Zašto dvostruka ikona carice Jelene još čami u Bugarskoj


Reporteri "Novosti" u manastiru Svetog Jovana Bogoslova, u klisuri Jerme kod Pirota. Do spomenika, nema ni putokaza s magistralnog puta Niš - Dimitrovgrad

CARICA Jelena Paleolog, kći "gospodara Konstantina Dejanovića Dragaša i gospođe Jelene", bila je poslednja carica Vizantije koja nikad nije zaboravila da je Srpkinja. Njena jedina sačuvana zadužbina, manastir Svetog Jovana Bogoslova, nalazi se na skrovitom proširenju živopisne klisure Jerme kraj sela Poganovo, na 25 kilometara od Pirota.

Nažalost, do ovog spomenika kulture važnog ne samo za Srbiju, već za ceo pravoslavni svet, nema putokaza s magistralnog puta Niš - Dimitrovgrad. Samo uporni otkrivaju da se do zadužbine despota Konstantina i njegove kćeri Jelene stiže kad se skrene kraj zarđalog iskrivljenog putokaza za selo Sukovo. Zatim se izlokanim putem, koji je opasno uzak, kroz kanjon između litica Grebana i Vlaške planine stiže do zadužbinskog manastira Dejanovića-Dragaša. Njegovu gradnju na temelju srpske crkve iz 12. veka započeo je otac Konstantin, a okončala kći Jelena, unuka sevastokratora Dejana i Teodore, sestre cara Dušana.

O ODNOSU vizantijske carice prema srpskom identitetu svedoči natpis na predivnom zlatnom krstu koji je darovala svetogorskom manastiru Dionisijat: "Poklon Jelene vladarke Romeja, Paleologine, žene cara Manojla Paleologa, ćerke Dragaša gospodara srpskog".

Srpska vladarka Romeje, hrišćanskog Rimskog carstva, tradiciju darivanja preuzela je od oca, poznatog po ktitorstvu. Do danas je sačuvana njegova ktitorska povelja manastiru Kutlumuš u Kareji, prestonici Svete Gore. Manastir Poganovo u klisuri Jerme Konstantin je napravio kao crkvu za monahe isposnike sinaite, koji su bežeći iz svetogorske pustinje Atosa od Osmanlija utočište nalazili u Srbiji.

Sveti Nemanjići, Sava i Simeon na freskama u poganovskom manastiru

Nepristupačna klisura Jerme s brojnim pećinama u kojima su tihovali i podvizavali se postala je jedna od prvih srpskih svetih gora. Posle Konstantinove pogibije u bici na Rovinama njegova kći Jelena, romejska Avgusta Helena, nastavila je zidanje zadužbine manastira i darovala mu čuvenu "dvostruku ikonu". S jedne njene strane bila je predstava čuda u Latomskom manastiru, s druge potresna predstava Svetog Jovana Bogoslova i Bogorodice u dubokoj žalosti, kojom je prikazala i svoj žal za ocem. Ovo remek-delo srednjovekovne umetnosti još 1915. su zajedno sa ikonostasom velike umetničke vrednosti iz 1622. opljačkali bugarski okupatori. Ova dragocena srpska baština i danas je u Sofiji, iako je po međunarodnom pravu morala da bude vraćena. Izgleda da nijednu jugoslovensku vlast, ni pod Karađorđevićima, ni pod Brozom nisu zanimali srpsko nasleđe i tradicija.

SASVIM drugačiji odnos prema baštini pokazuju freske manastira Poganovo iz 1499. godine. Na njima su uprkos turskoj okupaciji odvažno prikazani Sveti Simeon, odnosno Stefan Nemanja i Sveti Sava, simboli srpske državnosti kao podstrek potomcima da ne klonu i veruju u preporod.

TRASA ZA SREDNjI VEK

ŽIVOPIS poganovskog manastira ostao je očuvan do danas jer Osmanlije nisu rado zalazile u divlji kanjon Jerme, koji je postao prohodan tek 1927. godine izgradnjom rudničke uskotračne železnice. Današnji put je iste širine kao uska železnička trasa "ćire", a ni tuneli nisu prošireni od vremena kad je njima prolazila mala parnjača.

Ime ktitora Konstantina Dragaša koje je carica Jelena uklesala na manastir



Srednjovekovne freske u zadužbini carice Jelene

---