..drugi dio...

Kada se govori o slovenskom stanovništvu u Albaniji u XIX vijeku potrebno je razlikovati tri njegove kategorije. Prvu kategoriju čini ono stanovništvo koje je imalo tursko državljanstvo bez obzira na vjersku pripadnost. Takvog stanovništva najviše je bilo u sjevernoj Albaniji. Od naselja najpoznatija su mjesta Skadar, Vraka i Štoj. O tom stanovništvu, posebno ovom u Vraki, postoji obimnija literatura (domaća i inostrana). Vraku i život Vračana najviše je izučavao i izučava Blagoje V. Marković rodom iz Vrake. O stanovništvu slovenskog porijekla u Skadru i Vraki postoji obimna arhivska građa u Arhivu u Cetinju, a takve građe vjerovatno ima i u arhivima u Turskoj i Albaniji.


Drugu kategoriju slovenskog stanovništva u Albaniji čini ono stanovništvo koje se tokom XIX i prve dvije decenije XX vijeka doseljavalo u Albaniju prvenstveno iz ekonomskih razloga. Prema raspoloživim podacima, u tom periodu se radi zarade u Albaniju iselilo na stotine stanovnika iz Crne Gore. Sredinom XIX vijeka samo u Vraki je bilo oko 150 porodica iz Vranjine i okoline, koje su po odobrenju skadarskog paše obrađivale zemlju u okolini Skadra. Neke od tih porodica bavile su se i trgovinom. Prema arhivskim podacima iz 1903. godine u Skadru i okolini bilo je oko 500 srpskih porodica. Tada se računalo da porodica broji 8 članova, što bi značilo da ih je bilo oko 4.000 lica. Jedno od neizučenih pitanja jeste i pitanje položaja katolika slovenske narodnosti u Albaniji. Isto tako je značajno i pitanje uloge katoličke crkve u Albaniji u turskom periodu, periodu albanske nezavisnosti (1912-1939) i poslije 1945. godine.


Treću kategoriju stanovništva slovenskog porijekla u Albaniji predstavljaju muslimani doseljeni iz Crne Gore, Bosne i Hercegovine. Oni su se doseljavali etapno. Uglavnom razlikujemo dvije etape njihovog doseljavanja. Prva je bila od sredine XIX vijeka pa do početka oslobodilačkog rata Crne Gore protiv Turske (1876-1878), a druga poslije tog rata i oslobođenja gradova: Nikšića, Kolašina, Podgorice, Bara i Ulcinja.


U periodu od 1877. do 1882. godine u Albaniju se iselilo iz novooslobođenih krajeva Crne Gore na stotine muslimanskih porodica. Samo iz Nikšića i njegove okoline pošle su tada 283 muslimanske porodice. Iseljavanja je bilo iz Spuža, Podgorice, Bara i Ulcinja. Muslimanske porodice su se naseljavale u raznim mjestima Albanije, a najviše u Skadru i u oblasti Štoja u skadarskom regionu u blizini Vrake. U Štoju je bilo nekoliko seoskih naselja muslimanskih porodica iz Crne Gore.


U Albaniju su se doseljavale i muslimanske porodice iz Hercegovine i Bosne. Takođe u dvije etape: tokom druge polovine XIX vijeka i poslije austrougarske okupacije Bosne i Hercegovine.
Poslije Berlinskog kongresa (1878), kada su Crna Gora i Srbija i međunarodno priznate kao nezavisne i samostalne države, odnos vlasti prema crnogorskim i srpskim podacima na turskoj teritoriji bio je mnogo povoljniji nego u ranijem periodu. Tako je bilo i u Albaniji. Pored ostalog, u Skadru su otvoreni konzulati, a u Carigradu i poslanstva. (Do tada, još od Karlovačkog mira 1699, Rusija je bila zaštitnica svih pravoslavnih hrišćana u Turskoj, u čemu je odigrala značajnu ulogu). Srpski i crnogorski konzulati u Skadru imali su ulogu posrednika u rješavanju raznih pitanja između turskih vlasti i podanika Crne Gore i Srbije, kao i onog dijela srpskog življa u Albaniji koji je imao tursko državljanstvo.


U zaštiti slovenskog življa u sjevernom dijelu Albanije veoma značajnu ulogu odigrale su crkveno-školske opštine u Skadru i u Vraki.


Srpska pravoslavna crkva u Albaniji, potčinjena Raško-prizrenskoj mitropoliji, predstavljala je značajno uporište i oslonac srpskog življa u sjevernoj Albaniji. U Skadru su bile dvije pravoslavne crkve: stara Crkva svetog Nikole, koja je porušena u vrijeme austrougarske okupacije, i Crkva Aleksandra Nevskog. U Vraki je 1869. godine podignuta crkva posvećena Bogorodici. Na rad sveštenika u Skadru i Vraki veliki uticaj su imale Crna Gora i Cetinjska mitropolija koja se starala i o održavanju tih crkava.
Za obrazovanje slovenskog življa u Skadru i okolini veoma je važno bilo otvaranje srpske osnovne škole »Sveti Sava« u Skadru početkom XIX vijeka. Nju su izdržavale crkveno-školska opština i Rusija do 1893. godine, a od tada je muška odjeljenja izdržavala Crna Gora a žensku školu Rusija. Do 1896. godine škola je radila u privatnim kućama ili crkvenim zgradama, a tokom 1896. dobila je novu zgradu, sopstvenu.


Početkom XX vijeka i u Vraki je otvorena osnovna škola. Zgradu su podigli Vračani ličnim radom i dobrovoljnim prilozima. Nastava je izvođena na srpskom jeziku. Učitelji su bili crnogorski ili srpski državljani, a bilo ih je i turskih podanika. Od početka XX vijeka u školama je nastava izvođena prema nastavnom programu škola u Crnoj Gori.


Treći period u izučavanju položaja slovenskog življa u Albaniji počinje stvaranjem albanske države (1912) pa traje do kraja Drugog svjetskog rata (1945). Nakon stvaranja Albanije uspostavljene su međudržavne granice nje i susjednih joj država – Grčke, Srbije i Crne Gore.


Poslije balkanskih ratova u Skadru i Vraki je obnovljen rad srpskih osnovnih škola. Pokrenuto je i otvaranje osnovnih škola u selima Kamenici i Derignjatu, naseljenim srpskim življem, ali je realizovanje ove ideje osujetilo izbijanje Prvog svjetskog rata.


Nakon formiranja jugoslovenske države izvršeno je razgraničenje između Jugoslavije i Albanije, kao i uspostavljanje međudržavnih granica između Jugoslavije i ostalih susjednih joj država: Italije, Austrije, Mađarske, Rumunije i Grčke.


Poslije Prvog svjetskog rata postavilo se i pitanje nacionalnih manjina u Evropi, što je bilo posljedica raspada velikih imperija kakve su bile Turska i Austro-Ugarska. Pitanje nacionalnih manjina postajalo je sve aktuelnije i na Balkanu.


Mirovnim ugovorom u Versaju sve su države obavezane da poštuju prava nacionalnih manjina. Tim se pitanjem bavilo i Društvo naroda sa sjedištem u Ženevi. Ni jedna država nije mogla postati članica te organizacije ukoliko nije garantovala prava nacionalnih manjina predviđena Versajskim ugovorom. Sve su države bile obavezne da obavijeste Društvo naroda o nacionalnim manjinama i njihovom broju u svojim granicama.
Shodno tome, jugoslovenska vlada je u aprilu 1921. upoznala Sekretarijat ove organizacije sa podacima o nacionalnim manjinama u Jugoslaviji. Prema tim podacima, tada je u Jugoslaviji bilo: Njemaca 290.000, Mađara 414.000, Rumuna 375.000 i Italijana 20.000. Za Bugare je rečeno da ih je veoma mali broj u pograničnim predjelima.


O broju Albanaca u Jugoslaviji imamo kompletne podatke tek iz 1939. godine. To su podaci kojima je raspolagala francuska diplomatija. To su podaci i iz jugoslovenskih i iz albanskih izvora. Prema prvim, te godine u Jugoslaviji je bilo 441.740 Albanaca. Po regionima, njihov broj se kretao ovako: u kosovskom regionu 125.000, u skopskom 90.276, u zetskom 88.008, u vranjskom 59.845, u raškom 44.005 i u bitoljskom 30.973 lica. Prema albanskim podacima, bilo ih je 512.000 lica.
U januaru 1921. godine Sekretarijat Društva naroda je obavijestio albansku vladu da će njena zemlja biti primljena u ovu organizaciju ako prihvati obaveze koje su o nacionalnim manjinama predviđene Versajskim ugovorom. Vlada je te obaveze prihvatila, a u februaru 1921. godine obavijestila je generalnog sekretarijata Društva naroda da na jugu Albanije živi ne više od 15.000 Grka, a da na istoku i sjeveru zemlje živi ne više od 200 bugarskih i srpskih porodica. Da su svi brojevi namjerno umanjeni govore drugi izvještaji. Prema austrijskim podacima, na sjeveru Albanije živjelo je 1918. godine 363.364 Albanaca, 152 Vlaha, 2.263 Srba i Hrvata, 213 Bugara, 30 Grka, 5.568 Cigana i 7.488 ostalih. Dakle, te godine samo na sjeveru Albanije živjelo je 15.714 pripadnika nacionalnih manjina. Od ukupnog broja stanovnika na sjeveru Albanije bilo je 279.830 pripadnika muhamedske vjeroispovijesti, 89.470 rimokatolika, 9.756 pravoslavnih, 20 Jevreja i 2 ostalih vjeroispovijesti.


Prema francuskim izvorima, dobijenim od nekog katoličkog sveštenika u Skadru, u Albaniji je 1926. godine bilo oko 89.000 katolika (koji su živjeli na sjeveru, ili 10% cjelokupnog stanovništva), pravoslavnih oko 158.000 (na jugu, ili 19% cjelokupnog stanovništva) i oko 584.000 muslimana (u središnjem dijelu, ili 71% ukupnog stanovništva). Prema francuskim podacima u Albaniji je 1930. ukupno živjelo ne više od 850.000 stanovnika.
Prema izvještaju katoličkih sveštenika poslatom Društvu naroda, u Albaniji je 1936. godine živjelo oko 700.000 muslimana, 200.000 pravoslavnih i oko 100.000 katolika – ukupno oko 1,000.000 stanovnika.


Poslije prvog svjetskog rata Albanija je nastojala da se oslobodi stranih uticaja na nacionalnom, vjerskom i kulturnom planu. Radila je na tome da se emancipuje od Vaseljenske patrijaršije, kako bi dobila nacionalnu crkvu i svoj sinod. Vaseljenska patrijaršija je, međutim, bila spremna da pravoslavnoj crkvi u Albaniji omogući autonomiju ali ne i samostalnost.
Ministarstvo vjera Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca postavilo je 1920. godine svog arhijerejskog namjesnika u Skadru. Pored ostalog, bio je on nadležan i za čuvanje jugoslovenskog vojničkog groblja u Albaniji. Tada je Jugoslavija izdržavala četiri sveštenika u Skadru. Naredne, 1921. godine Sveti arhijerejski sabor Srpske pravoslavne crkve uspostavio je vikarijat u Skadru i stavio ga pod jurisdikciju srpskog patrijarha. Trebalo je da taj vikarijat bude nadležan za pravoslavne vjernike i sveštenike u Skadru i okolini. Bio je to razlog za školovanje jednog broja Albanaca u srpskim bogoslovskim školama. Pod uticajem sa strane, albanska vlada je odlučila da reforma Pravoslavne crkve u Albaniji ne obuhvati i skadarsku pravoslavnu crkvu, pa je ovo pitanje dobilo i međunarodni karakter.


Jugoslovenske osnovne škole u Skadru i Vraki obnovile su rad školske 1923/24. godine. To su zvanično bile privatne škole. Izdržavala ih je jugoslovenska vlada i bile su pod nadzorom jugoslovenskog konzula u Skadru. Nastava je izvođena na srpskohrvatskom jeziku, i to po programu koji je važio za škole u Jugoslaviji. Broj đaka je bio različit. U osnovnoj školi »Sveti Sava« u Skadru bilo ih je do 72, od kojih 34 učenice. U Skadru su radile još dvije škole. Radila je i Radnička škola, koju je pohađalo 10-18 učenica. Broj đaka osnovne škole u Vraki kretao se od 50 do 60.
U Albaniji su postojale još i grčke i italijanske osnovne škole. Školske 1929/30. godine bilo je 75 grčkih osnovnih škola, ali ih je iste godine 45 ukinuto. Te godine nijesu ukinute jugoslovenske škole u Skadru i Vraki.
U aprilu 1933. godine albanska vlada je ukinula sve privatne škole u Albaniji. Ta je mjera pogodila i jugoslovenske, grčke i italijanske osnovne škole, kao i sve profesionalne privatne škole. Jugoslovenska škola u Vraki postala je albanska državna škola. U nju su dovedena dva učitelja Albanca, koji su nastavu izvodili na albanskom jeziku.


Ukidanje svih privatnih i konfesionalnih škola u Albaniji i njihovo podržavljavanje izazvalo je protivljenje grčke i italijanske vlade. Ovo pitanje je postavljeno i pred Društvo naroda. Kako je uticaj italijanske politike u Albaniji bivao sve prisutniji, obnovljen je rad italijanskih škola. U tome je djelimično uspjela i Grčka, ali pod uslovom da se u Grčkoj otvore albanske škole. Jugoslovenske škole u Skadru i Vraki su trajno ukinute i nastava je od tada izvođena na albanskom, sa jednim ili dva časa srpskohrvatskog jezika nedeljno.


Počev od 30-tih godina položaj slovenskog i grčkog življa u Albaniji se sve više pogoršavao. To vrijeme sve većeg uticaja fašističke Italije i podsticanja albanskih nacionalista prema jugoslovenskoj i grčkoj teritoriji. Do kulminacije albanskih teritorijalnih pretenzija došlo je sredinom 1932. godine kada je objavljena karta Albanije (KARTA E SHQIPNIS) kojom je više nego udvostručena njena teritorija, i to na račun Jugoslavije i Grčke. Ovakva karta istaknuta je po svim školama u Albaniji. Na njoj su vaspitavane mlade generacije, počev od osnovne pa do najviših škola. Od tada sve više raste pritisak albanskih nacionalista na jugoslovensko i grčko stanovništvo u Albaniji. Zbog toga se tokom 1934. godine iz Vrake i drugih mjesta Albanije iselilo u Podgoricu oko 160 crnogorskih porodica.


Albanski nacionalizam bio je u stalnom usponu. U njemu je italijanski fašizam nalazio punu podršku za ostvarivanje svoje politike na Balkanu, što se najzad manifestovalo okupacijom Albanije 1939. godine. Nakon katastrofe jugoslovenske države u aprilskom ratu 1941. godine, albanski nacionalisti su uz punu saglasnost Musolinijeve Italije uključili djelove srpskog etničkog prostora u sastav svoje kratkotrajne Velike Albanije. Ta je agresija plaćena hiljadama ljudskih žrtava i sa jugoslovenske, i sa grčke i s albanske strane.
U toku Drugog svjetskog rata u Albaniji su ginuli i pripadnici slovenskih nacionalnih manjina. O broju tih žrtava nemamo preciznih podataka, pa tim više zaslužuje posebnu obradu.


Poslije aprilskog rata 1941. godine i kapitulacije jugoslovenske vojske u zarobljeničke logore po Albaniji odvođeni su zarobljeni vojnici iz Crne Gore i Srbije. Kasnije je tamo odvođeno i civilno stanovništvo.
Takođe je poznato da su jugoslovenski partizani pomagali borbu albanskog naroda za oslobođenje sve do konačnog poraza okupatora i njihovih saradnika. Ukupni broj jugoslovenskih žrtava u Albaniji u toku Drugog svjetskog rata nije precizno utvrđen, pa i ovo pitanje zaslužuje naučnu obradu.


Četvrti period u izučavanju položaja stanovništva slovenskog porijekla u Albaniji jeste vrijeme od završetka Drugog svjetskog rata pa do savremenih dana. U okviru ovog perioda razlikujemo dvije osnovne faze. Prvu fazu čini vrijeme od završetka Drugog svjetskog rata pa do sredine 1948. godine, kada je došlo do sukoba između Komunističke partije Jugoslavije i ostalih komunističkih partija. U zemljama u kojima su komunističke partije bile na vlasti, takvo pogoršanje međupartijskih po pravilu je rezultiralo onda i pogoršavanjem međudržavnih odnosa. Do toga je došlo i u odnosima Jugoslavije sa susjednim socijalističkim zemljama, pa i s Albanijom.
Jednu od karakteristika odnosa između Jugoslavije i Albanije u prvoj poslijeratnoj fazi (1945-1948) predstavljala je misao o ujedinjenju balkanskih država i stvaranju Balkanske federacije na račun srpskog etničkog prostora i putem razbijanja državne teritorije Srbije. Pogotovo je teško objasniti suludu poslijeratnu zabranu povratka na iskonska ognjišta preživjelim srpskim i crnogorskim porodicama protjeranim sa Kosova i Metohije iz srca srednjovjekovne srpske države i njene kulturne baštine. Ova i druga pitanja treba proučiti i o njima reći naučnu istinu.


Odnosi između Jugoslavije i Albanije tokom prve tri godine poslije rata bili su veoma razvijeni. Oni su se zasnivali na nerealnoj pretpostavci da će u bliskoj budućnosti doći do formiranja federativne zajednice jugoslovenskih i albanskog i drugih naroda na Balkanu. Shodno tome sklapani su razni međudržavni ugovori: o ekonomskoj i kulturnoj saradnji, o regulisanju graničnih pitanja, ukidanju carinskih prepreka, ukidanju viza i pasoša, formiranju raznih mješovitih privrednih preduzeća i kulturno-umjetničkih društava. Sve je ovo pratila obilata jugoslovenska ekonomska pomoć Albaniji, iako se tada u našoj zemlji u svemu oskudijevalo, pa i gladovalo.
Taj zanos fikcijom o skoroj Balkanskoj federaciji rezultirao je i potpunim zapostavljanjem interesa jugoslovenskih nacionalnih manjina i jugoslovenskih državljana u Albaniji. Od strane Jugoslavije nije im pružena zaštita ni najosnovnijih prava, kao što su lična i imovinska sloboda.
U prvoj poratnoj fazi jugoslovensko-albanski odnosi su regulisani raznim ugovorima i konvencijama, a obnovljeni su i neki ugovori sklopljeni u međuratnom periodu (1918-1939). Od 1945. do 1947 godine sklopljeno je 9 ugovora i konvencija.


U Tirani je 9. jula 1947. godine potpisana Konvencija o kulturnoj saradnji između Jugoslavije i Albanije, a razmjena ratifikovanih dokumenata izvršena je u Beogradu 28. novembra iste godine Konvencijom je bila predviđena svestrana »koordinacija rada pomoći u naporima za širenje kulture i svestrano međusobno upoznavanje i pri stvaranju i organizaciji svih vrsta škola, instituta i ostalih prosvetnih i kulturnih institucija kao i čitavog kulturno-prosvetnog rada«.


Još prije potpisivanja ove konvencije krajem februara 1946. godine osnovano je mješovito kulturno društvo »Jugoslavija-Albanija«. Kasnije je formirano i »Crnogorsko-albansko društvo«.
Početkom jula 1945. godine jugoslovenska vlada je naložila poslanstvu u Tirani da joj dostavi spisak jugoslovenskih podanika nastanjenih u Albaniji do 1945. godine. Poslanstvo je izvršilo popis i ustanovilo da je početkom maja 1946. godine u Albaniji živjelo 601 domaćinstva jugoslovenskih državljana. Za sve njih sačinjeni su spiskovi sa podacima: ime i prezime, od kada se nalazi u Albaniji, mjesto stanovanja, kao i rubrika o ponašanju u toku rata. Ovi spiskovi sadrže i imena članova porodica.


Prema nepotpunim podacima, u Albaniji je prve dvije godine poslije rata bilo oko 2.000 jugoslovenskih državljana koji su u toku rata tamo dospjeli. Početkom septembra 1945. godine prijavilo se 50 porodica za povratak u Jugoslaviju. Ovaj se broj povećao naredne, 1946. godine. Do maja 1946. godine u Jugoslaviju su se vratila 63 jugoslovenska državljanina. Sa povratkom jugoslovenskih državljana išlo je dosta teško. Albanija je nastojala da ih se što manje vrati, usljed potrebe zemlje za obnovom i izgradnjom.


Jugoslovensko poslanstvo u Tirani nije posvećivalo skoro nikakvu pažnju niti jugoslovenskim državljanima niti nacionalnim manjinama. Poslanstvo je smatralo da svi oni treba da se uključe u odgovarajuće albanske političke i druge organizacije, preko kojih će se zajedno s Albancima upoznavati sa zbivanjima i u Albaniji i u Jugoslaviji. Takav odnos je imalo i u pogledu njihovog obrazovanja i nacionalne kulture.


Prilikom decembarskih izbora 1945. godine za organe vlasti jugoslovenski državljani su pozivani da potpišu izjave o svom učešću. Onima koji su glasali, a njih nije bio mali broj, kasnije će to biti otežavajuća okolnost u pogledu povratka u Jugoslaviju.


Uslovi povratka jugoslovenskih državljana iz Albanije poslije objavljivanja Rezolucije Informbiroa 1948. godine veoma su pogoršani. To je period žestoke albanske kampanje protiv Jugoslavije. Time je i počela teška faza u albansko-jugoslovenskim odnosima. Ona će kasnije nešto biti ublažena, ali na žalost albanske vlasti ni danas nijesu prijateljski raspoložene prema Jugoslaviji i njenim nacionalnim manjinama u Albaniji.


Poslije 1948. godine u Albaniji su činili sve da onemoguće povratak jugoslovenskih državljana. Od njih je zahtijevano da prime albansko državljanstvo. Nijesu izostala ni razna zlostavljanja, hapšenja i montirana suđenja onima koji su bili uporniji u zahtjevu da se vrate u Jugoslaviju. U teškoj situaciji, za spas golog života mnogi su primili albansko državljanstvo. Onima koji su glasali na decembarskim izborima 1945. godine to je uzimano kao automatsko sticanje albanskog državljanstva a albanski pravni sistem ne dozvoljava svojim građanima dvojno državljanstvo. Ovakvo tumačenje osporavala je jugoslovenska diplomatija, tvrdeći da izlaskom na izbore jugoslovenska lica nijesu izgubila jugoslovensko državljanstvo, jer su bila od vlasti pozvana da glasaju »sa izričitim obrazloženjem da mogu kao i jugoslovenski državljani glasati za narodnu vlast koja je tako srodna sa vlašću u Jugoslaviji iako biračko pravo može pripadati samo državljanima dotične zemlje«.


Na žalost, jugoslovenski naučnici nemaju mogućnosti da u albanskim arhivima istražuju poslijeratni period jugoslovensko-albanskih odnosa, pa se pitanje jugoslovenskih državljana i nacionalnih manjina u Albaniji mora izučavati bez punog uvida u albanske izvore. Zato je danas veoma teško utvrditi broj jugoslovenskih državljana koji su tražili povratak u Jugoslaviju. Zna se da je tokom 1948. godine 210 jugoslovenskih državljana tražilo da se vrati, a njih 350 ostalo je da se vrati kasnije. Prema raspoloživim podacima, od 210 koliko ih je tražilo 1948. godine vratilo se 13. Do marta 1950. godine vratilo se 175 lica. Potrebno je ustanoviti koliko se jugoslovenskih državljana vratilo iz Albanije u Jugoslaviju od 1945. do 1951. godine.


I položaj onih koji su ranije imali albansko državljanstvo poslije 1945. godine bio je veoma složen i nimalo lak. U Skadru i drugim mjestima bio je znatan broj trgovaca i zanatlija jugoslovenskog porijekla. Bilo je i onih koji su imali i velika imanja. Nakon rata u Albaniji je izvršena a naporedo sa tim i nacionalizacija privatnih trgovačkih, zanatskih i drugih radnji, kao i kolektivizacija zemljišnih posjeda i ukidanje privatnog zemljišnog posjeda. Nova vlast je pristupila ispitivanju kakvo je ko imao držanje u toku rata (da li je sarađivano sa okupatorskim vlastima i njihovim saradnicima). Sve su te mjere pogodile i pripadnike jugoslovenskih nacionalnih manjina.
Bilo je prirodno očekivati da se jugoslovenskim nacionalnim manjinama u socijalističkoj Albaniji priznaju sva ona prava koja je imala albanska nacionalna manjina u Jugoslaviji. Na žalost, one nijesu dobile ni ona najosnovnija. Zato je, pored ostalog, traženo otvaranje osnovne škole na srpskohrvatskom jeziku u Skadru, a srpski živalj u Vraki takođe je tražio svoju osnovnu školu. Njihovom zahtjevu, međutim, nije udovoljeno.
Jugoslovensko poslanstvo u Tirani nije intervenisalo kod albanske vlade (kada su postojali izgledi na uspjeh do sredine 1948. godine) da se dozvoli otvaranje jugoslovenskih osnovnih škola u Albaniji. Kasnije njegovo zalaganje (poslije 1948) za nacionalne manjine u Albaniji nije dalo željene rezultate.


Jugoslovenske nacionalne manjine bile su izložene raznim nedaćama počev od nasilnog albaniziranja putem promjena imena i prezimena, oduzimanja imovine, lišavanja zvanične upotrebe srpskohrvatskog i makedonskog jezika, prava i sloboda na sopstveni obrazovno-kulturni život, zabrana ma kakvih veza sa matičnom zemljom Jugoslavijom i drugo. U takvim nepovoljnim okolnostima jugoslovenske nacionalne manjine u Albaniji bile su ozlojeđene i na jugoslovensku diplomatiju koja o njima nije vodila računa kada se moglo, a nedovoljno i kasnije. O tom nam govore izjave onih koji su se našli, poslije niza peripetija, u Jugoslaviji.


Prema nepotpunim podacima danas se u Albaniji nalazi oko 800 porodica iz Crne Gore. Prema istim podacima u Skadru ih je bilo 300, Vraki 200 i u ostalim mjestima sjeverne Albanije preko 300 porodica. Ove porodice su iz Podgorice i okoline (426), Bara i Ulcinja (271) i Vasojevića (112). Sve su ovo nepotpuni podaci. Samo pitanje zaslužuje posebno i svestrano izučavanje.


Jedno od međudržavnih pitanja između Jugoslavije i Albanije jeste i pitanje dvovlasničkih imanja duž jugoslovensko-albanske granice. U međuratnom periodu ovo pitanje je bilo riješeno međudržavnim ugovorima iz Protokola o pograničnom prometu iz 1926. i Rezolucije konferencije ambasadora iz 1925. godine. Pitanje pograničnih i dvovlasničkih imanja i povlastica njihovih uživalaca riješeno je tokom 1945. i 1946. godine. Međutim, kasnije se i ovo pitanje iskomplikovalo.


Vrijeme je da svi političari i politike u svim balkanskim državama prepuste izučavanje balkanske prošlosti nauci. Samo prijateljstvo naroda i država bez obzira na rasu, vjeru i nacionalnu pripadnost uz primjenu nauke dovodi do ljudskog spokojstva i blagostanja.

Srpska država i Albanci



Najstarije istorijske vesti o Albancima potiču iz XI veka. To su dva podatka: jedan u vizantijskog istoričara Mihaila Atalijata [pisao sedamdesetih godina XI veka], a drugi u Aleksijadi, čuvenom delu Ane Komnine o vladavini njenoga oca cara Aleksija I [1081-1118]. Prema Mihailu Atalijatu, u pohodu vizantijskog sicilijanskog namesnika i uzurpatora Georgija Manijakisa iz Drača prema Solunu 1043. godine učestvuju kao vojnici i „Arvaniti” tj. Albanci.[1] U sličnoj situaciji, ali sa obrnutom ulogom, javljaju se Albanci i 1081, tada Normani iz južne Italije na čelu sa Roberom Gviskarom i Boemundom u toku invazije vizantijske obale opsedaju i osvajaju Drač. Vizantincima pomaže tada jedan srpski odred pod dukljanskim princom Bodinom, kao i nešto Arbanasa [„Arvanita”].[2]



Davno pre toga zemlja nastanjena Albancima bila je poprište važnih političkih zbivanja. Makar koliko od VII veka prožeta slovenskim stanovništvom, njena je etnička situacija u istorijskom pogledu bila još uvek manje značajna od činjenice da su celu teritoriju držali pod svojom kontrolom Vizantinci, opirući se na romanizovane gradove kao što su Drač, Skadar ili Avlona [Valona]. Dračka tema je glavno organizaciono i strategijsko uporište Vizantije na teritoriji Albanije.


Prva veća iskušenja na ovoj teritoriji došla su sa širenjem bugarske države, najpre za vladavine Borisa [oko 852- 888] pa Simeona [888-927, car od 893]. Ova dva bugarska vladara, međutim, ne uspevaju da osvoje Drač i Skadar, mada je Avlona pala. Drač i Skadar padaju nešto kasnije u ruke Samuila [989], kada je cela teritorija Albanije obuhvaćena, makar i za kratko vreme, u ovome carstvu, koje se pružalo od Crnog mora i Dunava do Neretve i Vrbasa. Vizantijska vlast uspostavljena je u Draču već 1005, a na celom području 1018. Jedanaesto stoleće je vreme upornih nastojanja Vizantije da sačuva za sebe albansko primorje i uspostavi kontrolu nad unutrašnjošću zemlje nasuprot pokušajima dukljanske srpske države da postupno zahvati albanske zemlje; najzad, to je vreme normanske invazije [1081].

Od svih pokušaja političke integracije albanskih zemalja u tome ranom razdoblju njihove istorije za nas su posebno značajna širenja srpske države. Država srpskog naroda se obrazovala iz manjih plemenskih grupacija i kneževina, poznatih od IX veka, u X i XI veku na prostoru Duklje [Zete], Travunije i Zahumlja, od Neretve do Drima. Na svom krajnjem jugoistoku ova se država uvlačila u prostor Albanije, zahvatajući čitavu oblast Skadarskog jezera sa gradom Skadrom [1043-1082], i planinsko zaleđe, danas, a verovatno i tada, naseljeno albanskim stočarima.[3] U doba najveće proširenosti dukljanske srpske države, pod Bodinom [1081-1116], njenim granicama je bila obuhvaćena čitava današnja severna Albanija, svi predeli u Prokletijama severno od Drima, ali i prostrana oblast južno od te reke, uključujući sve male gradove u skadarskim župama [Baleč, Drivast, Sard, Danj, Sapa, Šas, Sv. Srđ i Vakh], kao i planinsku oblast u gornjem toku reke Fani [kasnije Pilot]. To znači da su severnoalbanski pastiri, kao i romanizovani gradovi sa izmešanim stanovništvom, uključeni u srpsku državu još u XI veku, a ne tek krajem XII veka sa osvajanjem Stefana Nemanje, kako se često, bez istorijskog opravdanja, drži.


Bez obzira na sve povremene i kratkotrajne promene [osim vizantijske reokupacije grada Skadra, koja će trajati čitavih stotinu godina, od 1082. do 1180], područje severne Albanije, nastanjeno Srbima, Albancima i romanizovanim etničkim grupama [Vlasima i dr.] po gradovima i planinama, ostaje u srpskoj državnoj celini sa manjim izuzecima sve do sredine XV veka. Bez unutrašnjeg sukoba između pojedinih socijalno uravnoteženih etničkih grupa, bez pokreta za otcepljenje, teritorija severne Albanije za to vreme integrisana je potpuno u srpskom feudalnom društvu.

Još manje se zapaža jedna druga okolnost: da je kosovsko-metohijska oblast obuhvaćena granicama srpske države još krajem XI veka, a jednim delom već u prvoj polovini H veka. Veliki ustanak Đorđa Vojteha u Makedoniji [1071] povezan je sa širim planovima za oslobođenje Južnih Slovena od vizantijske vlasti. Vojtehovi ustanici obraćaju se srpskom knezu Mihailu, koji im šalje sina Bodina i vojskovođu Petrila, te Bodin u Prizrenu bude krunisan za „bugarskog cara” pod imenom Petar [verovatno prema imenu sina bugarskog cara Simeona, Petra].[4] Neuspeh ovog krupnog poduhvata ne umanjuje njegov značaj, jer je to jedan od prvih velikih pokušaja posle 1018. da se ujedine slovenske zemlje, a verovatno prvo pripajanje čitavog porečja Belog Drima srpskoj državi. I oblast Kosova polja bila je tada zahvaćena ovim pokretom, s obzirom na Bodinove operacije prema Nišu i Vidinu i dejstva raškog župana Vukana iz utvrđenog Zvečana prema jugu 1092-1093. godine,[5] ali je Kosovo i davno pre toga, još za srpskoga raškog kneza Časlava [od 927. do oko 950], bilo u granicama srpske države. Granica Srbije bila je tada povučena na jug od Rasa preko Ibra i Mokre planine ka izvorištu reke Kline pa je obuhvatajući grad Drstnik [kod današnjeg sela Drsnika u Metohiji] skretala na zapad i izbijala na dukljansku granicu u Prokletijama negde iznad Plavskog jezera.[6] Tako je dobar deo Metohije već u prvoj polovini H veka bio uključen u srpsku državu.

Sve do poslednjih godina XII veka nema na teritoriji Albanije nikakvog istorijski zabeleženog pokreta za oslobođenje od stranih vlasti i za uspostavljanje svoje, koliko-toliko nezavisne države. Otpor Normanima krajem XI veka bio je deo jednoga šireg balkansko-vizantijskog fronta. Ustanke protiv Vizantije tokom istoga stoleća, počev od 1035 [Tihomir, Odeljan i dr.], dizali su Sloveni, a ne Albanci.

Tek sa slabljenjem vizantijske države pod Anđelima krajem XII veka javljaju se i prvi pokušaji osamostaljivanja albanskih feudalaca između Škumbe i Drima, sa središtem u Kroji, gde se porodica Progona [Progon, 1190-1199; Džin Progon, 1199-1208; Dimitrije Progon 1208 -1210] osamostaljuje s prilično jasnom težnjom da suvereno objedini sve albanske zemlje. Dimitrije Progon se naziva „arhontom Arbanasa” i stupa u međunarodne veze — sa Dubrovnikom, Venecijom i, najzad nemanjićkom Srbijom; oženjen je Komninom, kćerkom Stefana Prvovenčanog.



Nastojanje Progona nije uspelo, jer je Epirska država posle prvog pada Carigrada i uspostavljanja Latinskog carstva na Bosforu [1204] preotela Drač i pokorila „Arbaniju”. Kao vazalna oblast, Albanija ulazi u sklop grčkoga Epirskog carstva, raširenog od Drača do Korintskog zaliva, sa prestonicom u Arti. Posle propasti Epira [1261] obnavlja se pokušaj latinske, ovaj put anžujske invazije albanskih zemalja preko Drača. Pod vlašću Karla Anžujskog ujedinjen je veći deo albanske teritorije kao „Kraljevina Albanija” [Regnum Albaniae]: od Drima do ispod Vojuše, sa sedištem u Draču. Ova tuđinska državna tvorevina održala se do 1286, kada je tu ponovo uspostavljena vizantijska vlast.

Tokom XIII veka, međutim, došlo je do postupnog, ali čvrstog posedanja Kosova i nekih teritorija južno od Prokletija od strane srpske države. Ono što nije polazilo za rukom starim raškim kneževima i dukljanskim vladarima uspelo je vladarima dinastije Nemanjića. Rodonačelnik dinastije i ujedinitelj srpskih zemalja, Stefan Nemanja [1166-1199, veliki župan oko 1170-1196] objedinio je pod svojom vlašću veoma široka područja na jugu i istoku Srbije u razdoblju od 1180. do 1190, kada je zaključen mir sa Vizantijom. Na jugu je to bila, pre svega, etnički srpska oblast Metohija — Patkovo, Hvosno, Podrimlje, Kostrc, Drškovina — s prizrenskom okolinom, zatim Kosovo — Lab, Lipljan, Sitnica, pa Skoplje i predeo oko gornjeg toka Vardara — Gornji i Donji Polog. Za vreme ofanzive prema Duklji [1190] zaposeo je Gornji i Donji Pilot, oblast između Skadarskog jezera i planina u zaleđu.[7] Čitav ovaj pojas u tom trenutku nije mogao da bude zadržan, ali su u sklop države srpske konačno ušle zemlje u slivu Drima i Belog Drima, Kosovo [bar do Lipljana] i čitav predeo istočno od Ibra i Laba preko Južne Morave, obuhvatajući Niš. Na skadarskom sektoru Nemanja je Srbiji vratio Skadar sa celom mrežom malih gradova [1180].[8] Sve ove oblasti, osim Pilota, bile su već oko pet stotina godina nastanjene Srbima, dok se albanske skupine javljaju samo po planinama odnosno u nomadskom stočarenju i, kao ranije, u romanizovanim naseljima primorskih gradova. Pilot srpski izvori računaju u albanske zemlje, verovatno zato što je bio nastanjen pretežno Albancima, jer Nemanja uzima oba Pilota [Gornji i Donji] „ot Rabna”, tj. od Arbana, od zemlje Arbanasa [Arbanije]; to je, pak, oblast oko reke Drima, koja obuhvata možda i izvorište reke Fani.[9]


Političko integrisanje Kosova i Metohije, kao i severne Albanije, nastavljeno je širenjem srpske države na jug i učvršćivanjem poseda ovih teritorija tokom XIII i XIV veka. Stefan Prvovenčani je nastojao da nastavi širenje prema oblastima koje su ležale uz granice Zete, prema Albaniji. On to ne čini oružanom silom, već diplomatskim putem, te konkuriše Veneciji i Epiru uspostavljanjem rodbinskih i prijateljskih veza sa kućom Progona; oružjem je jedino povratio Skadar 1215, koji je nakratko bio preoteo epirski despot Mihailo I Anđeo [1214]. Albanija je tada područje gde se sukobljavaju interesi Srbije sa grčkim Epirom, koji u svom širenju na sever hoće da vaspostavi čitavu sferu uticaja i vlasti Vizantijskog carstva; vlast na području „prave” Albanije [Kroja] imali su opet albanski feudalci.

Orođavanje sa Nemanjićima nije im smetalo da se prvom prilikom okrenu neprijateljima Srbije, kao što je to učinio gospodar Kroje, Golem, koji je posle nikejskih osvajanja u Makedoniji okrenuo leđa srpskoj državi i prešao na stranu Nikejaca.[10]

Pomeranje ove granice dalje prema jugu delo je srpskog kralja Milutina [1282-1321]. Njegovim ratnim operacijama 1282. i 1283. godine definitivno je Srbiji priključeno celo područje Kosova i Metohije, a isto tako čitava severna Makedonija do linije koja, povučena sa zapada na istok, obuhvata gradove Debar i Kičevo, Veles, Štip, Velbužd i Zemln, što znači da su se u srpskoj državi našli ne samo Skoplje sa pomenutim vizantijskim gradovima nego i prostrane oblasti kao što su Polog, Poreč, Ovče polje, Žegligovo, Pijanec.


Na teritoriji Albanije, u Milutinove ruke pada Drač 1296, ali oblast oko Kroje ostaje van njegovog domašaja; samo što se umesto srušene anžujske Kraljevine Albanije tamo za izvesno kraće vreme vaspostavila vizantijska vlast. Anžujci ponovo uzimaju Drač 1304, ali su teritorije severne Albanije ostale pod Srbijom: Karlo Valoa je 1308. godine potvrdio Milutinu „oblast Debra do reke zvane Mat”, a vlast srpskog kralja priznavali su povremeno i albanski velikaši u zaleđu Drača.[11]

Mora se istaći da je verski momenat igrao posebnu ulogu u slabim izgledima za ozbiljnije uključivanje „prave” Albanije u srpsku državu. Severna, a delimično i srednja Albanije bila je tradicionalno katolička zemlja. Skadarska oblast bila je prekrivena mrežom starih latinskih episkopija: Skadar, Pilot, Drivast, Svač. Papa Jovan XXII organizovao je 1319. čak i akciju protiv Srbije, s pozivom na versku dužnost da se zbaci vlast „šizmatičkog kralja”. U grupi albanskih velikaša kojima se papa obratio nalaze se gospodar Kroje Radoslav, titulisan kao „knez Albanije”, pa Vladislav Gonoma — „knez Duklje i primorske Albanije”, a zatim gospodari predela oko Lješa, primorja južno od Drača, Musakije i drugih krajeva oko srpske granice, čak i znatno južnije od nje na Vojuši, ali sa različitim efektom: srpska vlast u severnoj Albaniji, na primer, nije bila ugrožena ovim akcijama pape Jovana XXI i Filipa Tarentskog.[12]

Srpski kralj Dušan [1331-1346, potom car do 1355] nastavlja ovu politiku sa većim zamahom i uspehom, ali je najpre morao da slomije otpor zetskih velikaša, udruženih u pobuni 1332. godine sa albanskim feudalcima na čelu sa Dimitrijem Sumom. Politički status severne Albanije u srpskoj državi još od Nemanje i Stefana Prvovenčanog bio je rešen u okviru statusa Zete kao oblasti kojom upravlja naslednik prestola po pravu primogeniture. Tako je istorija severne Albanije u doba Nemanjića, u stvari, istorija Zete. Pobunu zetskih i severnoalbanskih feudalaca Dušan je ugušio bez većih teškoća, te je dobio odrešene ruke za opsežne ofanzivne akcije prema Vizantiji. Skoro čitavu Albaniju, osim Drača, koji definitivno ostaje pod vlašću Anžujaca, Dušan osvaja već u kampanji 1342/43. godine: zauzeti su gradovi Berat, Kanina, Kroja, a kasnije i sav ostatak Albanije sa Epirom. Srbija se i na makedonskom pravcu otiskuje daleko na jug, do Etolije u Heladi; na jugoistoku granica Srbije je pomerena skoro do ušća Meste odnosno do grada Hristopolja.

Velika Dušanova osvajanja pokrenula su i talas prve velike albanske migracije na jug, u Epir. Albanci se pedesetih godina XIV veka u većim masama nastanjuju u grčkom Epiru sve do Arte, a delimično i u Tesaliji. U svakom slučaju, razne evropske kombinacije za aktiviranje Albanaca protiv Dušana [na primer, u pismu barskog nadbiskupa Gijoma Adama francuskom kralju Filipu VI iz 1332, gde se o Albancima razmišlja kao o faktoru unutrašnje nestabilnosti srpske države] nisu se mogle realizovati, jer su albanski feudalci nalazili svoj interes u podržavanju osvajačke politike kralja i cara Dušana prema grčkim zemljama. Nasuprot očekivanju latinskih posmatrača, oni su bili veoma aktivan činilac Dušanovog imperijalnog programa.[13]


Objašnjenje za ovu prividno prosrpsku orijentaciju albanske vlastele nalazi se u samom feudalnom ustrojstvu srpske države, u kojoj se bez obzira na narodnost moglo doći do velikog političkog ugleda i ekonomske moći. Još u doba kralja Milutina albanski feudalci se uključuju u feudalni poredak srpske države sa zvanjima i beneficijama župana, vojvode ili kaznaca. U Dušanovom carstvu albanske zemlje i velikaši Albanije obuhvaćeni su bez ikakvog izdvajanja i diskriminacije hijerarhijskim feudalnim sistemom.[14]


Po osvajanju Kroje Dušan je potvrdio ovom gradu njegove stare povlastice. Važan je momenat sa državnopravnog stanovišta to što se u Dušanovoj carskoj tituli Albanci javljaju uz Srbe, Grke i Bugare [„car i samodržac Srbljem, Grkom, Blgarom i Arbanasom” — u povelji iz 1348]. Time je legitimisana činjenica da se Albanci kao narod uključuju u sastav carstva kao njegov ravnopravni elemenat. Posle Dušanove smrti [1355] albanski feudalci ostaju značajan vojni i politički faktor i u oblastima osamostaljenih gospodara, Simeona Nemanjića-Paleologa i Tome Preljubovića. Inače, proces osamostaljivanja feudalnih gospodara u vreme raspada Dušanovog carstva, kao što će se videti, teče i na teritoriji Albanije, gde se postepeno obrazuju oblasti pod dinastičkom vlašću velikaških rodova, Topija, Dukađina, Arijanita, Kastriota, i drugih.[15]

.... severna Albanije je, prema zapažanju mnogih istoričara, prostor veoma osobene etničke simbioze Srba i Albanaca, sa izmešanim stanovništvom, uz znatno prisustvo romanskog elementa, sa etničkim grupama stočara koje su trajno obeležene izvesnim stupnjem izolacije i samoupravnosti. Otuda je integrisanje severne Albanije [u skadarskoj oblasti, u slivu Drima i Fani] sprovedeno pod sasvim specifičnim uslovima. Ono, pre svega, nije praćeno srbizacijom albanskog stanovništva. Za sve vreme nemanjićke Srbije severna Albanija nije ispoljila nikakve težnje ka izdvajanju i samostalnosti. Ove tendencije videle su se, naprotiv, u drugim albanskim oblastima, južno od reke Mati.


Čak i kada nije reč o nekim državotvornim pokretima kojima bi se htela obrazovati nezavisna Albanija poput Srbije, Bugarske ili Bosne, albanski feudalci ovih oblasti ne prihvataju potpuni suverenitet srpske, ni bilo koje druge države: oni ulaze u izvesne tešnje ili labavije odnose, prihvataju pozicije u feudalnoj strukturi države, ali sa odrešenim rukama.

Osnov tih razlika između Kosova, na jednoj, i albanskih zemalja, na drugoj strani, leži, dakle, u etničkoj podlozi, u specifičnim etničkim prilikama ovih teritorija. Na Kosovu i u Metohiji stanovništvo je već u momentu prvih dejstava srpske države prema toj oblasti u X, potom u XI, i, najzad, u XII veku bilo kompaktno srpsko. Ima mnogo razloga da se neke teze albanske istoriografije, kako srpska kolonizacija Kosova i Metohije počinje tek sa širenjem nemanjićke države u XIII i XIV veku, odbace kao proizvoljne.

Nikakvog osnova nema za tvrđenje o postojanju albanskog „sedelačkog” stanovništva na Kosovu do toga vremena: naprotiv migracija Srba, započeta još u toku seobe naroda, završila se trajnim naseljavanjem srpskog naroda na Kosovu već pre kraja IX veka. Povrh svega toga, zemlja koju su Srbi tada poseli nije ni uzeta od Albanaca, nego od vizantijskih i romanskih vlasnika ili njihovoga zavisnog ili kakvoga drugog, slobodnog ratarskog stanovništva. Ono što se zna o socijalnom statusu i rasporedu albanskih stočara u srednjovekovnoj Srbiji potvrđuje naše pretpostavke o tim procesima u razdoblju od VII do IX veka.

Politička integracija Albanaca u srednjovekovnoj srpskoj državi izvršena je u okviru feudalnog sistema bez diskriminacije prema albanskoj vlasteli. ... Već sa širenjem granica srpske države preko grčkih i albanskih oblasti, kako je primetio Nikola Radojčić, javilo se pitanje o učestvovanju Grka i Albanaca na srpskim saborima; grčki i albanski arhonti su i učestvovali u radu sabora sa svim pravima srpske vlastele. To, pak, znači da su Albanci zajedno sa Grcima pa i Bugarima učestvovali u donošenju Zakonika cara Stefana Dušana 1349. i 1354. godine.[16]

U društvenoj strukturi srednjovekovne Srbije razlikuju se dve kategorije „Arbanasa”. Jedno su Albanci kao gradsko stanovništvo, a drugo — albanski stočari, etnička skupina kao socijalna grupa. U prvom slučaju prava ili povlastice albanskog gradskog stanovništva regulisani su opštim statutarnim odredbama, propisima gradskih statuta. U toj kategoriji albanskog stanovništva nema nikakve diskriminacije u odnosu na drugo, nealbansko gradsko stanovništvo — Srbe ili Romane ili neke druge narodnosti [na primer Sase]. Njihova prava i obaveze određeni su socijalnim redom i statusom, a ne etničkom pripadnošću.[17] Pominju se i oblasne autonomne uredbe,[18] a to su u stvari legalizovana običajna prava [Dukađin i sl.], koja su se održavala dugo, sve do novijeg vremena.

Pozitivne pravne odredbe o Arbanasima stočarima širom srpske države nalaze se u nizu specijalnih propisa vladarskih povelja, da bi ih na nivo opšteg zakona podigao Dušanov Zakonik. U pitanju su različite situacije dodira, a to znači i mogućnog pravnog odnosa, odnosa sa pravnim elementom, između albanskih stočara i zemljoradničkog, stalno nastanjenog stanovništva sela. Dve su stvari ovde uočljive: jedno, ravnopravnost pred zakonom svih kategorija stanovništva, svih građana, bez obzira na narodnost, a drugo, načelo strogog socijalno-ekonomskog razgraničenja pojedinih grupa stanovništva u feudalnom smislu. Isto tako, važno je i to što se Arbanasi svagda posmatraju kao kategorija uporedna sa jednom drugom, sa Vlasima, kojih je, očigledno, više i veći je broj pravnih propisa posvećen njima. Ostatak romanizovanog starobalkanskog stanovništva, u srednjem veku uglavnom posrbljenog, Vlasi centralnog balkanskog prostora i planina u jadranskom zaleđu žive na isti način, sa istom organizacionom strukturom kao i Arbanasi.


I jedni i drugi su stočari pokretnih staništa, u stalnom sezonskom pomeranju s planine u ravnicu i obrnuto, sve do teritorijalizacije katuna u XV veku. Otuda i potreba da se taj dinamički momenat njihovoga života reguliše kako ne bi dolazilo do sudara sa drugim grupama stanovništva. U Zakoniku ove se odredbe odnose na slučajeve tzv. „potke”, a to je šteta koju jedna društveno-ekonomska zajednica [npr. selo] učini drugoj. Vlasi i Arbanasi, stočari, mogli su takvu kolektivnu štetu učiniti jednoj agrarnoj zajednici, selu, spuštanjem svojih stada na zimovišta bez dogovora sa seljanima ili narušavajući dogovor.[19]

U darovnicama srpskim manastirima Arbanasi se pominju redovno uz Vlahe uglavnom u vezi sa potrebom da se obezbedi integritet crkvenih prava ili samog poseda koji se poveljom konstituiše. Tada se ove kategorije stanovništva ograničavaju u pravima koja im inače na drugom terenu načelno i u praksi pripadaju. Ako je bilo običajem prihvaćeno da vlaški i albanski stočari mogu silaziti u ravnicu i boraviti na „tuđoj” zemlji kao u zimovištu, onda se posed darovan manastiru obezbeđivao od te običajne obaveze izričitom zabranom zimovanja, na primer još u Vranjinskoj povelji[20] Zemljište darovano Hilandaru izuzeto je, isto tako, od obaveze da po običajnom pravu omogući napasanje tuđe stoke; tu se, pak, Arbanasi stavljaju u isti red sa Vlasima ili vlastelom „velikom i malom” — zabrana u Dušanovoj Hilandarskoj povelji iz 1355. godine.[21] U drugoj povelji iz te godine [17. maja 1355], propisuje se da u metohu Sv. Petra Koriškog kod Prizrena ne sme da napasa svoje stado „ni vlastelin, mali ni veliki, ni Vlah ni Arbanasin”; u protivnom slučaju, ćefalija prizrenski ili gospodar zemlje ovlašćen je da „uzme od njih 300 ovnova, ni suda ni pre, kako piše u hrisovulji svetoga Kralja [Milutina — D. B.], i knjiga sudbena Carstva mi, kako im je sudilo Carstvo mi sa Arbanasi”.[22] kralja Vladislava iz 1242, gde se propisuje da „ni Arbanasin tu nema zimovišta”.

U drugim poveljama ne isključuje se mogućnost korišćenja manastirske planine [planinskog pašnjaka], ali se to uslovljava odobrenjem igumana; tada se određuje naknada koju Vlasi i Arbanasi moraju dati manastiru — u slučaju manastira Dečana, prema hrisovulji iz 1330. godine, oni su dužni da „donose crkvenu so od Svetog Srđa”, obavljajući na taj način velik i težak transportni posao [iz skadarskog primorja do Dečana].[23]


Slično tome, u Dušanovoj Svetoarhanđelskoj povelji traži se od Arbanasa da prenose ovom manastiru kraj Prizrena ulje iz Bara, opet istim tim karavanskim „zetskim” putem.[24]


Poveljom kralja Milutina oko 1300. godine dato je Arbanasima pravo da pored drugih kategorija stanovništva — Srba, Latina i Vlaha, mogu dolaziti na crkveni panađur [sajam] o hramovnoj slavi Svetog Đorđa-Gorga kod Skoplja, ali uz plaćanje zakonske carine po tarifi koja se primenjivala i u Tetovu, Gračanici i drugim crkvama.[25]



...Pogotovu se mora istaći da je načelo jednakosti važilo za njih i u oblasti procesnog i krivičnog odnosno kaznenog prava. Jelenina povelja manastiru sv. Nikole na Vranjini [Skadarsko jezero] izričito propisuje da će svi podložnici ovog feuda, bilo da su Srbi, Latini, Vlasi ili Arbanasi, odgovarati kralju za svoj prestup ili učinjenu štetu, te se predviđa jedinstvena kazna u visini od 500 perpera.[26] Tako isto i sa opštim ili specijalnim dažbinama: Arbanasi su opterećeni onoliko koliko i Srbi.

U pomenutoj Svetoarhanđelskoj povelji iz 1348, kojom se ovom kraljevsko-manastirskom vlastelinstvu dodeljuje i devet arbanaških katuna [stočarskih naseobina u planini], „sa svim starim međama”, Arbanasima je propisana ista „rabota” kao i Srbima: „Arbanasi, koji se nalaze u crkvi, da rade kao i Srbi i da daju od odra dinar ili poleuknu od žita”.[27]


Povelja Dušanova manastiru sv. Bogorodice u Arhiljevici, verovatno iz 1354, daje ovom manastiru i „selo Arbanasi sa svim pravinama”,[28] iz čega zaključujemo da se arbanaško naselje, ukoliko se pod ovim nazivom podrazumeva selo sa već stalno nastanjenim Albancima, posmatra kao agrarna zajednica sa utvrđenim pravima, koja se ni u ovom slučaju neće dovesti u pitanje.

...Postavlja se pitanje da li su stočari [Vlasi i Arbanasi] na neki način „teritorijalizovani” u međama jednog vlastelinstva ili su slobodni da prelaze iz jednog vlastelinstva u drugo, odnosno iz jedne župe u drugu. Do konačne teritorijalizacije katuna doći će tek u XV veku, kada se već po sačuvanoj građi zna da se na zetsko-albanskom prostoru nahode prve plemenske zajednice Arbanasa, ali i Srba stočara u sasvim određenim i omeđenim planinsko-ravničarskim oblastima. Ali u XIII i XIV veku kao da nema ove omeđenosti i stroge vezanosti za jedan prostor, osim što se može pretpostaviti da su stočari imali utvrđene pravce i zone svog kretanja, makar koliko ti pravci i zone bili izduženi. Vlaški, a tako isto i albanski katuni imali su posebnu organizaciju, sa starešinama koji su imali velika ovlašćenja u upravljanju i rukovođenju zajednicom, komandovanju u slučaju oružanih sukoba i suđenja u svim sporovima [knez, premićur, čelnik]. Ima, dakle, elemenata rodovske i plemenske organizacije.


Ipak, pretpostavlja se i ovde ograničenost ovih samoupravnih prava katunske organizacije stočara: oni su bili podređeni feudalnom gospodaru, vlastelinu. Kao jedna od kategorija feudalno zavisnog stanovništva, vlaško-albanski stočari imali su samo uslovnu slobodu i „stara prava”, ali su svom feudalcu bili dužni odgovarajuće rabote i dažbine, u skladu sa svojim zanimanjem, kao što su travnina za korišćenje vlastelinskog pasišta [1% od stada po čl. 197. DZ, ili po Dečanskoj hrisovulji 2 ovna, 2 jagnjeta, sir i jedan dinar],[29] redovne dažbine u stoci pored travnine, „rabote” kao što su napasanje stada vlastelinovog, ali uz mesečinu ili uz beleg [naknada u naturi ili plati], i, najzad, prenos robe za vlastelina, prenos prtljaga vlastelinovog i slično.

Što se tiče veze sa vlastelinstvom, lično i teritorijom, stanje se menjalo, pri čemu je jasna težnja sistema da sve stočare čvršće veže za određenu teritoriju. U početku su, kako primećuje Konstantin Jireček, svi Vlasi bili neposredni podanici vladara, velikoga župana i docnije kralja, pa su tek poklonom vladara postajali svojina manastira, a možda i vlastele.[30][31]

Banjska povelja iz 1313-1318. godine ograničava pravo međusobnog sklapanja braka Vlaha i meropaha [zemljoradnika]; u stvari nije sačuvana opšta zabrana braka između vlaško-albanskog i srpskog meropaškog stanovništva, ali je ona nesumnjivo postojala, i to verovatno zato što je prelazak u kategoriju Vlaha, društveno lagodniju i slobodniju, bio odviše privlačan da se to ne bi osetilo u većem napuštanju meropaškog sloja putem ženidbe.

Banjskom poveljom[32] Nemanja poklanja Hilandaru dva vlaška „sudstva”, tj. katuna, sa 170 Vlaha i zabranjuje tim manastirskim Vlasima da „begaju pod velikog župana”. Katun se inače kreće po planini „u širokim granicama”, a u regulisanju internih sporova uživa izvesnu sudsku autonomiju. Feudalno podvrgavanje stočara vidi se naročito u oblasti bračnog prava: dopušta se meropsima da se žene Vlahinjama samo pod uslovom da ženu prevedu u merophe.


Iz jedne opšte odredbe Dušanovog Zakonika [čl. 81] vidi se, posredno, da nema posebnih i slobodnih vlaških ili albanskih teritorija: „Planine što su po zemlji Carstva mi, što su planine careve da su caru, a crkvene crkvama, a vlasteoske vlasteli”. To znači da je sav planinski region, sve zemljište pokriveno pašnjacima u načelu izdeljeno na posede carske, crkvene i vlasteoske; otuda su i stočari zavisni „ljudi” cara, crkve i vlastelina, i nema u ovom feudalnom sistemu u pravom smislu reči slobodnih Arbanasa i Vlaha, osim slobodne arbanaške vlastele, o kojoj je već bilo reči.

Bravo,Majstore...tačno tako!

Свака част

Нажалост та Берлинско - Бечка школа сада намеће своју историју где знатно умањује и прља величину словенских народа...

Znate ove stvari nisu nimalo naivne, dok sam studirao u Norveškoj dolazio sam u sukob sa Albancima na ovakve teme. U nekoliko navrata smo pisali i izlagali seminare, a šiptarsko izlaganje pred 500 ljudi izgleda ovako: Srbi su došli 1389 iz Srbije da se bore sa Turcima oko Kosova jer je to bilo strateški bitno, sirovinski bogato, blablalalbla... A samo vidiš čitav amfiteatar klima glavom i aplaudira, kao konačno razumiju šta se tamo dešavalo. Posle, naravno, ne možeš da objesniš da to nije tako, bez obzira što im uvaljuješ Ćorovića i Ostrogorskog kao izvore, samo odmahnu glavom, misle da pošto su srpske knjige - da lažu. Vjerujte da čak i pristojno inteligentnog Norvežanina ne možete ubijediti da Šiptari falsifikuju istoriju i da lažu, osnovni argument je da smo mi - kao "gospodari", tlačili Šiptare i krali njihovu istoriju

Pitanje iz političke istorije za sve drage forumaše:

1. Kada je Kosovo u modernoj istoriji postalo deo Srbije i kojim je to međunarodnim ugovorom regulisano?
2. Koje države ovog regiona u svojim istorijskim knjigama balkanske ratove smatraju oslobodilačkim a koje osvajačkim?


Raven,
Umesto predugih cut & paste poglavlja iz istorije bolje napravi selekciju važnih podataka. Ovo je predugo za čitanje na internetu.

sta je predugo? ....iskopiraj na hard pametnjakovicu pa citaj

treba li nam ugovor sto smo vratili svoje?
zar je to bitno,za srbe je to oslobodilacki rat.a sta ce da misli neki turcin iz ankare koga za to boli uvo
pravoslavni narodi su se oslobodili to je jedino bitno