamena i ima kosi krov.Današnje očuvane freske potiču iz 1673-1674 god. Radio ih je po nalogu patrijarha Maksima čuveni živopisac Radul.Zanimljiva je feska na kojoj Sveti Nikola vraća vid oslepelom srpskom kralju Stefanu Urošu-Dečanskom. Ispred crkve je sarkofag patrijarha Maksima.

Manastir Visoki Dečani sa crkvom Vaznesenja Gospodnjeg

U podnožju Prokletija u klisuri Dečanske Bistrice oko 17 km.od Peći nalazi se ovaj manastir. Manastir Dečani ili Visoki Dečani kako ga narod naziva je zadužbina kralja Stefana Uroša III Dečanskog i njegovog sina Stefana Uroša IV Dušana kasnije prvog srpskog cara.Izgradnja manastira započeta je 1327 god a završen je 1335 god.Bila je to najveća i najlepša crkva u srednjevekovnoj Srbiji.Uz crkvu su bile podignute: trpezarija,ćelije za monahe,odbrambeni zidovi,kula na ulazu u manastir i bolnica. Osnova crkve je 36,5 m a visina kupole 28 m. Radjena je u raškom stilu u kombinaciji romanskih, vizantiskih i primorskih elemenata što se objašnjava poreklom graditelja iz Boke Kotorske.
Unutrašnjost crkve podeljena je sa osam mermernih stubova dok je priprata podeljena krstastim svodovima.Plastična dekoracija je radjena u sivo-žutom-roze kamenu a ispod krovova se nalaze male arkade.Dečanski živopis je radjen punih 13 godina od 1335-1348 god.i predstavlja najveću galeriju fresaka u Srbiji.Radilo ga je više majstora.Prikazan je veliki godišnji kalendar sa 365 scena. Preko hiljadu kompozicija je oslikano i 10 hiljada različitih figura.Sačuvana je najveća i najlepša freska koja prikazuje lozu Nemanjića kao i velika kompozicija sa portretom Stefana Dečanskog i prikazom bitke kod Velbužda. Na dečanskim freskama su još vidljivi delovi pozlate na pozadini od plavog lazura. Čuvena je dečanska riznica u kojoj se nalaze unikatne relikvije od 14-19 veka. Zbirka ikona je jedinstvena, posebno četiri ikone sa prvobitnog kamenog ikonostasa iz 1350 god.kao i ikona ktitora Stefana Dečanskog, rad čuvenog slikara iz 16 veka Longina.Sačuvan je igumanski presto iz 14 veka kao i originalni kivot Stefana Dečanskog od drveta u duborezu sa lepom koloritnom dekoracijom.
Pored mnoštva zlatnih predmeta i nameštaja sačuvano je i oko 170 rukopisnih knjiga kao što su: svetosavska Krmčija,tipik Svetog Save,žitije Stefana Dečanskog sa početka 15 veka. Tu je i krst Stefana Uroša IV Dušana. Posle bitke na Kosovu manastir je stradao.
Obnovila ga je knjeginja Milica ali je posle velike seobe Srba ponovo stradao i dugo tako tavorio. Polovinom 17 veka je obnovljen.Prvi radovi na zaštiti počeli su 1937 god.Jedan je od najbolje očuvanih srednjevekovnih manastira. Muški je i u njemu žive monasi. Danas o sudbini Visokih Dečana brinu jedinice Kfora.Manastir Dečani upisan je u Listu Svetske kulturne i prirodne baštine UNESCO-a 02. jula 2004. godine.

Manastir Gračanica sa crkvom Uspenja Presvete Bogorodice

Nedaleko od Lipljana na desetak kilometara od Prištine u sedištu starovizantiske episkopije Ulpijane ,nalazi se ovaj manastir koji je remek delo srpske srednjevekovne umetnosti.Spada medju najlepše evropske crkve 14 veka.Sagradio je srpski kralj Milutin Nemanjić,1315 god.koji je bio najveći donator i graditelj crkava svoga doba.
Crkva Uspenja Presvete Bogorodice je poslednja u nizu monumentalnih gradjevina kralja Milutina.Podignuta je na ruševinama starije Bogorodičine crkve iz 13 veka a ona na temeljima stare bazilike iz 6 veka.Osnovu hrama čine dva upisana krsta dužine 25 m. sa četiri male kupole i jednom većom u sredini.Gradjena je klesanim kamenom i opekom sa višedelnim ukrašenim prozorima,veoma je skladnih stepenastih proporcija.Uz crkvu je dozidana priprata.Gračanica je više puta stradala.Prvi put posle Kosovske bitke,zatim nakon velike seobe Srba,pa sredinom 18 veka.Svaki put je obnavljana.Zadnji put 1957. Od 1971-1976 god. obavljeni su konzervatorski radovi kako samog zdanja tako i fresaka na kojima su obavljeni opsežni radovi čišćenja. Gračanica je imala u jednom periodu,oko 1539 god svoju štampariju u kojoj je štampan Oktoih petoglasnik.Gračaničke freske su velelepne i premašuju svojom lepotom gotovo sve živopise sa početka 14 veka.Postoje tri vrste slikarstva.Najstariji je iz 1318 god. u naosu a u priprati su dva mladja.Živopis u crkvi je izveden od 1321-1322 god.Slikari iz Gračanice su uspeli da stotine likova i scena rasporede na jasan i pregledan način unutar razudjenog prostora crkve.Očuvana je izmedju ostalog ktitorska kompozicija kralja Milutina i kraljice Simonide,kraljice majke Jelene Anžujske,loza Nemanjića, od Nemanje do kralja Milutina.Sačuvane su i freske iz 1570 god čiji je ktitor bio patrijarh Makarije Sokolović.Riznica Gračanice stradala je u požaru izmedju 1379 i 1383 god,danas je malo ostalo.Nekoliko vrednih ikona,jevandjelje iz 15 veka i nekoliko rukopisa.Dugo godina ovaj manastir je bio sedište Lipljanskih episkopa.
Manastir je aktivan, ženski.O njemu brinu monahinje u okruženju jedinica Kfora.

Manastir Banjska sa crkvom Svetog Stefana

U blizini Kosovske Mitrovice kod Zvečana na reci Banjskoj,nalazi se manastir Banjska, zadužbina i nadgrobna crkva Kralja Milutina.Podignuta je 1312-1316 god. na temelju starije crkve u kojoj je za vreme kralja Uroša I, Milutinovog oca, bilo sedište banjske eparhije.Kao uzor za izgradnju bila je Bogorodičina crkva u Studenici. Kako je bila predvidjena za kraljevsku grobnicu ukinuta je
episkopija i manastir je proglašen za Carsku Lavru,četvrti po rangu u državi(posle Studenice, Mileševe i Sopoćana).Gradnja je poverena hilandarskom monahu,episkopu banjskom,kasnije arhiepiskopu Danilu II, velikom donatoru i piscu svoga doba.Posle smrti kralja Milutina u
Nerodimlju 1321 god. Danilo II je njegove mošti preneo u Banjsku.Posle Kosovske bitke monasi su mošti preneli u Trepču a kasnije 1455 god u Sofiju gde se i danas nalaze. Ovo tada monumentalno zdanje sa crkvom,trpezarijom,bibliotekom, konacima,kulama, zidovima
i bedemima,počelo je da propada veoma rano. Početkom 15 veka požar je progutao dosta toga da bi kasnije bila skoro srušena.
U 19 veku crkva je bila pretvorena u džamiju sve do I svetskog rata.Prvi put je u oronulom stanju konzervirana 1939 god.drugi put 1990 god. da bi 15.avgusta 2004 posle 520 god ponovo primila monahe i bila osvećena od strane patrijarha Pavla.Podignuti su novi konaci.
Gradjena je u raškom stilu.Ima oblik jednobrodne bazilike sa kupolom čija osnova je 36 m. Crkva je od tesanog kamena u tri boje koji su slagani kao šahovsko polje.Dekoracije su bile od belog mermera.Danas se delovi dekoracija nalaze u muzeju u Kosovskoj Mitrovici i Beogradu. Poznata statua banjska Bogorodica sa Hristom nalazi se u manastiru Sokolica.
Unutrašnjost crkve je bila bogato živopisana sa raskošnim freskama koje su bile oblagane sa zlatnim listićima od kojih je danas sačuvano samo mali deo u fragmentima. U crkvi se nalazi grob kraljice Teodore, žene Stefana Dečanskog i majke cara Dušana.
Pronadjena su i dva njena prstena. Na jednom od njih je urezan dvoglavi orao koji je i danas na grbu i natpis:
"Ko ga nosi-pomogo mu Bog."Manastir je muški i od avgusta 2004 ponovo je aktivan

Manastir Sopoćani

Manastir Sopoćani posvećen je Svetoj Trojici. Osnovao ga je kralj Uroš. Crkva je izgrađena 1260. godine. Kupola sa zvonikom je dograđena sredinom 14. veka. Neki članovi kraljevske porodice su sahranjeni u manastiru. Fresko slikarstvo crkve je kompletirano 1270. godine.

Kratko posle kosovske bitke manastir je pretrpeo razna razaranja i obnovljen je za vreme despota Stefana.

Crkva je jedinstvena građevina sa polukružnom apsidom. Spoljni izgled crkve je romanskog stila. Portal i prozori su napravljeni od kamenja. Graditelji su verovatno dolazili iz Jadranske regije. Najranije freske nastale su 1273. godine. Jedna od fresaka prikazuje Uroša prvog dok čeka kraljicu koju vodi Stefan Nemanja. Takođe, oslikana je i ktitorska kompozicija koja prikazuje Stefana Prvovenčanog i Uroša prvog sa modelima svojih crkava.

Freske oko oltara su naslikane kasnije. Na jednoj je prikazan Uroš prvi sa sinovima Dragutinom i Milutinom kao i ostalim članovima kraljevske familije. Freske u kapelama su oslikane poslednje. U južnoj kapeli se nalazi freska koja prikazuje smrt Stefana Nemanje i prenos njegovih moštiju u Studenicu. Takođe postoje freske koje prikazuju cara Dušana i njegovu ženu Jelenu.

Ono što su fresko-slikari u Sopoćanima uspeli u linearnosti i koloritu oslikati sreće se još samo u italijanskoj renesansi.

Zbog izuzetne vrednosti, manastirski kompleks (zajedno sa kompleksom Starog Rasa) UNESKO je uvrstio na listu svetske kulturne baštine 1979. godine

Manastir Grabovac sa crkvom Svetog Oca Nikolaja - Grabovac

Do manastira se dolazi iz pravca Obrenovca prema Grabovcu (oko 3 kilometara).Iza pružnog nadvožnjaka postoji znak i tu se skreće desno.Za nekoliko minuta stižete u manastir koji se vidi sa desne strane puta.Prvi pisani pomen potiče iz XVI veka a prema predanju podigli su ga Nemanjići.Dva puta je rušen a generalna obnova je završena 1973 godine.Unutrašnjost crkve je oslikana ikonama novijeg datuma. Kraj manastira se nalazi kapela na izvoru Vidan vode.Ova mineralna voda je lekovita,leči vid i atrofiju mišića prema rečima meštana.
 Kapela se oslikava i radove izvode ikonopisci:Lazar Lečić i Goran Desančić.U samoj crkvi nalaze se mošti srpskih veliko mučenika.
Manastir je aktivan i o njemu brinu monahinje.

Manastir Lelić sa crkvom Sv.Nikolaja Mirlikijskog Čudotvorca

Samo nekoliko kilometara od Valjeva prema Bajinoj Bašti skreće se prema Leliću.Par kilometara od manastira Ćelije uz reku Gradac u centru Lelića je crkva sagrađena 1929 a proglašena za manastir 1997. U njemu se nalaze mošti Vladike Nikolaja Velimirovića pravoslavnog teologa i pisca iz 20.veka. Mošti Sv.Nikolaja Velimirovića prenete su iz Amerike 1991.godine.U manastiru se nalazi muzej a pored je kapela.

 

Manastir Pustinja sa crkvom Vavedenja Presvete Bogorodice - Poćuta

 Do Poćute se od Valjeva dolazi novoizgrađenom deonicom puta i na samoj uzbrdici u centru je skretanje na desno. Zatim se lošim putem silazi dosta dugo tako da,kada pomislite da ne znate gde ste, stižete na prelepo mestu u šumi u kanjon reke Jablanice.Po predanju osnovan je u 13 veku u vreme srpskog krallja Dragutina.Nezavisno od legende današnji hram leži na temeljima još starijeg iz 11.veka.U porti su drevni grobovi.Najstariji pomen manastira potiče iz 1572.god.U okolnim skrovitim pećinama živeli su monasi pustinjaci pa najverovatnije odatle potiče naziv manastira.
Manastir je više puta rušen i spaljivan.Obnavljan je nekoliko puta. Za vreme Kočine krajine Bušatlija paša spalio je manastir pa je isti opusteo.Bio je tada jedina bogomolja u valjevskom kraju i tu su dovodjeni bolesnici kod monaha na lečenje.Hram je zidan od kamena i pravilno tesane sige.Naos je prekriven crepom.Hram ima pored zapadnog ulaza i drugi manji sa severne strane,što je retkost kod pravoslavnih hramova.
Postoji i veoma lep zidani ikonostas sa ikonama.Zidani ikonostasi su karakteristični za veoma stare hramove.Način gradnje upućuje na pravoslavne jermene što takodje govori o starosti ovog manastira.Freske potiću iz 1622 god i dobro su očuvane.Tu je ktitorski portret Joakima,zatim freske:Veliki praznici,stradanje Hrista,služba Agnecu,nebeska liturgija, svetitelji,po lepoti čuvena freska svetog Jovana sa krilima koju uporedjuju sa Belim Andjelom iz Mileševe.Zanimljiv je i prikaz svetog Silvestera mučenika na fresci jer se njegov lik ne sreće ni u jednom drugom pravoslavnom hramu.Bio je parohijska crkva i aktivan muški manastir do 1951.god.
Danas je ženski manastir i o njemu brinu monahinje.

 

Manastir Ćelije sa crkvom Svetog Arhangela Mihaila - Valjevo

Samo nekoliko kilometara od Valjeva prema Bajinoj Bašti skreće se prema Leliću a zatim prema putokazu skreće se levo i silazi dosta dugim putem u dolinu.
Tu je manastir Ćelije sagrađen u 13 a obnovljen u 18 veku i nalazi se na proplanku iznad reke Gradac.Njegova izgradnja vezuje se za kralja Dragutina iz dinastije Nemanjića. Prvi pisani istoriski izvori pominju ga 1560.god.Često je spaljivan a potom obnavljan. Za vreme Prvog srpskog ustanka u manastiru je bila ustanička bolnica. Ikonostas je uradjen 1810.god.U manastiru je bila jedna od najstarijih škola u ondašnjoj Srbiji. Danas monahinje drže poznatu ikonopisačku školu po uzoru i tehnikom starih majstora. Uspešno se bave i izdavačkom delatnošću.Danas je manastir sedište umetničke i kulturne delatnosti.Monasi ovog manastira su uvek bili na čelu borbe za oslobodjenje od turske vlasti.U ovom manastiru je sveštenički čin dobio Hadži Ruvim. Tu su sahranjeni ustaničke vodje Ilija Birčanin i Jefta Popović.
U manastirskoj porti sahranjen je i veliki pravoslavni mislilac 20.veka Ava Justin Popović. U manastir dolazi 1948 god i tu ostaje sve do svoje smrti 1979.god. Učenici Ave Justina danas su u vrhovima Srpske pravoslavne crkve. U manastiru se čuva ikona Sabor svetih Arhangela koju je 1798 god. uradio Petar Moler.
Manastir je aktivan i danas u njemu žive monahinje.