STEFAN DRAGUTIN (1276-1282)
monah Teoktist (+1316)
Katarina (Katalina), kćer ugarskog kralja Stefana V


Stefan Dragutin je prvorodjeni sin Stefana Uroša I. Na presto je došao 1276. godine tako što je potukao svog oca u bici kod Gackog i svrgnuo ga sa vlasti. Godine 1282, posle ozbiljne povrede zadobijene pri padu sa konja, Dragutin je na saboru u Deževu predao presto svom mlađem bratu Milutinu, a za sebe je zadržao Podrinje i Posavinu. Čin Dragutinove abdikacije je prikazan na svodu njegove kapele u Đurđevim Stupovima.

Dragutin je bio oženjen kćerkom ugarskog kralja Stefana V. Od svog tasta je 1248. godine dobio na upravljanje Mačvansko-bosansku banovinu, zajedno sa Beogradom. Kako je ova oblast nazivana i Sremom, Dragutin se u izvorima ponekad pominje kao "sremski kralj".

Kada se Milutin izmirio sa Vizantijom i sklopio sa njom savez, najpre je došlo do razlaza medju braćom, a zatim i do rata oko prestola. Rat je trajao sve do 1312. ili 1313. godine, kada je Milutin pomoću najamničke vojske pobedio brata i nagnao ga na pokornost.

Pre smrti, kralj Dragutin je na saboru vlastele i sveštenstva svoje države predao vlast svom sinu Vladislavu. Potom se zamonašio i uzeo ime Teoktist. Ostatak života proveo je u pobožnosti, živeći gotovo isposnički i čineći mnoga dobra dela. Tako je u svome domu izradjivao sveštene sasude koje je poklanjao crkvama i manastirima u Rusiji, Jerusalimu, na Sinaju i drugim svetim mestima. Brinuo je o čistoti vere, pa je mnoge bosanske jeretike obratio na hrišćanstvo. Ali tek se po njegovoj smrti 1316. godine otkrilo koliko je zaista bio blažen. Kada su, naime, dvorani hteli da ga omiju, našli su da je celog života, ispod svečanih odora, nosio oštru lanenu haljinu i pojas od slame, koji mu se duboko usekao u telo.

Poput svih Nemanjića, Dragutin je podigao više crkava, a najpoznatija je crkva Svetog Ahilija u Arilju - sedište Moravičke episkopije. Grčki ikonopisac, slikar ovog hrama, bio je slab umetnik i poklonik starinske, monumentalne struje vizantijskog slikarstva u vreme kada se već formirao novi, klasicistički smer u Carigradu.

Mošti kralja Dragutina su najpre bile pohranjene u manastiru Đurđevi Stupovi; kasnije su prenete u manastir Studenicu, gde se i danas nalaze pored grobnice rodonačelnika nemanjićke dinastije i prvog srpskog svetitelja - Svetog Simeona.

STEFAN UROŠ II MILUTIN (1282-1321) (monah oko 1253, + 1321)
Jelena, Srpkinja vlasteoskog roda
N. kći sevastokratora Jovana I Anđela gospodara Tesalije
Jelisaveta, kći ugarskog kralja Stefana V
Ana, kći bugarskog cara Georgija I Tertera
Simonida, kći vizantijskog cara Andronika II Paleologa


Stefan Uroš II Milutin, drugi sin kralja Uroša I, bio je srpski kralj od 1282. do 1321. godine. Na presto je stupio posle abdikacije svog starijeg brata Dragutina. Preuzimajući presto, Milutin se obavezao da će vlast prepustiti budućim Dragutinovim potomcima. Međutim, kada se Milutin oženio vizantijskom princezom Simonidom i u spoljnoj politici se približio Carstvu, počeo je da ispoljava otvorene namere da srpski presto zadrži za svoje potomke. Zbog toga je došlo do sukoba među braćom i, tokom prve decenije 14. veka, do građanskog rata.

Godine 1309. Milutinov sin Stefan Uroš III je kao "mladi kralj" dobio na upravu zetsku oblast. Kada su se Milutin i Dragutin izmirili, Stefan Uroš III se pobunio protiv oca, smatrajući da mu je činom izmirenja ugroženo pravo na presto. Pokušao je da zbaci oca, u čemu mu je pomagao jedan deo stričeve vlastele. Ali plan mu je osujećen. Uroš je zarobljen i, zajedno sa svojim najstarijim sinom Dušanom, predat je caru Androniku II. Kao prognanici, proveli su sedam godina u Carigradu.

Posle smrti kralja Milutina, Stefan Uroš III je istakao svoje pravo na presto. U isto vreme javila su se još dva pretendenta: drugi Milutinov sin Konstantin, o kome se malo zna, i Dragutinov sin Vladislav II.

Kada je 1316. godine umro Dragutin, Milutin je zarobio njegovog sina Vladislava II i njegove zemlje prisajedinio svom delu države. Vladislav je dobio podršku vlastele svog oca i ugarskih suseda, ali je ipak izgubio u borbi za nasleđe srpskog prestola. I pored toga, on je nosio kraljevsku titulu do 1235. godine, kada mu se gubi dalji trag.

Na Bogojavljenje 6. januara 1322. godine, u manastiru Žiči, Stefan Uroš III je krunisan "bogodarovanim vencem kraljevstva srpskog" Istog dana, njegov najstariji sin Dušan III je krunisan za mladog kralja. Drugi Urošev sin Konstantin nije prihvatio ponudu da ima drugo dostojanstvo u državi, već je posle krunisanja svog brata iznudio bitku u kojoj je poginuo.

Milutinova vladavina je bila obeležena vidljivim političkim težnjama da se Srbija što više proširi na jug, na račun Vizantijskog carstva. U crkvenim pitanjima je izvršena važna liturgijska reforma: sve crkve su počele da ujednačavaju svoje bogosluženje prema tipiku arhiepiskopa Nikodima, koji je ujedinio praksu carigradskog manastira Bogorodice Evergetide sa palestinskim bogosluženjem.

Od svih Nemanjića, Milutin je bio najaktivniji graditelj crkava. Po rečima njegovog biografa arhiepiskopa Danila II, podigao je preko četrdeset crkava i manastira. Gradio je u Jerusalimu, Carigradu, Solunu, po Makedoniji, Srbiji i Svetoj Gori, u Bariju i u Rimu, ali najviše u Hilandaru. U Hilandaru je iz temelja podigao sabornu crkvu, sagradio pirg Hrusiju i hilandarsku trpezariju; u Prizrenu je sagradio crkvu Bogorodice Ljeviške; na Kosovu manastire Banjsku i Gračanicu; u Makedoniji je sagradio manastir Svetog Nikite i manastir Staro Nagoričino; u Solunu je podigao crkvu Svetog Nikole Orfanosa; u Studenici Kraljevu crkvu, dok su mnoge crkve i manastiri čiji je bio ktitor poznate samo po pisanim izvorima. Sve ove zadužbine karakteriše nova ikonografska shema. Ona je pod znatnim uticajem liturgijske poezije, a objedinjena je liturgijskom reformom.

STEFAN  UROŠ III DEČANSKI 1321-1331
monah oko 1274, +1331
Teodora, kći bugarskog cara Smilca Marija, kći panipersevasta Jovana Paleologa, monahinja Marta


Stefan Uroš III je sin Stefana Milutina.

U borbama između vizantijskog cara Andronika II i njegovog unuka Andronika III, Stefan Uroš je ratovao na strani starog cara, što je Srbiji donelo u posed deo Makedonije. Međutim, godine 1328. Andronik III je sam zavladao Vizantijom. Pošto je stupio u savez sa Bugarskom, bugarska vojska je provalila u Srbiju. Godine 1330, dvadeset osmog jula, odigrala se znamenita bitka kod Velbužda između Bugara i Srba. Zapovedništvo nad jednim delom srpske vojske je bilo povereno Uroševom sinu Dušanu. Prema Danilu II, piscu žitija Stefana Uroša, "mladi kralj veoma se proslavi(o) u tome ratu". Bugari su poraženi, a njihov car Mihailo Šišman je poginuo prilikom bekstva.

Krajem iste godine došlo je do sukoba između Stefana Uroša i njegovog sina. Dušan je prvo zarobio oca u tvrđavi Petrič, a zatim ga je, sa njegovom drugom ženom i decom iz tog braka, zatvorio u zvečansku tvrđavu. Krajem 1331. godine Stefan Uroš III je umro.

Stefan Uroš je bio ktitor nekoliko crkava i manastira. Iz velikog hristoljublja, kao i iz zahvalnosti hilandarskom bratstvu koje je posredovalo u njegovom izmirenju sa ocem Milutinom, Stefan je u dvorištu pirga Hrusije, u Hilandaru, sagradio hram Svetom Vasiliju.

Najznačajnija zadužbina Stefana Uroša III je manastir Svedržitelja kod Dečana, u Metohiji; po njemu je kralj u narodu dobio ime Dečanski. Gradnju ovog manastira kralj je započeo 1328. godine, ali je nije dovršio; to je učinio njegov sin Dušan, 1335. godine. Živopis je okončan do 1348. godine. Dečani su - zbog svoje arhitektonske skladnosti, bogatstva dekorativne plastike, bogoslovske sadržajnosti živopisa i dragocenosti manastirske riznice - jedan od najznačajnijih spomenika srpskog srednjovekovnog nasleđa. U manastiru počivaju i mošti ktitora - Stefana Dečanskog.

STEFAN IV DUŠAN
kralj (1331-1345)
car (1345-1355)
monah (1308, + 1355)
Jelena, kći despota Strahimira, sestra bugarskog cara Ivana Aleksandra Asena, monahinja Jelisaveta, shimonahinja Jevgenija


Stefan Uroš IV je sin Stefana Dečanskog. Za kralja je krunisan osmog septembra 1331. godine. Kao vladalac, redovno se naziva Stefan, dok se ime Dušan javlja samo u narativnim izvorima i na nekim natpisima.

Godine 1332. oženio se Jelenom, sestrom bugarskog cara Jovana Aleksandra, što se odrazilo na dobre odnose sa Bugarskom.

Posle smrti vizantijskog cara Andronika III 1341. godine, protiv njegovog naslednika, mladog cara Jovana V, ustao je veliki domestik Jovan Kantakuzin i, oktobra iste godine, proglasio se carem. U julu 1342. godine Dušan je sa njim sklopio savez. To mu je omogućilo dalje osvajanje delova Vizantije, završno sa osvajanjem Sera 1345. godine.

Pošto je osvojio znatan deo vizantijske teritorije, Dušan je odlučio da preuzme i vizantijsku carsku titulu. Uz podršku srpske vlastele i crkve, u Seru je krajem 1345. godine na svečan način proglašen za cara.

Najkasnije početkom aprila 1346. godine srpski arhiepiskop Joanikije je proglašen za patrijarha. Na taj način su stvoreni neophodni uslovi da carevo krunisanje i miropomazanje obavi i njegov patrijarh. Krunisanje je obavljeno u Skoplju, na Uskrs 16. aprila 1346. godine, u prisustvu sabora, po crkvenim obredima i vizantijskom ceremonijalu.

Srpska država je tada podeljena na dve oblasti: Srblje, koje je formalno dato na upravu Dušanovom sinu Urošu, i Romaniju, kojom je zvanično, "po grčkim običajima", vladao car Dušan.

Težeći da zauzme Carigrad, Dušan je osvojio Epir i Tesaliju; prvu oblast je predao na upravu svom polubratu Simeonu Siniši, a drugu kesaru Preljubu.

Kada su Turci postali ozbiljna pretnja Balkanu, Dušan je od avinjonskog pape Inoćentija VI zatražio da bude naimenovan za "kapetana" hrišćanstva protiv nevernika. Tim povodom u Srbiju je maja 1355. godine stiglo papsko poslanstvo. Car Dušan se tada nalazio na severu države, gde je branio granicu od napada Ugara. Ali iznenadna smrt 20. decembra 1355. godine sprečila ga je u nameri da osvoji Carigrad i postane kapetan hrišćanstva.

Sa carem Dušanom Srbija je dostigla vrhunac svog razvoja, i u teritorijalnom i u ekonomskom i u duhovnom pogledu.

Dušanova najveća zadužbina je carev mauzolej - manastir Svetih Arhanđela kod Prizrena.

Dušan je sastavio prvi obimni kodifikovani zbornik prava u srednjovekovnoj Srbiji, nazvan Dušanov zakonik.

STEFAN UROŠ V
car (1355-1371)
monah (1336/7, +1371)
Ana, kći vlaškog vojvode Aleksandra Besarabe, monahinja Jelena


Stefan Uroš V je jedini sin cara Dušana i carice Jelene. Za kralja je krunisan 1346. godine, istog dana kada je njegov otac postao srpski car. Sa osamnaest godina Uroš je nasledio ogromnu, ali nedovoljno povezanu i objedinjenu teritoriju Srpskog Carstva. Neposredno po smrti cara Dušana i njegovog vojskovođe i namesnika u Tesaliji, despot Nićifor II Orsini je osvojio Tesaliju i južni Epir. Prognani srpski namesnik i despot Simeon, Dušanov polubrat, povukli su se iz Epira na sever. Osvojivši Kostur i okolinu, Simeon se proglasio za cara.

Na državnom saboru u Skoplju, aprila 1357. godine, vlastela je dala podršku zakonitom Dušanovom nasledniku, Stefanu Urošu V. Kao odgovor na to, Simeon je 1359. godine zavladao Epirom i Tesalijom, gde je obrazovao novu samostalnu državu. Njom je vladao do 1370. godine kada mu se gubi trag.

Car Uroš je 1365. godine dobio savladara, kralja Vukašina. Iste godine Vukašinov brat Uglješa, koji je nosio despotsku titulu, preuzeo je od Uroševe majke vlast u Seru. Period savladarstva značio je dalji pad centralne vlasti i slabljenje odbrambene moći države, i to u vreme kada Turci postepeno osvajaju istočne delove balkanskog poluostrva. Ozbiljno su ugrozili i sersku oblast, ali srpske snage, zbog nesloge vlastele, nisu uspele da se objedine za borbu protiv njih. U tu borbu su sami krenuli braća Mrnjavčevići, sa svojim vojskama. Obojica su poginula u čuvenoj bici na Marici, 26. septembra 1371. godine.

Car Uroš je neznatno nadživeo svog savladara. Umro je 2. ili 4. decembra 1371. godine. Tada je i država Nemanjića prestala da postoji.

VUKAŠIN MRNJAVČEVIĆ
župan
despot
kralj 1365-1371
Jelena (Jevrosima)
monahinja Jelisaveta posle 1371
+ posle 1388


Vukašin Mrnjavević je bio uticajan vlastelin za vreme cara Dušana. Marta 1350. godine se pominje kao župan Prilepa, a 1362. godine Dubrovčani su tražili njegovu podršku u pregovorima o miru.
Godine 1365. car Uroš je uzdigao Vukašina znacima kraljevskog dostojanstva. Kraljevska titula je dobijena legalno, uz saglasnost i blagoslov carice Jelene i patrijarha Save IV, iako narodna tradicija govori o Vukašinovom uzurpiranju vlasti. Pretpostavlja se da je već tada za mladog kralja krunisan i njegov sin Marko.

Od tog vremena Vukašin se potpisivao kao kralj Srba i Grka, a njegova savladarska vlast se proširila na sve krajeve srpske države. Uprkos tome on je, praktično, ipak ostao samo oblasni gospodar.

Novi centri Vukašinove oblasti postali su Skoplje i Prizren, umesto dotadašnjeg Prilepa. Severnu granicu njegove oblasti činili su verovatno gradovi Priština i Novo Brdo.

Vukašin se sporio sa raškom vlastelom oko Kosova. Godine 1369. se sukobio sa Nikolom Altomanovićem i Lazarom Hrebeljanovićem. Iz tog sukoba Vukašin je izašao kao pobednik.

U međuvremenu, savladari Vukašin i Uroš su se dosta udaljili. Prema nekim izvorima, Vukašinovi protivnici su pridobili cara za svoju stranu. Te razmirice rezultirale su sve većom neslogom među velikašima i uništenjem centralne vlasti u Srbiji.

Zbog velikaške nesloge, neposredna opasnost od Turaka nije shvaćena dovoljno ozbiljno. Na udaru su se prve našle zemlje Vukašinovog brata Uglješe, koji nije mogao da računa ni na čiju drugu pomoć. Tako se desilo da su braća Mrnjavčevići, uoči važne Maričke bitke, ostali sami, bez podrške srpske vlastele.

Godine 1371. braća su krenula na tursku teritoriju u nameri da proteraju Osmanlije sa Blakana. Prodrli su do Jedrena, gde je bila nova turska prestonica. Do bitke je došlo 26. septembra iste godine, na reci Marici, kod Černomena. Ishod bitke je bio "iznenadan i potpuni slom smelog poduhvata srskog despota (Uglješe) i srpskog kralja (Vukašina), pogibija i jednog i drugog, dve najjače ličnosti na tadašnjem Balkanu, propast njihove vojske. ".

Marička bitka je bila tragedija od sudbonosnog značaja po Srpsko Carstvo. Iste godine, početkom decembra, umro je i poslednji Nemanjić - car Uroš, čime je država Nemanjića praktično prestala da postoji.

MARKO MRNJAVČEVIĆ
kraljević
kralj posle 1371
+ 17. maj 1395
Jelena, kćerka Radoslava Hlapena, oblasnog gospodara u Grčkoj
Todora, žena Grgura Brankovića
ponovo Jelena


Marko je sin Vukašina Mrnjavčevića. Titulu kraljevića je dobio još za života svog oca.

Posle Maričke bitke 1371. godine, u kojoj su poginuli Vukašin i Uglješa, njegovi otac i stric, Marko je formalno-pravno ostao jedina krunisana glava u Srbiji. Međutim, kao naslednik "nesvetorodne dinastije", ni od koga nije dobio priznanje za vrhovnog gospodara. Zbog toga je morao da se potčini turskom sultanu Bajazitu I i da postane njegov vazal.

Srpski oblasni gospodari su između sebe podelili prostranu teritoriju Mrnjavčevića. Marku je ostala stešnjena oblast u zapadnoj Makedoniji, sa gradom Prilepom, kao prestonicom.

Marko je poginuo 17. maja 1395. godine u bici protiv vlaškog vojvode Mičete, kod mesta Rovina u Vlaškoj. Njegove zemlje je zaposeo Bajazit.

Marko se pre 1371. godine oženio Jelenom, kćerkom Radoslava Hlapena, oblasnog gospodara u Grčkoj. Prema jednom zapisu, Marko ju je napustio i jedno vreme je živeo sa "Todorom Grgurevom". Po istom zapisu, morao je da napusti drugu ženu i da ponovo uzme "svoju prvovenčanu ženu"

Iako Markova vladavina nije imala većeg značaja, u narodnom predanju je njegov lik idealizovan i uzdignut do simbola nacionalnog herojstva i otpora Turcima. O Marku Kraljeviću postoji zaseban ciklus narodnih epskih pesama, u kojima je on opevan kao junak divovske snage, koji uvek pobeđuje Turke, i kome su same vile posestrime. Kroz dogodovštine ovog junaka i njegove bajkovite pobede, ispoljene su kolektivne slobodarske težnje nacionalno neslobodnog srpskog naroda.

LAZAR HREBELJANOVIĆ (oko 1329-1389)
knez 1372-1389
Milica, kći kneza Vratka iz porodice Nemanjića, monahinja Jevgenija, shimonahinja Jefrosina


Lazar Hrebeljanović se rodio oko 1329. godine u Prilepcu kod Novog Brda. Njegov otac, Pribac Hrebeljanović, bio je na dvoru kralja Dušana logotet, a kasnije sluga ili peharnik. Lazar je počeo da služi na dvoru kralja Dušana kao stavilac, a sa ovom titulom se sreće i na dvoru cara Uroša. Uz Uroša je ostao do 1363. ili 1365. godine kada je mladi car dobio savladara, kralja Vukašina. Sa titulom kneza, što je posredna potvrda da je napustio Urošev dvor, Lazar se prvi put javlja aprila 1371. godine.

U doba prevlasti Mrnjavčevića knez Lazar se znatno osamostalio u oblasti izmedju Ibra i donjeg toka Zapadne i Južne Morave. Zajedno sa županom Nikolom Altomanovićem, istupio je kao protivnik braće Mrnjavčevića. Posle bitke na Marici 1371. godine, u kojoj su oba Mrnjavčevića poginula, Lazar je proširio svoje posede na račun Vukašinovih naslednika: uzeo je Prištinu, Novo Brdo i manja okolna mesta. Godine 1373, uz pomoć bosanskog bana Tvrtka, zauzeo je oblasti mladog župana Nikole Altomanovića: gornji tok Zapadne Morave, Užice i Rudnik. Godine 1379. pobedio je gospodara Braničeva, Radića Rastislalića, što mu je omogućilo da sa svojim posedima izbije na Dunav. Od te godine Lazar se potpisuje kao "samodržavni gospodin Srbljem i Podunaviju, Stefan knez Lazar", preuzevši ime Stefan iz Nemanjićke tradicije.

Na dan Svetog Vida, petnaestog (28) juna 1389. godine, knez Lazar je predvodio hrišćansku vojsku protiv turskog cara Murata koji je napao srpsku zemlju. Uz Lazara su bili njegov zet Vuk Branković i bosanski vojvoda Vlatko Vuković. Srpska vojska je poražena, a knez Lazar, sa velikim brojem srpske vlastele, zarobljen je i pogubljen. Iako se u izvorima mnogih savremenika, kao i u usmenom narodnom predanju, boj na Kosovu slavi kao pobeda hrišćana, prvenstveno zbog pogibije turskog sultana, posledice ove bitke su bile pogubne za Srbiju.

Posle Lazareve pogibije, Srbijom je počeo da vlada njegov maloletni naslednik knez Stefan. Vladao je kao turski vazal, uz pomoć svoje majke Milice. Od tada, pa sve do konačnog pada Smedereva 1459. godine, Srbija nije samostalna država.

Knez Lazar je bio oženjen Milicom, ćerkom "velikog kneza" Vratka, praunuka Vukana, najstarijeg sina Stefana Nemanje. Imali su sedmoro dece: sinove Stefana i Vuka i kćeri Maru, Jelenu, Draganu, Teodoru i Oliveru. Najstarija kći Mara bila je udata za Vuka Brankovića, člana stare i uticajne plemićke loze. Najmladja Olivera je, po savetu patrijarha i sabora, data za ženu novom turskom sultanu Bajazitu, kako bi se spaslo "stado hristoimenito". Posle bitke kod Angore Bajazit i Olivera su dopali ropstva, u kome je Bajazit izvršio samoubistvo. Oliveru je iz haremskog ropstva oslobodio njen brat, tada već despot Stefan.

Kao nekada Stefan Nemanja, i Lazar je uspeo da se nametne kao samostalan vladar pre svega jer je u unutrašnjoj politici imao jaku potporu crkve. Crkvu je zadužio naporima koje je uložio da se srpska crkva izmiri sa Carigradskom patrijaršijom i da Pećka patrijaršija bude priznata.

Knez Lazar je podigao više zadužbina, a najznačajnije su manastir Ravanica i dvorska crkva Svetog Stefana, poznatija kao Lazarica.

STEFAN LAZAREVIĆ (oko 1377-1427)
knez 1389-1402
despot 1402-1427
Jelena, kći Frančeska II Gatiluzi


Rodio se oko 1377. godine. Kneževsku titulu je nasledio od oca koji je poginuo u bici na Kosovu 1389. godine. Uz titulu kneza, primio je i vazalsku obavezu da odlazi na turski dvor i da sa svojom vojskom učestvuje u sultanovim ratnim pohodima. Tako je već 1395. godine bio u Bajazitovoj vojsci, koja se na Rovinama borila protiv vlaškog vojvode Jovana Mirče. U toj bici poginula su dvojica istaknutih sultanovih vazala: kralj Marko, u narodu poznatiji kao Marko Kraljević, i Konstantin Dejanović. Godine 1396. Stefan je ponovo ratovao na strani Bajazita, kada su u bici kod Nikopolja porazili ugarskog kralja Žigmunda. Kao nagradu za vernost, Stefan je dobio veći deo zemalja Vuka Brankovića koji je umro u ropstvu 1397. godine.

Zbog mongolske provale u osmansku državu početkom 15. veka, turski vazali su ponovo morali da pođu u rat za sultana. U bici, koja se odigrala 28. juna 1402. godine kod maloazijskog grada Angore, sultan Bajazit je poražen i zarobljen, i uskoro je umro. Vraćajući se sa ratišta, Stefan Lazarević je otišao u Carigrad gde je, od Jovana VII Paleologa, dobio despotski venac. Tom prilikom je ugovoren Stefanov brak sa Jelenom, kćerkom Frančeska II Gatiluzija, gospodara ostrva Mitilene; ovaj brak će se ostvariti 1405. godine.

Krajem 1403. ili početkom 1404. godine despot Stefan je prihvatio vazalni odnos prema ugarskom kralju Žigmundu. Za uzvrat je dobio Beograd i Mačvu, kasnije i brojne posede u Ugarskoj, kao i visoko mesto u ugarskoj plemićkoj hijerarhiji. Kada je 1408. godine ugarski kralj osnovao viteški red Zmaja, Stefan je odlikovan viteštvom - postao je prvi vitez I ranga.

Za to vreme, sultanovi sinovi Sulejman i Musa su vodili rat za nasleđe turskog prestola. U sukob su, na različitim stranama, bili uvučeni despot Stefan i njegov brat Vuk; Stefan se borio uz Musu, a Vuk uz Sulejmana. Musa i Stefan su izašli kao pobednici, i Vuk je pogubljen 1410. godine. Do ponovne smene na turskom prestolu došlo je 1413. godine. Sa novim vladarem Mehmedom I despot Stefan je uglavnom održavao dobre odnose.

U to vreme izmirile su se i zavadjene porodice Lazarevići i Brankovići. Nakon njihovog izmirenja, vlast nad Srbijom je pripala despotu Đurđu i njegovim naslednicima.

Godine 1421. umro je sestrić despota Stefana, Balša III, koji je bio gospodar Zete. Kako nije imao naslednika, deo njegove oblasti je pripao Srbiji, dok su gradove u primorju zauzeli Mlečani. Tada su počeli sukobi između Venecije i Srbije, koji su trajali dokle je postojala srpska srednjovekovna država.

Godine 1426. despot Stefan je sazvao sabor u Srebrenici kod Stragara. Pred vlastelom i predstavnicima crkve imenovao je Đurđa Brankovića za svog naslednika. Svoju odluku utvrdio je i sa ugarskim kraljem Žigmundom, sa kojim se susreo iste godine, u banji Tati u Ugarskoj.

Stefan Lazarević je umro 1427. godine, najverovatnije od srčane kapi. Sahranjen je u svojoj zadužbini, manastiru Manasiji.

Stefan Lazerević je bio zaštitnik i ljubitelj umetnosti. Posedovao je obimnu biblioteku, a i sam je bio tvorac književnih sastava visoke umetničke vrednosti. U njegovo doba izvršena je reforma pravopisa, poznata pod imenom Resavska škola. Obnovio je Sabornu mitropolitsku crkvu u Beogradu i sagradio jedno od najlepših umetničkih dela srpske srednjovekovne umetnosti, manastir Manasiju ili Resavu.

ĐURAĐ BRANKOVIĆ (oko 1375-1456)
knez 1427 - oko 1433
despot 1433-1456
N. sestra trapezuntskog cara Jovana IV Komnina
Jerina Kantakuzin, kći Teodora Kantakuzin


Đurađ Branković je srednji sin oblasnog gospodara Vuka Brankovića i njegove žene Mare, koja je bila najstarija kćer kneza Lazara. Rođen je oko 1375. godine.

Đurađev otac je držao oblasti između Skoplja, Kopaonika, Sjenice i gornjih tokova reka Tare i Morače, kao i gradove Prištinu, Peć, Prizren i Zvečan. Kada su Turci osvojili Skoplje 1392. godine i počeli da se šire prema severu Srbije, Vuk je morao da stupi u vazalni odnos prema sultanu i da pristane na plaćanje danka. Tokom 1396. godine skoro sve njegove zemlje su se našle u rukama Turaka. Vuk je pristupio ugarskom kralju Žigmundu i s njim krenuo na Bajazita. U bici, koja se odigrala kod Nikopolja 1396. godine, hrišćani su izgubili. Vuk je dopao Bajazitovog ropstva, u kome je i umro. Njegove oblasti Turci su ustupili naslednicima kneza Lazara; strateški važne tačke su zadržali za sebe, a neznatan deo su ostavili Vukovoj ženi Mari i njenim sinovima: Grguru, Đurđu i Lazaru.

Đurađ i njegov stariji brat Grgur su kao vazali ratovali na strani Bajazita. U čuvenoj bici kod Angore 1402. godine Grgur je bio zarobljen. Iz ropstva ga je spasio Đurađ položivši visoku sumu za njegov otkup. Grgur se potom zamonašio i uzeo ime Gerasim.

U bici kod Angore sultan Bajazit je zarobljen i uskoro je umro. Njegovi sinovi Sulejman i Musa sukobili su se oko prestola. Od srpskih velikaša, Bajazitovih vazala, na Sulejmanovu stranu su stali Lazar Branković, najmladji od braće, i njegov brat od tetke Vuk Lazarević, dok je na Musinoj strani bio despot Stefan Lazarević, koji je tada boravio u Carigradu. U Carigrad se sklonio i Đurađ posle bitke kod Angore. Tu je došlo do sukoba između njega i despota, jer je postojala opasnost da i Đurađ priđe sultanu Sulejmanu. Zbog toga ga je despot zarobio. Kada je 1410. godine Musa pobedio, Lazar Branković i Vuk Lazarević su pogubljeni, a Đurađ je uspeo da se izbavi iz ropstva uz pomoć svog odanog vlastelina Rodopa iz Drenice. Đurađ je odmah pristupio Sulejmanu od koga je zatražio pomoć protiv Lazarevića. Do sukoba je došlo 1402. godine na Tripolju kod Gračanice, gde je vojska Đurađa Brankovića poražena.

Neprijateljsvo bliskih rođaka trajalo je sve do 1412. godine, kada su se pomirili posredovanjem Mare, sestre despota Stefana Lazarevića a majke Đurađa Brankovića. Njih dvojica su, naime, predstavljali jedine dve snage sposobne da preduzmu korake za objedinjavanje rascepkane srpske zemlje, budući da su jedini od velikaša preživeli sve nemire i sukobe nakon Kosovske bitke 1389. godine.

Godine 1413. Đurađ i despot Stefan su krenuli u odlučujuću borbu protiv Muse, u kojoj su pobedili. Posle toga, despot je Đurađu prepustio borbu protiv Mletačke republike u Zeti, oko primorskih gradova. Đurađ je ovu borbu okončao pregovorima i sporazumom 1426. godine. Verovatno iste godine, despot je sazvao sabor u Srebrenici, gde je pred vlastelom i predstavnicima crkve imenovao Đurađa za svog naslednika. Svoju odluku je potvrdio i pred ugarskim kraljem Žigmundom kada su se susreli u Tati. Tom prilikom postignut je sporazum kojim se Đurađ prihvatio za naslednika, ali je pristao na vazalski odnos prema Ugarskoj i obećao da će ustupiti despotov Beograd, po njegovoj smrti. Sledeće godine despot je umro i Đurađ je postao njegov nezvanični naslednik. Despotski venac je dobio tek 1429. godine od vizantijskog cara Jovana VIII Paleologa. Pošto je, po ugovoru u Tatu, morao da Ugarima ustupi dotadašnju prestonicu Beograd, Đurađ je počeo sa zidanjem nove prestonice - Smedereva. Gradnja je trajala od 1430. do 1439. godine, a radovima je rukovodio brat njegove žene Jerine, pisac Toma Kantakuzin.

Tokom četvrte decenije 15. veka Turci su nekoliko puta upadali i pustošili Srbiju, iako im je svake godine u Jedrene odnošen danak od 50 000 dukata. Godine 1439. na Srbiju je krenuo sam sultan Murat II. Đurađ se sa porodicom i dvorem sklonio u Ugarsku, a njegov sin Grgur i šurak Toma Kantakuzin ostali su da brane prestonicu. Opsada je trajala tri meseca, do 18. avgusta 1439. godine, kada je Smederevo palo. Murat II je zarobio Đurađeve sinove Grgura i Stefana - koji je od ranije bio njegov talac - i obojicu ih oslepeo.

Od tada, pa do 1444. godine despot je pokušavao da pronađe saveznika koji bi mu pomogao da povrati svoju zemlju. Radi toga je išao u Ugarsku, Dubrovnik, Zetu, Furlaniju. U Ugarskoj je naišao na podršku vlastelina i budućeg palatina Janka Hunjadija. Hunjadi je uz papin blagoslov organizovao takozvanu "Dugu vojnu" protiv Turaka. Pohod je u najvećoj meri finansirao Đurađ, čije je bogatstvo, deponovano u Dubrovniku, već bilo poslovično. On je krenuo u rat sa svojom najamničkom vojskom. Rat se završio sporazumom juna meseca 1444. godine. Prema tom sporazumu, despot je ponovo dobio svoju zemlju sa dvadesetčetiri grada i iz zarobljeništva su mu vraćeni oslepljeni sinovi. Posle ovoga, Đurađ je sve do svoje smrti bio veran vazal turskog sultana, mada mu je to donelo neprijateljstvo i ozbiljne štete od Ugara.

Đurađ se oženio 1414. godine Jerinom (Irinom) Kantakuzin, kćerkom Teodora Kantakuzina i praunukom cara Jovana Kantakuzina. Imao je četiri sina: Todora, Grgura, Stefana i Lazara, i dve kćeri: Maru i Katarinu. Prema nekim izvorima, Đurađ je pre ovog braka bio oženjen trapezuntskom princezom nepoznatog imena pa je, po svoj prilici, Mara rođena u tom braku.

Njegov najstariji sin Todor je umro mlad, a sahranjen je u Gračanici. Katarina Kantakuzina je udata za grofa Ulriha Celjskog, rođaka ugarske kraljice Varvare.

Mara je, zbog političkih interesa, morala da se uda za sultana Murata II. Na ime njenog miraza, Đurađ je sultanu ustupio oblasti Toplicu i Dubočicu. Zajedno sa Marom, u Carigrad je pošao i njen brat Stefan. U vreme opsade i prvog pada Smedereva Stefan je zarobljen, a u ropstvu mu se pridružio i Grgur. Iz turskog zarobljeništva su vodili tajnu prepisku sa svojim ocem, koji se tada nalazio u Dubrovniku. Kada su njihova pisma uhvaćena, sultan je obojicu oslepeo. Godine 1451. na turski presto je došao Mehmed II, sin Murata II a posinak carice Mare. On je svoju maćehu oslobodio haremskog ropstva i, na ime izdržavanja, vratio joj oblasti koje je donela kao miraz. Đurađ je hteo da je ponovo uda, sada za vizantijskog cara Konstantina XI Dragaša. Mara je to odbila i zajedno sa bratom Grgurom i svojim ujakom Tomom Kantakuzinom prebegla je Mehmedu II. U Turskoj je uživala zaštitu sultana, koji je u poveljama naziva svojom majkom.

Najmlađi Đurađev sin Lazar nasledio je despotsku titulu.