Od kada se pojavila u javnosti pod imenom Sarajevska hagada, te rijetka knjiga, nije prestajao interes naučnika i divljenje umjetnika za ljepotu njenih ukrasa, kao i svih onih koji su imali tu sreću da je u originalu vide.

Neprocjenjiva vrijednost ovog rukopisa nisu samo prohujali vijekovi niti čudni i pomalo misteriozni put od Barcelone, preko Rima i vjerovatno i Venecije i Dubrovnika do Sarajeva, veš izuzetno bogatstvo njegovih minijatura i ilustracija, bogata ornamentika, sa isto tako impresivnim inicijalima. Ovo remek - djelo nepoznatog umjetnika izaziva i danas divljenje i žuđenje u isti mah. Najsigurnija značenja i brojne pretpostavke dolaze kao logična posljedica traženja istorijskog i umjetničkog vrednovanja, u okvirima jednog tajanstvenog i, u isto vrijeme, sopstvenim izražajnim sredstvima osvijetljenog svijeta. Taj svijet uprkos svemu, uprkos svih pretpostavki i objašnjenja, ostaje svoj, u likovnom smislu čist, neprikosnoven unutar svoje neobične, tajanstvene ljepote. Ova impresija pretvara se u konstantu, ostaje stalno prisutna i ista, ili skoro ista, i kao da se podudara sa ritmom iluminiranih listova, minijatura koje radi ovaj nepoznati umjetnik - najracionalniji od svih fantasta u konsekventnom sprovođenju svojih zamisli. To se dešava čak i u slučajevima kada na marginama i zastavicama raspoređuje stilizirane simbole, biljnu i geometrijsku ornamentiku kao legalnu pratnju nepogrešivo komponovanoj rečenici i divno oblikovanim slovima što u jednistvenom odrazu čine utisak svojevrsne fascinantne poente. Taj fantastični dostojanstveni svijet minijatura Sarajevske hagade dozvoljava nam da se dvostruko divimo njegovom tvorcu koji nam je omogućio da spoznamo ne samo odsjaj jedne kreirane ljepote, nego i nju samu, ljepotu koja ne zna za vijekove ni za istorijske peripetije, koja nije mnogo brinula za ideologije, propisane estetske kanone i Mojsijevu zabranu: Ne gradi sebi lika.

Vjerovatno je ta ljepota (nepotamnjeli sjaj kolorita i sjaj slikarske materije, fantastičan svijet životinja, inicijala, prepreka, zoomorfne, biljne i geometrijske ornamentike, likova, grbova i simbola odagnala i crnu sjenku rimskog cenzora, kao što je, u krajnjem slučaju, doprinijela da ilustrovane priče Sarajevske hagade prežive progone i progone, da nadžive smrti imeperija i civilizacija u čijem je jednom krilu, u Španiji 14. stoljeća i sama rođena. Nije li onda i uzdignuti bič Rabina Gamaliela morao biti shvaćen kao simbol opomene-prijetnje osvetom svakome ko uništi ovu divnu i svetu knjigu starozavjetnu istoriju progonjenog naroda čija se identičnost vjerskih i nacionalnih izražajnih oblika odražava u impresivnom jedinstvu i u minijaturama Sarajevske hagade. Događaji se smjenjuju laganim pretapanjima od katastrofe do idile kao da žele simbolično ukazati na tragičnost sudbine tog malog dela ljudske zajednice koji je jedva imao uslova da sačuva goli život, a ipak se grozničavo održavao i iz razaranja izlazio sa mnogim zanosima stvaranja na polju duhovne kulture i umetnosti.(1)

Nastala u jednom nemirnom dobu, jednoj zemlji gdje su se već više vijekova kontinuirano smjenjivali uticaji Istoka i Zapada - Hagada predstavlja i zbog ovih refleksija izuzetno umjetničko djelo. Tragovi antike i rimske kulture sa arapskim prodorom u Španiju stapaju se sa istočnjačkim elementima stvarajući pogodnu klimu i specifične uslove koji su umjetnicima kasnijih, romanskih i gotskih slikarskih djela, minijatura kao i graditeljima monumentalnih zdanja u ovim i drugim stilovima omogućili da ostvare svojevrsna djela, a koja u ovoj zemlji imaju osoben karakter. Upravo, zbog ove raznovrsnosti kulturnih uticaja, u ovoj zemlji, više nego u drugim zemljama Evrope i Azije, stoje spomenici raznih kultura i uticaja, podvojeni ili sjedinjeni u pitomoj plemenitoj klimi raznih civilizacija zaogrnutih u veo atmosfere vlastite sredine. Takvi, relativno povoljni uslovi, omogućili su i određen kontinuitet u umjetnosti što u izvjesnom smislu, dokazuju i iluminacije Sarajevske hagade koje izgleda "čuvaju mnogo vjernije nego i jedan drugi sačuvan dokument tradiciju iluminiranih jevrejskih kodeksa Biblije koji su postojali u starini."(2)

Ko je nepoznati umjetnik, stvaralac Hagade, dragocjenog umjetničkog spomenika koji je značajan - ne samo po svojoj vanrednoj ljepoti nego i zbog "svjetlosti koju baca na istoriju ukrašavanje hebrejskih rukopisa, na tradiciju biblijskih ilustracija među Jevrejima u srednjem vijeku i na srednjovjekovnu vještinu opreme knjiga uopšte" (3) - ostaće vjerovatno zauvijek prekriveno tajanstvenim velom. Interesantno je ipak, napomenuti da su dugo vremena naučnici i istoričari umjetnosti smatrali da je nepoznati umjetnik Sarajevske hagade morao neizbježno biti hrišćanin, odnosno da su ove minijature kao iluminirane ukrase čitave grupe kodeksa koje predstavlja Sarajevska hagada radili hrišćanski, a ne jevrejski umjetnici. I kako piše profesor oksfordskog Univerziteta doktor Cecil Roth, to mišljenje se zasnivalo ne samo na činjenici da su one, toliko u stilu i tradiji savremenog hrišćanskog ukrašavanja knjiga nego također na rasprostranjenom gledištvu da se Jevreji u Srednjem vijeku nisu bavili figuralnom umjetnošću: otuda je svaka figuralna kompozicija koje se javlja u jevrejskom tekstu morala neizbježno poticati od nejevreja, s tim da su hrišćanski ukrašivači pozivani da upotpune djla puritanskih jevrejskih prepsivača. Međutim, ispitivanja vršena tokom posljednjih nekoliko generacija pokazala su da nema osnova za takvo shvatanje. (4)

Velika otkrića na teritoriji Palestine, gdje su figuralne predstave u staroj jevrejskoj umjetnosti bile najbrojnije, pa, 1932. godine otkriveni bogati ciklusi fresaka iz 3. stoljeća u Dura Europasu u Mezopotamiji koji ilustruju: petoknjižje, knjigu kraljeva, proroka i njigu o Jestiri (5) - revolucionisala su shvatanja o jevrejskoj umjetnosti i uopšte izmijenila ranija shvatanja o porijeklu hrišćanskog zidnog slikarstva. I danas se znatno konkretnije može zapitati: "da nisu prvi hrišćani starozavjetne scene u svojoj umjetnosti jednostavno pozajmili iz sinagoga?" (6)

Nipošto se više ne može misliti o jevrejskoj umjetnosti na način kako se to mislilo prije ovih i drugih brojnih otkrića i kadaje figuralna jevrejska umjetnost uopšte bila identična pojmu helenističke, rimske, odnosno hrišćanske umjetnosti. Ova otkrića su dokaz da nije tačno mišljenje, da najviši i najčistiji zanos religioznog duha koincidira s najvišim i najčistijim izrazom estetskog osjećanja nekog naroda. Mada je u sklopu istorijskih zbivanja, ekonomskih i socijalnih uslova religija odigrala prvorazrednu ulogu u razvoju kulturnog i društvenog života jevrejskog naroda (7) - Mojsijeva zabrana: ne gradi sebi lika bila je veoma rano ignorisana. I otkrića u Palestini, Mezopotamiji nedvosmisleno su ukazala da su helenizovani Jevreji njegovali likovnu umjetnost. Odstupanja od strogih Mojsijevih propisa u ovom smislu su potpuno logična ako imamo u vidu da je upravo kroz istoriju figuralnost najvažnija u religioznoj umjetnosti. "Figuralne predstave su bile neuporedivo jače sredstvo u odražavanju nacionalnih tradicija kroz umetnost od čiste ornamentalnosti". ( Vidosava Nedomački u knjizi Stara jevrejska umetnost u Palestini, koja obuhvata pregled jevrejske umjetnosti u Palestini od 13. stoljeća, p.n.e. do arapskog osvajanja cijele teritorije u 12. stoljeću n.e. ističe da:

Nisu sačuvani jevrejski iluminirani rukopisi iz perioda obuhvaćenih ovim pregledom, ali rukopisi nađeni u Diaskori iz narednih vekova, prvenstveno u Aleksandriji, ukazuju na veoma razvijenu umetnost minijaturnog likarstva, ornamentnog i figuralnog koja je morala imati dugu prošlost. Jedan odeljak palestinskog Talmunda (Meg 71a) čak pominje jednu porodicu pisara koja je živjela u Jerusalemu pre 70-te godine n.e., opisujući ih kao umetnike, što bi moglo znažiti da su rukopise ukrašavali i minijaturama. Sem toga u Talmudu se na nekim mjestima prigovara što se ime boga u svetim Svicima piše zlatnim slovima, što takođe ide u prilog mišljenju da su rani rukopisi ukrašavani.(9)

Produžavanje ove tradicije iluminiranih jevrejskih rukopisa vjerovatno nije bilo uvijek u skladu sa opštim zahtjevima vjere i istorijskih promjena koje su slijedile u vijekovima kada su se vjerski principi teško dovodili u sklad sa životnom stvarnošću. Odnos srednjovjekovnih ikonoklasta i protivnika figuralne umjetnosti u širem smislu bio je povremeno drastičan, rušilački ali istovremeno i pun nekonsekventnosti i suprotnosti. No, ipak se i u ovim nemirnim vijekovima održala čudesna ravnoteža, pa čak i u islamskom svijetu koji je bio tolerantan prema Jevrejima i blizak po shvatanju umjetnosti. Ovdje svakako velikog uticaja ima društvena i socijalna struktura koja je bila u skladu sa naučnom filozofskom misli civilizacija koje se smjenjuju. Analogno ovome moguće je u određenim vremenskim intervalima pratiti probijanje jevrejskog duha i tradicije i njihovo prilagođavanje u sklopu ovih istorijskih suprotnosti potrebama nacionalnog života i izvjesnom nacionalno-vjerskom prakticizmu. To je moguće pratiti i u svakoj od epoha islamskog svijeta gdje se isto tako postupno ignoriše zabrana figuralne predstave i stvara specifična plastična realnost čije najizrazitije reflekse nalazimo u Španiji naročito u vrijeme vladavine Adb er-Rahmana III u čijoj je službi bio i jedan od najuticajnijih ministara, jevrejski državnik Hasdoj Ibn Šaprut, koji je uveliko uticao na razvitak prilika na dvoru Halifa. (10)

Za vrijeme njegove vladavine (912-961) inaugurisana je umjetnost raznih stilova i neviđen luksuz, koiji nije nadmašen (11) Osnovna je međutim bila beza između škola antičke grče i tog vremena kao i grozničavo skupljanje dragocjenih starih rukopisa i ukrašenih knjiga. Pa iako nasljednici Abd er-Rahmana III nisu mogli ništa dodati slavi Kordobe - buktinaj umjetnosti, nauke i kulture od ovoga doba nije se ugasila u Španiji dok nije skinuta za vječna vremena (poslije krvavih borbi koje će najzad krajem 15. stoljeća osloboditi zemlju) arapska zastava koje se punih sedam i po vijekova vila nad španskim poluotokom.

Nije onda slučajno da su se upravo u 10. stoljeću počeli pojavljivati i:

Bogato ukrašeni hebrejski biblijski rukopisi u islamskom svijetu, ali na njima nije bilo tragova iluminacija u strožijem smislu; tj. takvih koji bi sadržavali prizore sa ljudskim figurama. Najstariji takvi primjerci u hrišćanskoj Evropi, koji sada postoje, potiču, kako izgleda, tek iz 13. ili možda sa kraja 12. stoljeća. To naravno ne znači da su takva djela bila nepoznata prije tog perioda, jer usljed zbivanja u jevrejskoj istoriji procenat upopašćenih i uništenih hebrejskih rukopisa bio je naročito velik, dok tehnički nivo i obrada ovih rukopisa ukazuju na duh prethodni razvoj. Otuda izgleda da su biblijskim minijaturama srednjovjekovne Sarajevske hagade i srodnih kodeksa Španske tradicije po svojoj prilici prethodili u klasičnom periodu iluminirani hebrejski kodeksi Biblije - i jedan kontinuitet tradicije, mada za sada još nedokazan, očigledno nije moguć.(12)

Nemoguće je povjerovati da ove minijature nepoznatog umjetnika nisu nastale u jevrejskoj sredini i da nisu rađene rukom jevrejskog iluminatora koji u trenucima svog najboljeg andahnuća govori upravo istim jezikom, jezikom pisanog teksta Hagade i jezikom tradicije koja ga inspiriše. Bez obzira što se u ovom rukopisu osjeća ukrštanje uticaja talijanske i francuske škole minijatura, ova riznica minijaturnog slikarstva, inicijala i ornamentike dokazuje veliku kulturu sefardske jevrejske sredine koja ima svoju duboku osnovu i čvrstu vezu u tradicijama koju su zajedničke i sasma je prirodno da se nepoznati umjetnik Sarajevske Hagade napaja na ovim izvorima, čistim i dubokim, jedne drevne i uvijek žive, neumrle inspiracije. Zbog svega ovoga nemoguće je a priori osporavati da jevrejski umjetnici nisu ukrašavali hebrejske knjige. Ponekad to svakako nije bio slučaj. Ali, s obzirom na bojna novija otkrića, nalaze materijalne kulture hebrejskog naroda u prošlosti, zar se ne može pretpostaviti da su izvjesni iluminirani kodeksi iz srednjeg vijeka bili djela anonimnih jevrejskih ilumi natora čiji je identitet usljed moćnih vjerskih, ikonoklastičnih, inkviziterskih i drugih uslova namjerno prećutkivan. Sarajevska hagada, mala po obimu i stoga pogodna za kaligrafsko i slikovno dopunjavanje, ima i druge brojne dokaze koje ističe prof. dr Cecil Roth a koji upućuju na to da je ona djelo jevrejskog umjetnika. Između ostalog to je besprijekorno poznavanje rabinske obrade biblijske priče, doslovna saglasnost pojedinih minijatura sa legendama o Mojsiju, adekvatno priznavanje hebrejskog teksta koje se u izvjesnim slučajevima dolovno ilustruje itd. (13)

Sem toga, u Sarajevskoj Hagadi, naročito u minijaturama gdje su prikazane razne životinje, može se naslutiti orijentalni uticaj što je opet dokaz da iluminator poznaje i da slijedi jevrejsku tradiciju. Najvažniji je dokaz da je autor ovoga djela bio Jevrej po smjeru iluminacija jer doslovno primjenjuje hebrejski redosljed. I dok su u latinskim kodeksima minijature poređane sa lijeva na desno, ovdje to sve ide obrnutim redosljedom, pa i sama slova idu sa desna u lijevo. I ne samo da su iluminacije date na hebrejski način, idući s desna na lijevo, nego su na listovima stvaranja svijeta, ističe Roth, i dosljedno grupisane onako kako bi to automatski učinio jevrejski, ali ne i hrišćanski prepisivač.(14)

Osim toga, Hagada u izvjesnom smislu spada u posebnu kategoriju iluminiranih rukopisa, jer do kraja ilustruje "petu Mojsijevu knjigu i prikazuje nalaženje mane, davanje deset zapovjesti, Josifovo miropomazanije i Mojsijevu smrt."(15)

U jednoj porodičnoj kompoziciji pored trepeze, prikazana je i crnkinja služavka, što je obraz izvjesnog tolerantnog osdnosa Jevreja prema crnoj rasi što nije slučaj kod ostalih narodnosti onoga doba u Španiji.

Ako sada pojednostavimo priču i ostavimo po strani ova razmatranja, vidjećemo da upravo ova kompozicija doslovno ilustruje kućna svečanost Jevreja koja se održava u predvečerje Pashe, kao uspomena na spasenje iz Misira. Umjetnik je u izvjesnom smislu uspio dočrati tu svečanu atmosferu u kojoj se čita hagada i gdje ritualna jela zamjenjuju obična. Ova kompozicija se bitno razlikuje od svih ostalih kako po simboličnim elementima, crtačkim i kolorističkim efektima a tako i po izmjenjenoj pozadini kao izvjesnoj perspektivnoj sugestiji, rasporedu likova i stvari koje skoro doslovno ilustruju takav jedan događaj. Nije nam teško zamisliti pripreme koje po ustaljenom običaju prethode ovoj svečanosti kada se sve čisti i kada se spremaju jela koja imaju simbolično značenje. Mi kao da vidimo domaćicu koja prostire veliki bijeli stolnjak (koji dominira na trpezi minijature) pali kandilo i stavlja pogače... vino i jelo. Kompozicija nije čak ni uravnotežena i na jednoj strani su strogo izdiferencirani likovi ukućana raspoređeni na izvjesnom odstojanju od oca, dok je crnkinja u samom uglu ali u prvom planu očigledno fascinirana svečanim događajem. Ostajemo iznenađeni načinom na koji umjetnik prikazuje čitavu scenu a naročito slobodom slikarskog kolorističkog i crtačkog tretmana koji dočarava određenu porodičnu atmosferu ne narušavajući ni jednog trenutka smireni i pomalo svečani ritam pokreta koji je inače karakterističan za minijature Sarajevske hagade. Posebno je došla so izražaja sloboda tretmana i karakterizacije crnkinje, pa bi se moglo shvatiti kao da je doslovna ilustracija određenog lika iz vremena u kojem je rađena. Način na koji je ukomponovana u ovu scenu nije manje impresivan i prevazilazi sve do tada priznate primjere. Punom karakterizacijom, stavom i smještajem u okviru minijature, umjetnik postiže dvostruki efekat: podvojenost i strogu izdiferenciranost u odnosu na svečanu ukrućenost ukućana i likovnu ekspresiju situacije. Tako u vjerskom zanosu i u određenom ritmu slikane su pjesme i priče Hagade a ilustracije tih priča prazničnog večera koje simbolizuje u pravom smislu ova kompozicija najimpresivnije su minijaturne likovne kreacije Sarajevske hagade. One počinju uobičajenim redosljedom od početka stvaranja svijeta kojeg umjetnik obično predstavlja dualistički - svjetlo i tama, vatra i voda, a tretira skoro impresionistički. Utisak je potpun i to je reklo bi se onaj zvučni ton kojem teži i moderna umjetnost kao za povratak u tu prautrobu, ka vraćanju u zatvoreni krug između zvučnih duga i beskrajne tišine. I tako, u početku bijaše ćutanje, zemlja bez obličja i pusta, i iz haosa izdvoji se voda, naraste trava, bilje i drveće, oživiše životinje, ptice, ribe i na zemlju dođe čovjek. Rađaju se čuda a živa imaginacija umjetnika slijedi priču o raju i pretvara je u ovozemaljsku idilu. Odražavaju se ove scene sna i jave u skučenom spektru boja, simbola i naivnog crteža koji prati ritam događaja unutar polukružnih i kružnih medaljona u kojima se smjenuju strogo izdiferencirane scene. U ovim scenama umjetnik kao da ispituje vlastitu sposobnost vizuelnih opservacija, oslobađa maštu koja u idiličnom pejzažu raja spontano i slobodono rađa i osoben likovni izraz. Nije zato nimalo čudno što se iluminator u daljem slijedu prikazivanja biblijske priče izražava sigurnije, strožije, nešto izmijenjenim likovnim jezikom koji podrazuvijeva prilagođavanje tradiciji i u to vrijeme uobičajenom rasporedu zastavica (po dvije na stranici) kao i određenom repertoaru likovnih i scenskih rješenja koja tipski naizmjenično koristi. Pa ipak, ilustrujući poznate i uzbudljive priče starozavjetnih junaka (počev od idiličnog pejzaža raja i prvi ljudi Adama i Eve koji počiniše grijeh i grešni, stideći se svoje golotinje, izlaze i raja, pa preko prikazivanja sudbine Adamove djece, vedrog prizora podnošenja žrtve, dramatične scene bratoubistva, do beskrajne iluzije potopa i spisa, ilustracija prve Mojsijeve knjige, preko nenadmašnih prikaza ciklusa priča o Josifovoj sudbini i fascinantnih velikih minijatura) - iluminator nam otkriva ne samo tradiciju ilustrovanih jevrejskih kodeksa već i jevrejski duh, običaje, likovnu i estetsku tajnu svog vremena. Bez ikakvih ikonoklastičnih pretenzija i predrasuda u svjetlu punog figuralnog ritma u osnovi izražajnih sredstava (skromne palete koja varira u rasponu prigušenih tamno-crvenih, azurno-plavih, tamno-zelenih, žutih, vermilion, crvenih i zlatnih nijansi) održava se izuzetna kontrasnost prostorne i plastične realnosti.

Naravno da majstorstvo prikazivanja ove "realnosti" umjetnik postiže ne putem napadne, proizvoljne konstrukcije i ustaljene tipske šeme, već svrsishodnim odnosom prisutnih izražajnih elemenata, određenim proporcijama njihovih značenja kao kreativnog jedinstva specifične kompozicije ovih minijatura. To je onaj osnovni medij kojim umjetnik pokreće pred našim novi svijet i ličnosti u punoj stilizaciji jedinstvenog ritma koji odgovara prividnoj redakciji prostoora. Uska rampa ispred zavjese je jedinstvena magična scena koja dozvljava da se nasluti čudan i tajanstven svijet zatvorene ljepote, carstvo skučene prirode bez neba i u isto vrijeme ono apsolutno prisustvo duha, onu "muzikalnu tišinu" kada nosilac emocije nije više riječ, nego muzika i potekst, onu tišinu koja govori, koja ima specifični zvuk, miris i boju, kako bi rekao Malarme. Ako usvojimo ovu spoznaju, onda riječi kojima obično označavamo različite aspekte aspekte stilova ili škola koje su po učenim analizama uticale na nepoznatog iluminatora Hagade dolaze u drugi plan i ove minijature pripremaju drugi, čovječanski smisao - one postaju misao i iluzija - stvarnost jedne epohe i djelo tačno određeno u vremenu i prostoru. Po tretmanu iluminacija, po stilu i živoj imaginaciji tvorac Sarajevske hagade razlikuje se od njegovih hrišćanskih savremenika i po vizuelnoj ekspresiji likova koji su bliski jedinstvenom tonu jevrejske molitve, tragičnoj noti vjekovne borbe progona i patnji jevrejskog naroda. To je jedinstvena likovna enciklopedija onovremenskih običaja, nošnji i vjerovanja koje osjećamo na specifičan način putem unutarnjeg kretanja organizma i života, kretanja punog opasnosti ali u isto vrijeme i iskonske težnje za boljem i ljepšim životom. Umjetnik minimumom izražajnih sredstava prati priču, slijedi pjevanje jedinstvenog epa, pretvarajući Josifov san u javu, raj u zvjezdano nebo. I iz prvobitnog haosa, koji se odražava u krutoj izvedbi bezobličnim masama, deformisanim i naivnim likovima, stvara se sve složenija predstava, umjetnički i likovno sve izraženija slika svijeta i života koji prevazilazi skučene okvire određene srednjovjekovne likovne sheme. Sve izražajnijim likovnim rječnikom i sve skladnijim ispreplitanjem velikih događaja koji su opisani u tekstu Hagade, umjetnik uzdiže prema našoj sviejsti a oblici u zajamnoj povezanosti dobijaju sve više sigurnosti i lakoću pokreta. Međusobni odnosi postaju slobodniji a paleta sve složenija i izražajnja. Priče i legende pretvara umjetnik u pojednostavljenu sliku svoej okoline, u jedinstvo misli, vremena i prostora u kojem duh opaža uvijek nove i sve izražajnije oblike.

I kao što se u tekstu Hagade smjenjuju događaji između katastrofe i idile, tako i slikar kreira prizore pretvarajući često starozavjetne priče u aktuelne događaje. Poslije tipične (za sve hrišćanske i nehrišćanske iluminatore tog doba) predstave Adama i Eve, priča o Josifu omogućila je slikaru ovih minijatura da stvori čitav jedan niz prekrasnih prizora u kojima postiže maksimum izražajnosti. Ako izuzmemo jedinstvenu po likovnoj impresiji minijturu spaljenog grešnog grada Sodome ognjem i sumporom (gdje mašta umjetnika prevazilazi sva moguća očekivanja i Lotova žena se pretvara u visoki stub boli, reklo bi se, pred našim očima sa zadivljujućom efektnošću suprotstavljanja kolorističkih odnosa), iluminator priču o Josifu tretira daleko slobodnije i unosi brojne nove detalje, prizora iz mašte i života, i kompozicija se iz minijature u minijaturu mijenja. Priča o Josifu uzbuđuje maštu i pruža beskonačne mogućnosti umjetnika da izmišlja, komponuje i stvara uvijek nove prizore likove i detalje često i iz svakodnevnog života. I, poslije brojnih peripetija sa braćom, mali Josif kao rob putuje na kamilama sa trgovcima do Egipta, a i roman Josifova života pretvara se postupno na minijaturama Sarajevske hagade u likovni opis blistave karijere.

Umjetnik prati sa svojevrsnom ljubavlju svog junaka, ne susteže se od bilo kakvog luksuza, odstupa od uobičajene dosloven ilustracije priče i uzdiže snalažljivog Jevrejina do svemoćnog faraonovog ministra potčinjavajući mu unutar kompozicije sve ostalo. Josif na ovim minijturama trijumfuje, on se pretvara u sasvim savremenu ličnost njenog doba. To je mudri Jevrejin s Evropskih dvorora XIV vijeka. Pažljivo odjeven, vješt, diskutuje s kraljem u prisustvu dvorskih dama... On prima stranek koje pred njim kleče. On sjedi sa nižim od sebe za istim stolom, ali na određenoj distanci... Pa ipak, kada se pomiješa sa svojima, u njemu uzavre krv predaka.

Sa kakvom ljubavlju i sa kakvom inspiracijom umjetnik Sarajevske hagade dočarava ove prizore Josifovog trijumfa! Stvaralačka moć, mašta i vizija pokrenuta pričom identične po svojoj biti prelijevaju se u svjetlu živih boja, izražajnih likova, crteža i atmosfere kao odbljesci jedinstvenog zanosa koji sjedinjuje priču sa životom i umjetnika prožima vlastitim unutrašnjim strujanjima koja zrače iz ovih kompozicija, što je odraz apsolutne identifikacije sa djelom koje radi kao i poznavanje priča i legendi sa kojima se i sam idetifikuje. Između duha i motiva koji uobličuju priču o Josifovoj sreći i herojima, bez prestanka nas privlači sigurnost i spoznaja kao i nepresušna invencija stvaranja uvijek novih slika i duhovitih situacija, koje se nameću prirodnim izgledom konkretne materije koja poprima novo duhovno značenje putem logične organizacije mizanscene i grozničavog nemira pronalaženja sve izraženijih i sugestivnijih likova i detalja koji se odražavaju u vidovitom zanosu ovog stvaranja. Taj ritam oblika života i smrti osigurava stalnost umjetničke vizije koja se provlači kroz čitavu priču o Josifu kao duhovna nit, kao euritmija i red bez proračuna i bez formule, što naročito dolazi do izraza u uzbudljivoj sceni kada optuženog Venijamina, da je ukrao Josifov pehar, zadržavaju Josifovi ljudi, a njegova braća cijepaju odjeću kao i u dramatičnom prizoru kada 12 Jakovljevih sinova i dva unuka, obučeni u žalbena odijela, nose (u jedinstvenom pogrebnom ritmu) njegov kovčeg natrag u Hran. Umjetnik u ovim minijaturama ne odražava samo svoja vlastita osjećanja, svoju neospornu pripadnost jevrejskoj sredini i apsolutno poznavanje jevrejske istorije i vjerskog obreda, već nam izlaže i jednu sputilniju tezu o vlastitim umjetničkim sposobnostima, likovnoj kulturi i o shvatanju umjetnosti svoga doba o komplikovanim sukobima idealizma i realizma u zreloj gotici evropskog zapada.

To osjećanje neće biti iznevjereno u daljem toku ovog ilustrovango ciklusa starozavjetnih priča. Ako iuzmemo naturalizam koji se umjetniku logično nameće doslovnom ilustracijom priča o dramatičnim sukobima izmedju Mojsija i faraona a koja se detaljno ilustruju u Sarajevskoj hagadi sve do odlaska Jevreja iz Misira u obećanu zemlju, onda dalje ubjedljive dokaze atmosfere gotske Španije nalazimo u izduženim figurama i dugoj odjeći Mirijam, koja nosi haljinu kao monahinja, i njenoj sviti izrailjskih djevojaka, čiji gipki, gracilni i elegantni oblici impresivno dočaravaju karakter igre. Izražajna naivnost pogleda koji zrače toplinom što zagrijva ljudska srca i uzbuđuje čudesnim mirom prisutna je svuda i na svakoj slici. Ovome doprinosi težnja umjetnika da doslovnu ilustraciju teksta pretvori koliko je to maksimalno moguće u likovnu ekspresiju što posmatraču daje slobodu da na svoj jezik prevede ono što je stvaralac izrazio svojim jedinstvenim i specifičnim govorom. Ove minijature nalaze se na 34 početna lista; lišene su svakog pretjerivanja u traženju ličnog izraza i moglo bi se, u cjelini uzeto, tvrditi da umjetnik svojim likovnim jezikom, preko boja i oblika, jedinstvene kolorističke harmonije, svud aističe želju za jednostavnošću, smirenim unutrašnjim ritmom i skladom. On podređuje gledaoce svojoj viziji i svom indivudalnom umjetničkom zahtjevu koji je punoj saglasnosti sa jevrejskom tradicijom ukrašavanja rukopisa i stilskim karakteristikama vremena u kojem su ove minijature i nastale. Koliko je umjetnik Sarajevske hagade bio zahvaćen duhovnim strujanjem jevrejske tradicije, koliko su ove minijature istorijski trenutak jedne estetike, tadašnje shvatanje misli i njeno stilsko uobličavanje, najbolje nam svjedoči čuvena minijatura preko cijele stranice, davanje zakona. Na njoj Mojsije suvereno trijumfuje u jedinstvenoj ekstazi nebeske i zemaljske personifikacije kao najvećeg stupnja umjetničke sinteze i vizije, u kojoj je ekvivalent jevrejskošpanskih realija neraskidivo vezan sa umjetničkim zanosom i izrazom umjetnikove ličnosti. Ova minijatura, zajedno sa velikom minijaturom unutrašnjosti sinagoge iz koje izlaze vjernici u tradicionalnoj srednjovjekovnoj jevrejskoj nošnji, koju smo vidjeli i kod starijih osoba u drugim slikama, naročito je karakteristična u pogledu realija špansko-jevrejskog života i za rekonstrukciju društvene istorije španskih jevreja u XIV vijeku. U minijaturi Josifove pogreba umjenik prikazuje ono što je moralo biti tipičan pogrebni prizor u XIV vijeku, učenici - svi obučeni u druge ogrtače tamnocrvene, plave i zelene boje sa kapom od gore i kapuljačom preko glave nose na svojim ramenima kovčeg prekriven platnom.(16) Ove minijature, kao i ranije pomenuta ilustracija obavljanja pashalnog obreda, uvjerljivi su dokazi da umjetnik ne samo pozna jevrejsku tradiciju i običaje već da se četo inspiriše izvanrednim prizorima iz domaćeg života u kojima vjerovatno i sam učestvuje. U tom smislu je karakteristična i velika minijatura koja predstavlja Rabina Gamaliela koji sjedi za katedrom sa prijeteće uzdignutim svojim disciplinskim bičem, ispred tri učenika, što bi moglo biti vjerna slika školskog prizora u Španiji toga perioda.(17)

U složenim i često oprečnim nastojanjima da se primaju uzori prirode i svijeta koji ga okružuje, da se ostane vjeran tradiciji i doslovnoj ilustraciji teksta, umjetnik Sarajevske hagade ne nalazi uvijek unutrašnje jedinstvo koje se kreće od originalnih elemenata i vlastitih istraživanja do uzora sa strane. Međutim, stav i karakter nepoznatog umjetnika Sarajevske hagade nije se formirao u ovaj dilemi, niti u smislu traženja da se u unaprijed tekstom i tradicijom određenoj shemi maksimalno ispolji sva snaga njegovog talenta kroz likovne vrijednosti i ljudsko osjećanje. U minijaturama, simbolima i inicijalima, tekstualnim zastavicama, osjećamo izgrađenu estetiku kojoj su adekvatna baš ovakva ostvarenja puna sigurnosti i profinjene ritmike. Ali, u ovim slikama, u ovim zastavicama i malim likovnim remek-djelima minijatura s asimboličnom nebeskom i zemaljskom svjetlošću vlada i boja, a sa bojom i dostojanstveni mir i ritam naročito u ciklusu Josifovom. Lica svih ovih ličnosti toliko su izražena u svojoj jednostavnosti da njihovu spontanu osjećajnost i izražajnost ne umanjuju intenzivno bojeni kontrasti ogrtača niti ritam linija. Otuda ovi likovi često odaju utisak priviđenja a ne stvarnih ljudi koji se potčinjavaju čudnom pravilu što bi se moglo nazvati pjevajući psalmi (naročito u velikoj minijaturi davanja zakona na kojoj Mojsije praćen pogledima mase suvereno dominira) jer se sva nastojanja umjetnika usmjeravaju na jednolični i ritmični opšti izgled, ne samo u pokretima već i u gotskim naborima i naivnim, ali obziljnim likovima. Izražajni tonovi ističu ljepotu skučene palete boja koju umjetnik intenzivira s mjerom pojačava tu i tamo dubokim intenzitetom tona da bi se oslobodio svega pretjeranog u traženju izraza i zato su ove slike potpuna impresija jedinstvene izražajne cjeline, kolorističke i crtačke harmonije. Putem boja i oblika svijetlih i tamnih tonova stvara se nerazdvojni jedinstveni ritam, što do minijature Sarajevske hagade dobijaju specifičan i svojevrstan karakter. One u izvjesnom smislu preobražavaju i na svoj način sugeriraju prostor, čine ga nestvarnim putem jedinstvene zavjese kvadrata u pozadini scene, različito obojenih i naizmjenično postavljenih velikih površina koje stvaraju neku vrstu neosjetne atmosfere što se mijenja svakom promjenom sadržajnog i simboličnog značenja. Slika često postaje vizija i mi kao da čitamo tekst Hagade putem slike a samim tim spontano učestvujemo u sreći i nesreći jevrejskog naroda. Tako je i Sarajevska hagada, smještena u malom zavežljaju koji se nosi na štapu zabačenom preko ramena jednog člana jevrejske porodice, krenula vjerovatno 1492. godine iz Španije. I kada je krajem XV vijeka sa velelepnog zamka Al-hambre zauvijek oboren znak polumjeseca, za jevrejski narod nastanjen u Španiji počinje doba teških progona od strane Inkvizicije. Poslije 1500-godišnjeg života na ovom poluostrvu, pod vladavinom katoličkih monarha Ferdinanda I i Izabele Kastiljske, i iz Portugala godine 1496. pod vladavinom kralja Manuela, val nesrećnih izgnanika opet krenu u neizvjesnot. istorija se ponovila i jevrejski narod krenu - "većim dijelom istočnim i jugoistočnim pravcem preko Sredozmenog mora, preko Južne Italije, odakle su,  poslije nekoliko decenija bili takođe izgnani i preko obalskih područja Sjeverne Afrike, Male Azije i Istočnog dijela Balkanskog poluostrva."(18)

Brojni od njih uspjeli su da stignu do tada moćnog Turskog carstva pod sultanom Bajazitom II i njegovim nasljednikom sultanom Sulejmanom II Veličanstvenim, gdje su napokon naišli na gostoprimstvo i susretljivost.(19) Stambol, Solun i druge luke na Balkanu nisu mogle postati sigurno životno i ekonomsko utočište za sve Jevreje - Sefarde i istorijski vjetrovi ih pokreću dalje prema Jedrenama, Sofiji, Nišu, Beogradu, Bitolju, Skoplju, Novom Pazaru, Višegradu do Sarajeva, gdje se mnogi stalno nastanjuju od 1551. do 1565. godine.(20) Tako je vjerovatno i Hagada, dragocjena riznica jevrejsko-španskog minijaturnog slikarstva, poslije drugih lutanja, stigla iz daleke Barcelone u Sarajevo - rad koji je imao izvjesne karakteristike one atmosfere i elemente onog podneblja u kojem je Hagada i nastala.

Čitav niz komponenata koje sačinjavaju materijalnu podlogu na ovom području u XVI vijeku počev od spomenika monumentalnog karaktera do zanatsko-cehovske strukture anadolskog tipa, u izvjesnom smislu, simbolizuje to vrijeme. Kontinuirani razvoj traje, a uobičajena slika materijalne kulture ovoga vremena poslije dolaska Jevreja - Sefarda postaje potpunija, raznovrsnija, specifičnija i bogatija. Nastaju vremenom značajni tipično jevrejski spomenici sakralnog i javnog karaktera, novi oblici i ornamentika na nadgrobnim spomenicima, upotrebnim, ukrasnim i sakralnim predmetima koji skladno dopunjuju ionako bogatu raznovrsnost proizvoda esnafa u kojima tada rade sve konfesije. Međutim, selekcija se na ovom planu vršila krajnje obazrivo, dugim nizom decenija, pa i vjekova, uspostavio se čitav niz cehovski regulativa koje su osiguravale i štitile veći prodor stranih uticaja, tako da se postupno nova shvatanja gube ili se jedva nslućuju bezizražajnim detaljima. Tako je napokon i jevrejska umjetnost sa refleksima bogate umjetničke španske tradicije morala da presahne, da se izgubi iza zatvorenih vrata cehovske sigurnosti. Umjetnost minijatura Sarajevske hagade u ovom ambijentu nije imala skoro nikakva odraza, ona je ostala samo svijet zatvorene ljepote u jednom vremenu kada je ornamentika i arabeska trijumfovala i bila više cijenjena od sjajne palete i raskošne slikarske materije nepoznatog umjetnika Srajevske hagade. Njena usamljenost u bosanskoj sredini, i pored sa zapada donešenog orijentalizma koji se u njoj održava, bivala je sve veća. Ljepota i privlačnost ovih slika nije u ovoj sredini, izgleda, nikog više uzbuđivala niti zanimala. Novi stalež trgovaca, sveštenička i cehovska aristokratija gušila se sve više u svojim stinosopstveničkim interesima u vremenu kada je šara ćilima i pazarske vašarske robe više cijenjena od impresivnog kolrita ovih slika, od plavetnila njihovog španskog horizonta i bjeline oblaka mediteranskog podneblja. Nemoguća su poređenja i paralele u okvirima kulturnih i duhovnih razlika ovih dvaju sredina. One u kojoj nepoznati umjetnik Sarajevske hagade, vjerovatno, u nekom od dvoraca ili bogataških kuća Barcelone početkom XIV vijeka stvara Hagadu i ovih vremena u Bosni kada u jednoj od jevrejskih sarajevskih kuća ta ista knjiga, ta kućna Biblija, uvijek čuvana kao sveta knjiga, dolazi u ruke djece koja se sa njom igraju, po njoj šaraju i sriču neuke cifre po divno ukrašenim listovima od pergamenta, po minijaturama i fascinantnim inicijalima i marginalnim zastavicama. To je ubjedljivi dokaz kulturnog i duhovnog nivoa sarajevske porodice Koen koja je kao stara Sefardska obitelj, nastanjena u Sarajevu, vjerovatno sa koljena na koljeno prenosila u nasljeđe ovu dragocjenu knjigu. Koeni su inače oduvijek bili uglavnom pripadnici svešteničke aristokratije. U stvari, prema predanju i starozavjenoj istoriji, Koeni i Leviti bili su odvojeni od strukture prvobitno postojećih 12 plemena, jer se smatralo da Koeni vode proijeklo od Arona a bili su posvećeni kulturi Jehove i jedini su imali isključivo pravo bogosluženja na velike praznike, a mogli su da se žene samo iz svoga roda. Međutim, čim je propala izraelska država i Koeni su izgubili ove privilegije, ali niko do dan-danas nije mogao da blagoslovi narod na velike praznike, izuzev pripadnika roda Koen. Ova sažeta refleksija prošlosti koja seže do legendi, govori da nije nikakva slučajnost to što se je i Hagada našla baš u sarajevskoj sefardskoj porodici Koen, čiji su preci najvjerovatnije bili u Španiji ugledna sveštenička aristokratija koja je, ne treba tu mogućnost odbaciti, možda i sama omogućila nepozntom umjetniku Sarajevske hagade da ostvari ovu riznicu minijaturnog slikarstva. Nije onda teško zamisliti postupno propadanje i degeneraciju nekad uzvišenih umjetničkih i duhovnih osjećanja aristokracije Koen'i, analogno njihovom stanju, sarajevskog Josifa Koena koji živi u bijedi i nudi na prodaju Hagadu mladom rabinu dru Moricu Leviju, koji nije imao sredstava da je kupi. Čuvši za ovu knjigu i nezavidnu situaciju u kojoj se nalazi, veliki organizator sakupljanja, proučavanja i čuvanja spoemnika kulture u to vrijeme u Bosni, Kosta Herman, zatražio je vezu sa nasljednicima umrlog Josifa Koena i po odobrenju Muzeja iz Beča isplatio neznatnu sumu od 30-40 forinti za dragocjenu knjigu koju su djeca nosila po jevrejskom zabavištu. Tako je Hagada otišla u Beč, da bi po osnivanju Zemaljskog muzeja u Sarajevu, na izričito traženje tadašnje uprave muzeja, bila ubrzo povraćena iz Beča u Sarajevo.(21)

Akademik Muhamed KARAMEHMEDOVIĆ

Biljaške u tekstu

1 Vidosava Nedomački, Stara jevrejska umjetnost u Palestini, Beograd, 1964.
2 Sesil Rot, Srajevska Hagada, Beograd, 1962.
3 Cecil Roth, Sarajevska Hagada i njen značaj u istoriji umjetnosti, Jevrejski almanah, Beograd, 1959.
4 Ibid.
5 Svetozar Radojčić, Jevrejske minijture u Sarjaevu XIV veka, Beograd, 1953.
6 Vidosava Nedomački, Stara jevrejska umjetnost u Palestini, Beograd, 1964.
7 Vidosava Nedomački, Stara jevrejska umjetnost u Palestini, Beograd, 1964.
8 Ibid.
9 Ibid.
10 Jakir Eventon, Gevalim, Jevrejski almanah, Beograd, 1962.
11 Gaston Migeon, L'art musliman Tome I.,Paris, 1927.
12 Cecil Roth, Sarajevska Hagada i njen značaj u istoriji umjetnosti, Jevrejski almanah (Beograd), 1959-1960.
13 Sesil Rot, Srajevska Hagada, Beograd, 1962.
14 Cecil Roth, Sarajevska Hagada i njen značaj u istoriji umjetnosti, Jevrejski almanah, Beograd, 1959-1960.
15 Ibid.
16 Sesil Rot, Sarajevska Hagada, Beograd, 1962.
17 Ibid.
18 Hajin Kamhi, 400-ta godišnjica Jevrejske opštine u Sarajevu, Jevrejski almanah (Beograd), 1962.
19 Ibid.
20 Ibid.
21 Muhamed Karamehmedović, The Sarajevo Haggadah, Shincho-Sha, shinjukukle, br. 12, 1971, Tokyo, Japan; Isti, The Sarajevo Haggadah, The alliance review, vol. 21, no. 52, Spring 1988, New York.

 

  Nedavno je izašlo iz štampe faksimilno izdanje Sarajevske hagade vrlo kvalitetno odštampano. U originalu ovog dela, čuvanog u Zemaljskom muzeju BH, sve je autentično, sem poveza. Dok je tisak faksimila verna kopija originala, kreatori poveza očigledno nisu pažljivo proučili koričenje hagada u 14. veku u Španiji. Tako se pomalo dovodi u sumnju autentičnost koja se dobila kvalitetnom štampom.

Plava boja povezanog materijala suviše je jaka u kombinaciji sa crvenom kutijom. Tačno je da u Hagadi ima puno plave boje, to je boja Izraela, ali braon ili neka nijansa koja podseća na kožu, delovala bi prikladnije. Original je iluminiran na koži.

Zlatan rez i svileni podlistak izgledaju fino. Ali zlatotisak, kruna svakog poveza, nije prikladno rešenje. Mrvi se i otpada prilikom dodira.

Propratna knjižica je kopija izdanja iz 1983. Jedna od najlepših strana Sarajevske hagade, sa grbom grada Barcelone, korišćena je tada za brošuru i za prospekt razaslat širom sveta. Sada su ubačeni dekorativni elementi iz Hagade i to deluje lepo, ali opšti izgled podseća na reprint iz 1983.

Informativni tekst nikako ne bi mogao da se nazove studijom, kako piše na koricama knjižice. Kada sam 1985. godine bio u Jerusalimu da primim nagradu, na Sajmu knjiga, za reprint Hagade, razgovarao sam sa vlasnikom izraelske izdavačke kuće Kedem, koji je objavio prvi reprint, 1963. Moj sagovornik je rekao da mu se u novom izdanju ne dopada to što smo uzeli tekst Eugena Verbera, a ne stručni uvid Cecila Rotha iz prvog izdanja. Kazao je da veruje Rothu, jer ga kvalifikuje njegova bibliografija. Da bih imao verifikaciju za naš postupak, zamolio sam uglednog istoričara umetnosti i stručnjaka za stare knjige u Beogradu, Dimitrija Bogdanovića, da napiše recenziju za novi reprint Hagade i Verberov tekst, koji je kasnije ocenjen kao vrlo dobar od stručnjaka kao što je Aleksandar Šajber iz Budimpešte.

Original Sarajevske hagade sadrži čitav niz liturgijskih i drugih tekstvoa koji u izdanju iz 1963. nisu objavljeni. Dvadeset godina kasnije uvršćeno je u integralno reprint izdanje tih stotinak strana i one su štampane i u ovom, faksimilnom izdanju. U novoj brošuri je trebalo navesti šta sve knjiga sadrži i po čemu se Sarajevska razlikuje od drugih hagada. Neophodno bi bilo da se ukaže na to u tako dragocenom izdanju.


Postojala je mogućnost da priređivači pribave mišljenje više uglednih autora, da svaki faksimilni primerak bude numerisan i ima adekvatan dokument, potpisan od strane verodostojne, stručne komisije. To je moglo da se uradi korišćenjem tekstova iz ranijih izdanja Hagade i analiza, pa i prikaza te knjige. Ima ih mnogo, recimo esej Muhameda Karamehmedovića, pa poznati tekst Svetozara Radojčića, ali pre svega knjiga Heinricha Muellera i Juliusa von Schlossera. Sve što je ranije rađeno u vezi sa Hagadom u ovom izdanju je začuđujuće prećutano.

Postoji jedna zagonetka oko Sarajevske hagade. Svi koji su pisali o njoj navode da je original nastao u 14. veku u Španiji. Samo su stručnjaci u Izraelu pomenuli kao datum prvog štampanja 1609. godinu. Kako to? Verovatno zato što na kraju knjige postoji zabeleška iz te godine "da nije u suprotnosti sa stavovima Crkve". Otkud ta beleška? Ako je original, unikat, rađen po porudžbini za određenog čoveka ili porodicu, dakle nije bio u javnoj cirkulaciji, kako je stigao do ruku inkvizitorske kancelarije?

O Sarajevskoj hagadi se cesto pise. Najavljuje se  i novi reprint ovog iluminiranog kodeksa. Njegova vrednost je utvrdjena na osam miliona americkih dolara. Bilo bi zanimljivo znati po kojoj ceni ga je Zemaljski muzej  u Sarajevu otkupio,  1894. godine,  od osiromasene sefardske porodice Koen. Zahvaljujuci tom cinu, Sarajevska hagada je usla u istoriju. Cetiri godine kasnije, 1898,  ekspert za jevrejske liturgijske tekstove,  Heinrich Mueller, i  istoricar umetnosti, Julius von Schlosser,  objavljuju u Becu knjigu pod naslovom Die Haggadah von Sarajevo. Svet se upoznaje sa, do tada, nepoznatim blagom.

Medjutim, sem uzgred, u okviru knjiga o drugim iluminiranim rukopisima, ovom kodeksu se ne posvecuje posebna paznja. O njemu najvise pisu D. Kaufmann, A. Scheiber, B. Narkiss, V. Nedomacki i C. Roth.

Tek 1953. godine, poznati istoricar umetnosti u Beogradu, Svetozar Radojcic i Izdavacko-publicisticki zavod Jugoslavija daruju ovom rukopisnom kodeksu posebno izdanje, Haggadah of Sarajevo, sa sedam ilustracija u koloru.

Trudom te izdavacke kuce, a pre svega knjizevniku Oto Bihalji Merinu, Jugoslavija objavljuje 1962. godine na engleskom, hebrejskom, nemackom, spanskom i srpsko-hrvatskom jeziku The Sarajevo Haggadah, sa 84 priloga i pred-govorom Cecila Rotha na 44 strane. Sarajevska hagada postaje svetsko otkrice medju sacuvanim sefardskim iluminiranim rukopisima 14. veka. Kolori su stampani u Francuskoj, a tekst i povez cele knjige je zavrsen u Beogradu.

Ova bogata riznica ilustracija i liturgijskih tekstova ni ovim izdanjem ne uspeva da bude objavljena u potpunosti. Izdavaci su stavili naglasak na iluminirani deo knjige, zanemarujuci liturgijski.

Tek 1983. godine ukazala se mogucnost za novo izdanje Sarajevske hagade. Izdavacka kuca Prosveta u Beogradu i sarajevski izdavac Svjetlost, odlucili su da je  objave u novom izdanju.

S obzirom da sam u Prosveti  bio urednik medjunarodnih koprodukcija, pruzila mi se jedinstvena prilika da ucestvujem u radu na novom izdanju Sarajevske hagade.

Moja koncepcija bila je jednostavna: objaviti knjigu kao vernu kopiju Hagade. U Zemaljskom muzeju u Sarajevu detaljno sam pregledao knjigu, izmerio je  i sa fotografima Muzeja, Gojkom Sikimicem i Miodragom Radovanovicem, dogovorio se da snime u koloru svaku stranu, cak i one koje su prazne. Sem poveza, rukopis je bio vrlo dobro sacuvan.

Knjiga se pojavila pola godine kasnije. Prvo potpuno izdanje Sarajevske hagade! Knjiga je imala 212 strana iluminiranog dela, posebno u tvrdom povezu i brosuru od 40 strana, sa objasnjenjima beogradskog judaiste Eugena Verbera.

Razlika izmedju izdanja 1962. i ovog iz 1983. je sledeca:

U izdanju iz 1983. godine prazne strane su delovale kao da su stampane na kozi, a ne na papiru i time je docaran izgled originala. U prvom izdanju prazne strane nisu snimljene, vec je jedna ista umnozena i stavljana tamo gde je u rukopisnoj verziji bila prazna strana. Zadrzane su i sve mrlje i decje skrabanje, nastale vekovnom upotrebom rukopisa.

U novom izdanju nalazi se  16 strana, izmedju 40. do 48. lista, kojih nema u prethodnom. Na tim stranicama je  poema, stampana  u vise boja u stilu pijut,  verske poezije, sa refrenima Pesah Micraim i Pesah dorot, koja govori o  spasenju Jevreja iz egipatskog ropstva. Dalje, u tekstu svaki drugi red pocinje recju erec, a kao zavrsnica citat iz Pesme nad pesmama. Sesnaesta strana zaokruzuje se iluminacijom reci kakatuv  i stablom sa listovima vinove loze.

Najznacajnija razlika izmedju izdanja 1962. i ovog iz 1983. godine je objavljivanje 102 strane liturgijskog teksta. Nisu mi poznati razlozi zbog kojih su priredjivaci izdanja iz 1962. izostavili taj deo knjige. Mogu da budu finansijske prirode, a moguce je da su oni zeleli, pre svega, da naglase lepotu iluminacija, a da ih je tekstualni, liturgijski deo manje zanimao.

Medjutim, za istrazivace jevrejske knjizevnosti  i juidaistike ovaj deo knjige je pravi majdan. On je zbornik verskog pesnistva iz zlatnog doba sefardske literature, u kome se nalaze pesme Jehude Halevija, Jichaka ben Jehude  ibn Gijata, Slomo ibn Gvirola i Avrahama ben Meira ibn Ezre, kao i molitve koje su se pevale tada, a i danas, za vreme Pesaha.  Ova jedinstvena kolekcija  stihova, kojih nema u drugim Hagadama, ukazuje kako je spansko-jevrejska zajednica slavila Pesah pre 1492. godine.

Odeljenje umetnickih knjiga Muzeja Israel dodelilo je ovom izdanju Sarajevske hagade  prvu nagradu na Sajmu knjiga u Jerusalimu 1985. godine, od 200 prispelih knjiga, "zbog nivoa umetnickog dostignuca i autenticnosti docaravanja lepote izvora".

Sarajevska hagada iz 1983. godine osigurava trajnost ovog izdanja i svi buduci reprinti bice samo njegove  kopije.

Makabijada