Izložba "Slika u ogledalu - Katarina Ivanović", posvećena jednoj od najznačajnijih heroina srpskog stvaralaštva, biće otvorena 20. decembra u Atrijumu Narodnog muzeja u Beogradu.



Autor izložbe je kustos Narodnog muzeja Petar Petrović, a izložbu će otvoriti ministar kulture Predrag Marković.

Ovom izložbom Narodni muzej će obeležiti 200. godišnjicu od rođenja prve srpske slikarke i članice Srpskog učenog društva, današnje Srpske akademije nauka i umetnosti i podsetiti javnost na njeno stvaralaštvo i životni put.

Za bogatu zbirku dela Katarine Ivanović (1811-1882), koja se danas čuva u Narodnom muzeju, zaslužna je sama umetnica koja je većinu svojih dela zaveštala muzeju tokom života, a nacionalni muzej je tu zbirku uvećavao, pa će na izložbi biti prikazana i dva dela koja se čuvaju u Galeriji Matice srpske.

Ivanovićeva je bila talentovana slikarka čija dela i danas izazivaju veliko interesovanje publike.

Njen način života opirao se društvenim prilikama, svedočeći o tek započetom putu ka emancipaciji žena i iz tog razloga njen opus je i danas intrigantan i plodno tlo za savremena tumačenja.

Deo kataloga izložbe čine radovi, impresije i doživljaji grupe mladih autora savremene kulturne scene, koji će kroz svoje radove ilustrovati kako se, 200 godina od rođenja umetnice, razume njeno stvaralaštvo i uloga u istoriji srpske kulture.

Zastupljeni su radovi umetnika Ivane Kličković, Jelene Marković, Mirona Mutaovića i Nataše Teofilović, pisaca Ota Oltvanjija i Srđana Tešina, dramaturga Bobana Jeftića i Olge Dimitrijević, pijantistkinje Sonje Lončar, modnog kreatora Bate Spasojevića, istoričara umetnosti Jovane Stokić, Saše Janjića, Tatjane Orbović i novinarke Milice Lapčević.

Jedna od prvih srpskih heroina



Katarina Ivanović rođena je 15. maja 1811. godine u Vesprenu, u Mađarskoj, a od ranog detinjstva je živela u Stonom Beogradu (današnjem Sekešfehervaru). Već kao dete pokazala je slikarski dar, pa ju je trgovac Đorđe Stanković o svom trošku poslao u Peštu u atelje Jozefa Peškog, gde je naslikala svoj prvi „Autoportret“ (1834) sa stilskim odlikama ranog bidermajera.

Iz Pešte je otišla u Beč gde je provela dve godine u izuzetno teškim materijalnim uslovima. Zahvaljujući Đorđu Stankoviću sprijateljila se sa groficom Čaki uz čiju pomoć je 1835. godine primljena u Slikarsku akademiju, mesto kome žene u to vreme nisu imale pristup.

U prestonici austrijske monarhije Ivanovićeva se sprijateljila sa pripadnicima srpske dijaspore i ušla je u krug oko Vuka Stefanovića Karadžića; počela je intenzivnije da uči srpski jezik i da čita knjige. Zahvaljujući pesniku Simi Milutinoviću Sarajliji Katarina je ubrzo stekla status savremene nacionalne heroine. Pesnik je tome najviše doprineo svojom pesmom „Trojesestarstvo“ objavljenom u Lajpcigu 1837. godine.

Ova danas zaboravljena pesma bila je veoma poznata u 19. veku, a njeni stihovi pominju se u gotovo svim tekstovima o Katarini Ivanović objavljivanim u tadašnjoj periodici. U vreme objavljivanja „Trojesestarstva“ srpski nacionalni panteon se već uveliko uobličio i u njega, osim junaka iz prošlosti, bivaju uvršteni i savremeni heroji. Međutim, među njima je još uvek malo žena. U horu savremenih nacionalnih heroina Ivanovićeva je bila jedna od prvih, a za njom je sledila pesnikinja Milica Stojadinović Srpkinja.

Međutim, portreti i mrtve prirode koje je Ivanovićeva tada slikala samo su delimično zadovoljavali težnje nacije. Veličanje nacije se najdelotvornije moglo postići istorijskim slikarstvom koje je na likovnim akademijama bilo dostupno samo muškim studentima.

Prvu predstavu sa nacionalnom tematikom Katarina je naslikala tek pred kraj školovanja na Bečkoj akademiji. Bio je to danas izgubljeni „Srbski Omir”. Tada se mlada slikarka suočila sa problemom za koji nije bila dovoljno pripremljena. Slikanje višefiguralnih kompozicija, ma koliko one bile jednostavne, prevazilazilo je program Odeljenja za devojke na Bečkoj akademiji.

Katarina Ivanović je posle završetka školovanja u Beču krenula na putovanje po Italiji i Holandiji. Put ju je potom odveo u Minhen gde je ostala tokom 1844. i 1845. Razlog je bila tamošnja Akademija koja u to vreme postaje sve poznatija po istorijskom slikarstvu.

Godine 1846, nakon višegodišnjeg školovanja, Ivanovićeva se vratila u Stoni Beograd.

Tamo je, između 1865. i 1873. naslikala „Osvajanje Beograda 1806” želeći da ovekoveči hrabru borbu Uzun Mirka na svom platnu. Patriotski izbor teme i njena propagandna namena sasvim su očigledni, što je Katarinu odredilo kao nacionalno angažovanog umetnika na način na koji se, prema važećim društvenim normama, to nije očekivalo od žene.

Nakon kratkog odmora u Stonom Beogradu slikarka se sredinom 1846. uputila u srpsku prestonicu sa izgrađenim shvatanjem o svom nacionalnom zadatku. Osim pobratima Sime Milutinovića, koji je preminuo pola godine po njenom dolasku u Beograd, Katarina nije imala drugih prijateljskih veza u gradu što je otežavalo njeno uključivanje u elitne krugove.

Za vreme boravka u Beogradu naslikala je dva portreta kneginje Perside, supruge Aleksandra Karađorđevića, ali izgleda da njene veze sa vladajućom srpskom porodicom nisu bile bliske.

Ni portreti znamenitih Srba, Danila Danića (načelnika ministarstva finansija), dece Pavla Stanišića (ministra finansija) i Stevana Knićanina nisu bili pouzdan dokaz njene bliskosti sa beogradskom elitom.



Pošto u Beogradu nije stekla zasluženo priznanje i nije dobila nikakvo zaposlenje koje bi odgovaralo njenom talentu, Katarina je 1847. otišla u Zagreb ali i tamo je naišla na iste predrasude. Upravo u vreme njenog dolaska odnosi između Hrvata i Mađara su se pogoršali pa se umetnica ubrzo vratila u Stoni Beograd, sklanjajući se od nastupajućihg revolucionarnih zbivanja, gde će ostati sve do smrti 1882. godine.

U srpskoj štampi je, nakon vesti o slikarkinom odlasku iz Beograda u Zagreb, usledio period upornog ćutanja u kojem je ime Katarine Ivanović polako padalo u zaborav. Pomenula ju je jedino Milica Stojadinović u drugom tomu knjige „U Fruškoj Gori” (1862) navodeći slikarkine neprijatnosti sa kneževskom porodicom tokom njenog boravka u Beogradu.

Nekadašnja nacionalna heroina slikala je povremeno u otmenoj usamljenosti i slala je slike na izložbe u Peštu, čemu je mađarska periodika posvećivala dužnu pažnju, ali ni to nije pobudilo interesovanje srpske štampe i njene veze sa srpskom maticom su privremeno prekinute.



Ponovno uvođenje Katarine Ivanović u nacionalnu kolektivnu svest odigralo se početkom sedamdesetih godina 19. veka u drugačijim istorijskim i kulturnim prilikama. Srpsko učeno društvo počelo je da pokazuje više interesovanja za starine u Ugarskoj i njihovo smeštanje u Narodni muzej.

Tim povodom dr Nikola Krstić, doktor filozofije, pravnik i istoričar, boravio je na severu Mađarske tokom septembra 1872. istražujući po tamošnjim arhivama.

Prilikom posete Stonom Beogradu upoznao je Katarinu Ivanović. U pismu Srpskom učenom društvu napisao je sledeće: „Katarina je od ne siromašnih roditelja i samo iz ljubavi prema veštini slikarstvu, kojoj se od rane mladosti odala, osta neudata...

U tom obeća da će doći u Beograd na leto te da vidi da li bi njenim slikama našlo se mesto. Ja mislim da bi se ona konačno rešila ustupiti našem muzeju zbirku svojih slika, kad bi na to bila nešto svečanije pozvata. Ne bi li naše Učeno društvo moglo poziv na g-đicu Ivanovićevu učiniti?”

Srpsko učeno društvo podržalo je ideju Nikole Krstića i on je nastavio prepisku sa Katarinom Ivanović. Na pristanak umetnice nije se dugo čekalo. Iz njenog pisma upućenog oktobra 1873. saznajemo da je ona svojim testamentom zaveštala osam slika za zbirku Srpske akademije.

Sa druge strane, slikarki su iz Beograda stizale sve veće počasti. Tako je 22. januara 1876. izabrana za počasnu članicu Srpskog učenog društva, kao prva žena kojoj je ukazana ta čast.

„... Ovo je za mene najlepše, najblagorodnije odlikovanje, odlikovanje za žensku u ovom dobu još nečuveno,” pisala je Katarina.

Ponesena ovakvim osećanjima ona je odlučila i da preostali sačuvani opus pokloni Beogradskoj srpskoj akademiji. Do 1880. godine u Narodnom muzeju su se našle ukupno 24 njene slike. Osim slika, Ivanovićeva je poslala i 1000 forinti u cilju osnivanja fonda s njenim imenom.

Poklanjanjem svojih slika nadala se „da će Srbi poštu odati mojim delima i držaće me u svome spomenu…“

Na inicijativu Društva prijatelja Narodnog muzeja, 1967. godine Katarinini posmrtni ostaci preneti su u Beograd na Novo groblje.

Svesno potisnuta strast

Opaska Mihaila Valtorivća da su portreti Katarine Ivanović preciznog crteža, prirodnog kolorita i vešte izrade, ali da im nedostaje unutrašnja sadržina, „ono što je čoveku značajno, karakterno i duhovno”, u osnovi je tačna.

Neosnovano je, međutim, njeno tumačenje u negativnom smislu. Ivanovićeva je dobro poznavala prirodu portreta i kulturu srednjoevropske sredine u kojoj je živela, pa je slikala upravo ono što se očekivalo. Odsustvo unutrašnje sadržine podrazumevalo je svesno potiskivanje emocija i strasti.

Nepostojanje kontrole je u srednjim i višim društvenim krugovima smatrano vulgarnim, pa je zbog toga dosledno potiskivano iz javnog, čak i iz privatnog života.

Dosledno takvim shvatanjima gest i emocije portretisanih podvrgavani su maksimalnoj kontroli. Ideološki posmatrano, bio je to odraz zvanično utvrđenog poretka sa definisanim sistemom vrednosti koje u prvi plan ističu razum a ne emocije. Kontrola stava portretisanog odražavala je ideju o njegovom prihvatanju utvrđenog sistema socijalnih vrednosti kao i uspešnom uklapanju u isti.

To se mnogo više odnosilo na ženske nego na muške portrete. Idealizovana lepota i raskošna odeća portretisanih žena govore više o tome šta se od njih očekuje da budu u patrijarhalnom prostoru svojih očeva i muževa, nego o tome šta one u stvari jesu. Njihov individualni identitet potisnut je u ime klasnog, pa i nacionalnog identiteta.

Ivanovićeva je bila viđena kao junakinja novog doba koja svojim delovanjem aktivno učestvuje u stvaranju novih sistema vrednosti. Od nje se očekivalo da svojom kičicom ovenča slavu srpstva, da svoju umetnost stavi u direktnu službu uobličavanja nacionalnog identiteta.

(Korišćen materijal iz knjige „Katarina Ivanović” Miroslava Timotijevića i Radmile Mihailović, Beograd, 2004)

Izvor: B92