Religija

   Religija je društvena pojava koja podleže određenim zakonima nastajanja, razvoja i nestajanja. Religiju možemo definisati i kao duhovnu povezanost jedne grupe ljudi sa nekim višim, svetim bićem, odnosno Bogom. Bog (na sanskritskom “gospodar hleba”) je ljudska zamisao o nekoj natprirodnoj, onostranoj sili. I sama reč religija vodi poreklo od latinske reči “religare” što znači ponovo svezati, prepovezati. Dakle, religija je oblik društvene svesti u kome se prirodne i društvene sile prikazuju kao natprirodne, nezavisne od čoveka, prirode i istorije. Svaka religija podrazumeva više ili manje jednostavno učenje koje se odnosi na suštinu, svrhu i poreklo svega postojećeg. Takođe, svaka religija podrazumeva određene oblike verskih zajednica, kao i određene obrede, ritualne radnje koje se obavljaju na posvećenim mestima, odnosno u određenim institucijama (crkve, džamije, sinagoge, hramovi...).




Teorije religije
Postoje tri osnovne grupe teorija religije. Prema prvoj, religija je izum jedne (obično vladajuće odnosno privilegovane) grupe ljudi kao sredstvo zaštite privilegija iste te grupe ljudi. Prema drugoj grupi teorija, religija je trajna egzistencijalna karakteristika ljudskog bića. Najzad, prema trećoj grupi teorija, religija je samo ljudska sklonost ka sujeverju proizašla iz nedovoljnog poznavanja prave prirode stvari.

Kada, gde, kako i zašto su nastale prve religije?
Prvi oblici religije javljaju se još u prvobitnoj ljudskoj zajednici kao posledica čovekovog uviđanja da se mnoge stvari u prirodi dešavju i bez njegove volje i da on na te pojave ne može da utiče niti da ih kontroliše ma koliko se trudio. Takve pojave su na primer suše, poplave, munje, gromovi i slično. Tako je čovek došao na ideju o postojanju viših sila. Tako su u čovekovom umu nastali prvi oblici “bogova” koji su simbolizovali jedinstvene moći koje suvereno vladaju čovekovim postojanjem. Čovek je nastojao da ove više sile umilostivi molitvama i žrtvovanjem.

Podela religije
Postoje dve vrste religija , politeističke religije i monoteističke religije. Za politeističke religije (grčki: poli - više, mnogo i theos - bog) karakteristično je verovanje u više bogova, različita božanstva koja vladaju različitim sektorima prirode i ljudskog delovanja. Politeizam je karakterističan za stare, prirodne, paganske religije. Politeističke religije su više ritualne, obredne nego teorijske. Politeističke religije uglavnom ne teže širenju za razliku od monoteističkih. Najznačajnije stare religije su bile politeističke (egipatska, starogrčka, rimska, odinizam...). Gotovo svi narodi na tlu Evrope su pre primanja hrišćanstva ispovedali razne paganske, prirodne, politeističke religije. Iako su politeističke religije po nastanku starije od monoteističkih, danas su gotovo iščezle (izuzetak su hinduizam i plemenske religije).

Za monoteističke religije (grčki: monos - jedan i theos - bog) je karakteristično obožavanje jednog boga, i to je osnovna razlika u odnosu na politeističke religije. Druga bitna razlika između politeističkih i monoteističkih religija je u tome što su politeističke religije mahom narodne religije, dok su monoteističke religije nadnacionalne i univerzalne (izuzetak je jevrejska religija) i u načelu se ne ograničavaju na jedan klan, pleme, narod ili državu. Monteističke religije nastajle su u periodu od šestog veka pre nove ere do sedmog veka nove ere.

U svim monoteističkim religijama mogu se naći izvesne zajedničke karakteristike. Prva zajednička karakteristika je već spomenuti univerzalni, nadnacionalni karakter. Druga - sve monoteističke religije su otkrivene, a to znači da su ih osnovali i utemeljili proroci - religijski i moralni reformatori kojima se, svakom ponaosob, otkrio, u duhu prikazao, bog. Treća zajednička karakteristika - sve monoteističke religije su soterološke (grčki: soter - spasilac) što znači da je prorok u isto vreme i spasilac, izbavitelj naroda. Četvrta zajednička karakteristika je protivčulno, asketsko i aseksualno stanovište koje zauzimaju sve monoteističke religije, stavljajući duhovno iznad materijalnog i telesnog, čak proglašavajući nagone i strasti zlim. Upravo ovu stranu religije oštro su kritikovali mnogi filozofi i naučnici, među kojima su najpoznatiji Zigmund Frojd i Fridrih Niče. Najzad, sve monoteističke religije su eshatološke (grčki eshaton - ono krajnje) što znači da prema ovim religijama postoji kraj sveta.

Monoteističke religije su hrišćanstvo, judaizam, islam, a dualistička religija je zoroastrizam.

.:: Bog ::.

   Bog je jedan od termina kojim se opisuje savršeno, nadljudsko biće, za koje mnogi ljudi veruju da je tvorac univerzuma. Koncept verovanja u jednog Boga je princip monoteizma.

Neke religije, mogu uključivati i antropomorfne osobine Boga, dok druge smatraju da je nemoguće i uvredljivo zamišljati Boga u fizičkoj formi. Neki smatraju da je Bog oličenje apsolutnog dobra, dok drugi smaraju da je Bog iznad ljudskog shvatanja moralnosti.

Bogovi kod antičkih Grka
Grci su bili umetnici da zaodenu istinu i stvarnost u ruho legende, a bogatstvom mašte i lepotom reči, boja i oblika oni su besmrtne bogove spustili među smrtnike, dok su ljudima u isto vreme, kroz apoteozu, otvorili put do vrhova Olimpa i božanskog života. Grci su jedini antički narod koji se nije plašio da sa finom i diskretnom ironijom pokaže da su ljudi stvorili bogove, a ne bogovi ljude i da bogovi postoje ljudi radi, a ne ljudi radi bogova. U toj slobodi da kroz kosmogonije, teogonije i gigantomahije ruše, kad im ustreba ili kad im se prohte, stvaraju i dovode nova božanstva, leži snaga grčkog duha, hrabrost celog jednog etnosa, slobodnog i podjednako nezavisnog i prema nebu i prema zemlji.

Bog u pravoslavnom učenju
BOG - BOŽANSTVO (gr: Θεος – Θεοτης, lat. Deus, Dominus deus - najviša suština (Biće), lična božanska egzistencija). Tvorac neba i zemlje, svega vidljivog i nevidljivog - Tvorac svekolike Vaseljene (Univerzuma). Pravoslavna teologija, dajući apofatičko tumačenje božanske suštine, više voli kategoriju tajne i slavoslovnih pojmova kad govori o Bogu, jer je to ime koje je iznad svakog imena (Filip. 2,9). U areopagitskom spisu "O božanskim imenima" pokazuje se da se Bog ne može čak ni definisati, niti ograničiti stvorenim predstavama, te da je sam pojam Boga relativan zato što se on odnosi na Njegov odnos sa tvorevinom, a ne na tajnu Njegove transcendentne suštine, odnosno na "nadsuštastvenu suštinu" (up. Nebeska jerarhija, XV, 2).

Stari zavet
Predstavu o Bogu dao je sami Bog u svojim delima projavljivanja u tvorevini i u Svome dolasku Ovaploćenjem Sina u istoriji. Sa svim teofanijama (bogojavljanjima) kojih je Stari Zavet pun, ipak se u njima podvlači sveopšta transendentnost Boga. "Ja sam onaj koji jesam" (Izl. 3,14). Bog ima egzistenciju u sebi; nema drugo načelo ili cilj. Ovu ideju preuzeo je Novi Zavet, postapostolski spisi i prvi simboli hrišćanske vere, u kojima se Bog naziva Θεοτης, načelo egzistencije. On je Tvorac svojom voljom, ali tvorevina nije od njegove suštine.

Novi zavet
Kao i Stari Zavet (Is. 40; Ps. 104; Dan. 6,20), Novi Zavet takođe upotrebljava samo ipostasnu kategoriju onda kad se odnosi na Boga (Dela 14,15). Teofanije (bogojavljenja) Staroga Zaveta koncentrišu se u velikoj epifaniji ili božanskom "snishođenju" (συγκαταωασις), ili Ovaploćenju Sina Božijeg, preko kojeg je omogućena ne samo religija nego i oboženje, jer Ovaploćeni Logos uzima ljudsku prirodu u svoju ipostas. Ovaploćenje razotkriva ipostasni i epifanijski karakter Boga punog sažaljenja i ljubavi prema čoveku, Boga koji "silazi" da celiva i zagrli svoj lik metnut u tvorevinu (Luka 7,11,15,10; 19,1; Jovan 5,2).

Za razliku od Starog Zaveta, Novi Zavet govori jasno o Bogu-Svetoj Trojici: Ocu, Sinu i Svetome Duhu. Hrišćanski trinitarni monoteizam jeste struktura najviše ljubavi. Trojičnost je odnos koji prevazilazi dualizam (dvojnost) na kojem je konstruisana starozavetna teologija.

Bog u pravoslavnim spisima
 prave razliku između:

    * Božanstva, suštine ili zajedničke prirode Boga
    * Onoga što postoji oko suštine ili svojstava Božijih.

Oni govore o apsolutnoj transcendentnosti same suštine, o njenom apofatičkom karakteru. Ono što je suština Božija jeste van svakog afirmativnog ili negativnog poređenja sa svetom. Božanstvo (Θεοτης) ne može biti poistovećeno ni sa jednim svojstvom ili delanjem Boga. Termini teologije posmatraju, dakle, odnos između nas i Boga, a ne između nas i njegove suštine. Takođe, patristička teološka tradicija razlikuje:

    * Zajedničku prirodu
    * Ipostas Trojice

Ipostasi su nešto drugo od njihove zajedničke suštine ili njihovih zajedničkih delanja. Otac nije ime prirode ili delanja ili zajedničkog svojstva, nego ipostasi. Zato ipostasna, lična, svojstva ne treba da se mešaju sa zajedničkim identičnim svojstvima božanstva (poistovećujući prirodu Božiju sa nerađanjem, koje je svojstvo Oca, Evnomije pogrešno zaključuje da Sin nema božansku prirodu).

Jedan mistički istočni pokret više je voleo da naglasi apofatička svojstva Boga, na primer:

    * Transcendentnost (budući jedan po suštini, van odnosa, Bog ne zavisi od neke druge egzistencije, nije jednak sa bilo čime drugim; On se ne može definisati kroz odnos, jer ima apsolutni, transcendentni karakter)
    * Beskrajnost (odsustvo granice ili kraja, mesta u vremenu ili neprostornost, odsustvo početka i svršetka vremena)
    * Nepokretivost ili stalnost odsustva razvoja: budući punoća u Njemu samome, (Bog se ne kreće ka višem cilju od Njega)
    * Večnost (Bog je iznad svakog vremenskog ograničenja ili određenosti)

To ne znači da je Bog statička, bezlična, nepokretna priroda. Bog kao biće uzima oblik "da bi postojao", ulazi u poredak egzistencije, ulazi u proces postojanja. Ali, u tom kretanju postojanja, priroda Boga se ne transformiše, On ne prima oblik koji pre nije imao, jer Bog ne potpada pod kategoriju ograničene egzistencije, odnosno nije podložan vremenu i prostoru. Suština i egzistencija Boga jesu neuslovljene, pošto se na Njega ne mogu primeniti pitanja kako? kad? i gde? On ne prima oblik koji nije imao, jer je On sam "biće" u apsolutnom smislu. On sam drži kretanje bića (suštine) i ograničava egzistenciju u vremenu i prostoru. Zato osim Boga i tvorevine ne postoji ništa drugo, jer je On beskonačan. Neegzistencija ili ništavilo, kao sam od sebe postojeći entitet, nema postojanje u Njemu. Stvorena tvar i čovek ne mogu biti lišeni egzistencije, sem od Boga.

Što se tiče strukture religioznog čina, Bog kao ipostas ne meša se sa čovekom, kao što ni duša nije istovetna sa Bogom, nego su oni dva subjekta, sjedinjena u ljubavi i blagodati.

Islamsko shvatanje boga
Osnovni koncept Islama je jedinstvenost Boga („tauhid“). Ovaj monoteizam je apsolutan, ne relativan ili pluralistički u bilo kojem smislu. Bog je opisan u Suri al-Iklas (poglavlje 112), na sledeći način:

Reci „On je Bog, Jedan, Samodovoljan gospodar. Nikada nije nastao, niti je bio načinjen. Niko se ne može porediti sa Njim.“

Na arapskom, Bog se naziva Alah, što je spojeno od „al-ilah“ ili „jedini bog“. Alah se prema tome prevodi kao Bog. Iako koriste drugo ime za Boga, muslimani potvrđuju da veruju u isto božanstvo u koje veruju pripadnici judeo-hrišćanskih religija. Ipak, muslimani se ne slažu sa hrišćanskom teologijom po pitanju jednoznačnosti Boga (učenje o Svetoj Trojici i da je Hristos večni Sin Božji).

Ne postoje muslimanske slike ili opisi Boga, jer se smatra da takve umetničke tvorevine vode ka idolatriji, te su stoga zabranjene. Mnogi muslimani smatraju da je Bog bestelesan, što onemogućava bilo kakvu likovnu predstavu. Umesto toga, muslimani opisuju Boga mnogim božanskim atributima koji su pomenuti u Kuranu, i sa 99 imena Alaha. Ali, samo jedna od Sura (jedno poglavlje) u Kuranu počinje frazom „U ime Alaha, Dobrotvornog, Milostivog“. Ovo su posledično najvažnije božanske osobine u smislu toga što ih muslimani najčešće ponavljaju tokom svojih ritualnih molitvi (zvanih salah na arapskom, ili namaz na persijskom).

Bog u budizmu
Buda (Gautama Sidarta) je odbijao odgovore na pitanja o postojanju Boga, i predlagao je da se ne prave mrtve koncepcije, nego da se razvija duhovna snaga, kojom se može doći do odgovora na sva pitanja.

Bog u Zoroastrizmu
Bog u zoroastrizmu, antičkoj religiji koju je u 7. veku p.n.e. osnovao Zaratustra, daleko je kompleksniji pojam negoli u ostalim velikim religijama. Naime, Persijanci su u Bogu uvek videli princip borbe Dobra i Zla, čas je nadvladao jedan,a čas drugi princip. Zbog toga se i kaže da je Zoroastrizam dualistička religija.

Hrišćanstvo

Hrišćanstvo je jedna od monoteističkih (jednobožačkih) religija nastalih na prostoru nekadašnjeg Rimskog carstva. Zasnovana je pojavom Isusa Hrista i Njegovim osnivanjem Crkve, kao zajednice Tela Njegovog, u prvom veku nove ere.

Tokom prva tri veka razvijanja, prvenstveno je predstavljano kao religija rimskih robova i najnižih društvenih slojeva. Zbog propovedanja jednakosti brzo je zavladalo među siromašnima i odbačeno od strane bogatih. U početku je imalo mnogobrojne sekte, ali se kasnije, uglavnom zaslugom helenističkog obrazovanoga propovednika - Apostola Pavla, organizovalo u jedinstvenu religioznu zajednicu, crkvu.

Danas, hrišćanstvo prestavlja jednu od najrasprostranjenijih svetskih religija, čiji broj vernika prelazi 2.200.000.000.

Danas se pod hrišćanstvom podrazumevaju tri crkve: Pravoslavna, Rimokatolička i Protestantska.








Istorija hrišćanstva
Zvanično, hrišćanstvo je religija koja koja nastaje u prvom veku nove ere. Tačnije, godina rođenja Isusa Hrista, prestavlja godinu novog računanja vremena. Ali, slobodno se može reći da su temelji hrišćanstva postavljeni 2000 godina pre nove ere, pojavom Avrama, Isaka i Jakova. To je priča stara više hiljada godina. Avram, Isak i Jakov su predstavljeni kao proroci koji su verovali u boga Jehovu (jevrejski: Jahve odnosno JHVH). Njihov zadatak, bio je da propovedaju božije reči i tako poduče narod o postojanju boga Jehove. Takođe, imali su zadatak da pripreme put i nagoveste rođenje Isusa Hrista-Sina božijeg.

Hrišćanstvo se pojavljuje na tlu Izraela, koji je tada bio okupiran pod Rimljanima. Za samo tri veka svog razvijanja, postalo je zvanična religija mnogih država i naroda. Hrišćanstvo je bilo organizovano u jedinstvenu religioznu zajednicu, crkvu.

Prvi hrišćani su, za simbol Isusa Hrist, odabrali znak ribe. „Isus Hrist, Božiji sin, Spasitelj“, se na grčkom piše Isu Xistu Teu Ios Sotir, a prva slova daju reč „IHTIS“, što u prevodu sa grčkog, znači riba.

Hrišćanske opštine
U prvom veku nove ere hrišćani su se tajno okupljali na zajedničkim verskim obredima, propovedima i molitvama. Zajednice hrišćanskih vernika zvale su se hrišćanske opštine, bilo ih je u svim delovima carstva, i u njima je imovina bila zajednička. Ali, hrišćanstvo je samo u početku bilo religija ugnjetenih i potlačenih, da bi vremenom sve više bogataša, nesigurnih i nezadovoljnih državnom vlašću, pristupalo novoj veri. Hrišćanske opštine su se sve više širile i bogatile. Tada hrišćani menjaju svoje učenje i od svojih pristalica počinju da traže poslušnost i pokornost državnoj vlasti. Uskoro je nestalo i imovinske jednakosti među hrišćanima. Krajem drugog veka nove ere sve hrišćanske opštine ujedinile su se u jednu zajednicu čiji je poglavar postao rimski episkop, kasnije nazvan papa (grčki: pappas, latinski: papa - otac). Sedište pape je u Vatikanu. Tako je stvorena verska organizacija Hrišćanska crkva.

Isus Hrist
Isus se smatra osnivačem hrišćanske religije. Po njemu je religija i dobila ime. Godina njegovog rođenja predstavlja godinu početka nove ere i novog načina računanja vremena. Do nedavno se smatralo da su Isus i same biblijske priče mit ili legenda. Najnovija istraživanja pokazuju da je Isus ipak istorijska ličnost, proučavajući dela nehrišćanskih književnika iz prvog veka nove ere – Josifa Flavija i Tacita. Osnovni izvor o životu i radu Isusa Hrista predstavlja Novi zavet, drugi deo svete hrišćanske knjige, Biblije (grč. Biblija u prevodu „Knjiga“).

Život Isusa Hrista - Biblijske priče
Prema predanju Isus je sin Boga Jehove i device Marije. Naime, njegov dolazak najavio je anđeo Gavrilo kojeg je poslo sam Bog. Gavrilo je objasnio Mariji da je ona izabrana da rodi Božijeg sina i da će ubrzo biti oplođena svetim duhom. To je objasnio i Jakovu - budućem Marijinom mužu. Reko im je da detetu daju ime Isus Hristos. Hristos u prevodu znači mesija, pomazanik, od Boga poslat. Tako je i bilo. Isus ubrzo postaje mudar propovedač. Sakuplja narod i prenosi im poruke od Boga date, učeći ih hrišćanskom moralu i principima. Ubrzo zatim počinje da čini čuda: leči bolesne, hrani gladne, oživljava mrtve, poji žedne... Oko 30. godine svog života biva kršten kod Jovana Krstitelja. Potom bira dvanaest apostola: Petra (Simona), Andriju, Jakova Zevedejeva, Jovana, Filipa, Vartolomeja, Mateju, Tomu, Jakova Alfejeva, Simona, Leveja zvanog Tadija i Judu Iskariotskog. Posle tri godine propovedanja biva uhapšen i doveden pred Sinedrion (jevrejski sud), a potom je predat rimskom guverneru Pontiju Pilatu. Isus je osuđen da umre kao rob razapet na krstu. Na tajnoj večeri, uoči svoje smrti, govori učenicima ko će ga izdati. Takođe im govori da će, trećeg dana posle svoje smrti, vaskrsnuti i pridružiti se svome ocu na nebu. Za hleb koji su jeli na toj večeri, Isus je rekao da je to njegovo telo, a za vino koje su pili, da prestavlja njegovu krv. I da tako treba i da ostane. Po predanju u trenutku kada je podlegao mukama razapet na krst, spustio se mrak, iako je bilo podne. Poslednje reči su mu bile: „Oprosti im oče, jer ne znaju šta čine.“

Biblija – Sveta knjiga
Biblija (drugačije: Sveto Pismo, eng. Bible) je hrišćanska sveta knjiga. Sastoji se iz dva dela: Starog zaveta, u kojem je opisan nastanak Zemlje i ljudi na njoj, i njinov razvoj, do rođenja Isusa Hrista, i Novog zaveta, u kome je opisan život Isusa, kroz četiri jevanđelja, i budućnost ljudi i njihovog života na Zemlji. Novi zavet je zbirka spisa ideologa i osnivača rane hrišćanske crkve, pisanih na grčkom i delimično na jevrejskom jeziku u prvom i drugom veku nove ere. Inače, i sam Isus je govorio aramejski. Ovaj jezik danas je mrtav. Novi zavet sadrži ukupno 27 spisa kanonizovanih u nekoliko faza zaključno sa četvrtim vekom, iako su svi tekstovi bili dovršeni do sredine drugog veka. Sadrži četiri jevanđelja (grčki: evangelion - dobra vest) i to po Mateji, Luki, Marku i Jovanu. Prva tri jevanđelja su sinoptička. Novi zavet takođe sadrži ranu crkvenu istoriju (dela apostolska), dvadesetjednu poslanicu i jednu apokalipsu (otkrovenje Jovanovo). Upravo četiri jevanđelja predstavljaju izveštaj o Isusovom životu, o njegovim kazivanjima i delima. Prema Bibliji, Isus je začet bezgrešnim začećem. Ideja da je Isusa rodila devica trebalo bi da ispuni verovanje iz Starog zaveta da je on Sin Božiji. Prema istorijskim podacima rođen je u 31. godini vladavine rimskog imperatora Avgusta, u Vetlajemu, u Judeji, od majke Marije, u siromašnoj jevrejskoj porodici, koja se sklonila u Galileju. Galileja je planinska oblast zapadno od reke Jordan i Galilejskog jezera. Prema Josifu Flaviju, kod Jevreja su u to vreme postojale tri filozofske struje: fariseji, sadukeji i takozvani esenci. Treba napomenuti da je Isus bio poput rabina (hebrejski: učitelj, poznavalac pisma), odnosno jevrejski sveštenik i da je on ustvari iznutra reformisao jevrejsku religiju. Jevanđelja (što u prevodu sa grčkog znači „Dobra vest“), napisana su između 65. i 100. godine n.e. A napisali su ih Mateja, Marko, Luka i Jovan, po kojima su i dobila imena. Smatra se da je biblija pisana između 100. i 300. godine nove ere. Danas biblija prestavlja ne samo hrišćansku svetu knjigu, nego i najprodavanije delo svih vremena prevedeno na oko 1500 jezika. Pored hrišćanske biblije, koja se razlikuje kod katolika i pravoslavaca, postoji i Hebrejska biblija (eng. The Hebrew Bible, hebrejski: Tanakh).

Crkva - Širenje hrišćanstva
Crkva prvih hrišćana formirana je oko apostola u Jerusalimu. Posle Pedesetnice (Pentekoste) (dan kada je, po Isusovom preskazanju,sveti duh sišao na apostole), oni objavljuju vesti o Isusovom vaskrsenju. Osnivaju crkvu po celom Sredozemlju koje je tada bilo po vlašću Rimljana. Prema spisama apostola Petra (15.-67. g.n.e), mnogi judeisti okreću se hrišćanstvu. Oni bivaju isključeni iz jevrejskih zajednica. Tada su oni u Siriji i Antohiji po prvi put nazvani hrišćanima. Raspadom Rimskog carstva 476. godine hrišćanstvo će postati jedina veza između dve novonastale države – Zapadnog i Istočnog Rimskog carstva. Raspadom zapadnog i razvojom istočnog carstva, Sredozemljem se razvija briljantna hrišćanska kultura koja će prve značajnije sukobe imati 650. g. sa novoosnovanom islamskom verom.

Milanski edikt
Car Konstantin Veliki koji je vladao od (306. – 337.) uvidevši bezopasnost, šta više potencijalnu korisnost nove religije po državu, zbog hrišćanskog učenja da je svaka vlast od boga, 30. aprila 313. godine Milanskim ediktom proglašava ravnopravnost hrišćanstva sa ostalim religijama, i ono ubrzo postaje i zvanična državna religija u Rimskom carstvu. Interesantna je činjenica da, iako je bio prvi hrišćanski vladar, Konstantin nije bio kršten, već ga je pred smrt krstio Euzebije. Između crkve i države sklopljen je obostrano koristan savez. Kasnije je hrišćanstvo postalo vladajuća religija evropskih naroda. U ime hrišćanstva vođeni su mnogi ratovi sa ciljem pokoravanja naroda i nametanja istog. Podela hrišćanske crkve. Brojne nesuglasice između istoka i zapada rimske imperije, kao i različitost filozofskih orijentacija i tumačenja teoloških pitanja (na primer tumačenje dogme o Svetoj Trojici) u različitim delovima carstva prouzrokovale su raskol, odnosno podelu hrišćanske crkve. Prva podela izvršena je 1054. Tada je izvršen raskol (grč. Šizme) i time završen spor između rimskog pape Lava 19 i carigradskog patrijarha Mihajla Kerularija. S jedne strane je reformisana Pravoslavna („ortodoksna“) crkva (ona koja čuva stvarnu doktrinu sedam crkvenih sabora), koja odbacuje i ne priznaje univerzalni autoritet pape. Sa druge strane je reformisana „Rimokatolička“ crkva („ona koja održava svet u jedinstvu"), u kojoj papa ima fundamentalnu ulogu. Ove dve crkve nisu imale nikakve kontakte sve do 1964. godine kada su papa Pavle 4 i patrijarh Atinagoras ponovo uspostavili veze katoličke i pravoslavne crkve.

Hrišćansko verovanje
Hrišćani veruju u Isusa Hrista. Smatraju ga sinom jednog Boga, Jahvea. Veruju da je on poslat na zemlju da propoveda Jevanđelje, Božiju blagu vest, i narod poučava. Ključno verovanje je verovanje o Isusovovom raspeću, koje predstavlja otkup svih ljudskih grehova, i njegovo vaskrsenje iz mrtvih. Dan Isusovog rođenja hrišćani praznuju kao Božić, a dan njegovog vaskrsenja kao Vaskrs. Dan Hristovog stradanja obeležen je kao Veliki petak i on označava najtužniji hrišćanski praznik. Hrišćani veruju u vaskrsenje mrtvih i u novi život.

Pravoslavni, rimokatolički i monofizitski hrišćani i većina protestantskih hrišćana veruju u Isusa Hrista kao jednu od ipostase, prirode, jednog jedinog Boga. Bog je jedan, u prirodi Oca, Sina i Svetog Duha, Sveta Trojica. Bog se prema tome u prirodi Sina ovaplotio i rodio kao čovek, te kao čovek poživeo i kao čovek stradao i umro, ali najzad i vaskrsao. Svojom smrću preuzeo je na sebe kaznu ljudima za njihov greh, njihovu nesavršenost, tj. smrt. Ovo je pomirenje Boga sa čovečanstvom. Ljudi koji prihvate ovo pomirenje izbegavaju sud sa Bogom na kraju vremena, oni koji ne prihvate da li iz neverja ili drugog verovanja moraju da nose Bogu odgovornost za svoja dela. Mada je Bog izvor sve ljubavi i dobrote i sam savršena ljubav i savršen dobar, Bog je isto svepravedni i savršeni sudija koji čoveku mora da sudi po njegovim delima, jer smisao čovekove egzistencije, po hrišćanima, nije samo ovdašnji život, nego i život večni.

Podela rimokatoličke crkve
U šesnaestom veku u zapadnom hrišćanstvu se javlja snažan versko-politički pokret reformacije čiji je vođa bio Martin Luter. Reformcija je zapadno hrišćanstvo podelila u dve osnovne struje: rimokatolicizam i protestantizam (latinski: protestatio - protest). Povod za pobunu Martina Lutera bila je prodaja indulgencija, odnosno opraštanje grehova,čak i budućih, vernicima za novac. Indulgenciju je odobrio papa Julije II. Pokret reformacije i protivreformacije, rascep do kog je došlo u zapadnom hrišćanstvu, bili su povod za mnoge duge i teške verske ratove (Hugenotski rat, Stogodišnji rat). Kasnije je Žan Kalvin stvorio svoju interpretaciju protestantskih učenja. Ono što razlikuje protestantizam od rimokatoličanstva je odbacivanje svih crkvenih odluka, neprihvatanje pape kao posrednika između Boga i vernika i odbacivanje kulta svetaca, ikona i relikvija. Savremeni protestantizam se deli na Luteransku, Kalvinističku i Anglikansku crkvu.

Rasprostranjenost
Hrišćanstvo je danas najrasprostranjenija religija na svetu, uz islam, sa najvećim brojem vernika. Hrišćani čine većinu u Evropi, celoj Americi, Australiji, a ima ih i u Aziji i Africi. Samo rimokatolika ima čak 980 000 000 po podacima iz 1991. godine. Crkve rimokatoličke ispovesti deluju u Španiji, Francuskoj, Italiji, Austriji, Poljskoj, Mađarskoj, južnoj Nemačkoj, Sloveniji, Hrvatskoj, Češkoj, Slovačkoj, gotovo celoj Latinskoj Americi. Anglikanska crkva razvijena je u Engleskoj. Protestantske crkve pokrivaju sve skandinavske zemlje, severnu Nemačku i Holandiju. Kalvinizam dominira u Škotskoj, Švajcarskoj i Holandiji, dok Luteranstvo preovlađuje u Skandinaviji, Nemačkoj i Baltičkim zemljama. Manji broj protestanata živi u Istočnoj Evropi i Francuskoj.

Pravoslavlje je zastupljeno u Jugoistočnoj Evropi (Srbija, Crna Gora, Republika Srpska, Bugarska, Grčka, Rumunija, Republika Makedonija, Albanija), u Rusiji, Ukrajini, Belorusiji i Gruziji, te na bliskom istoku, a sada u porastu i u zemljama zapadne evrope, Amerike, dalekog istoka.

Judaizam

Judaizam propoveda veru u jednog, bestelesnog i samo duhovnog boga, oca svih ljudi. Ovaj bog predstavlja sveukupnost moralnih savršenstava i od ljudi zahteva ljubav i pravednost. Ime ovog boga je Jahve (ili Jehova) i zbog svetosti ga nije dozvoljeno izgovarati. Jevrejska religioznost ispoljava se u poslušnosti prema „božanskom zakonu“. Ovaj zakon sadržan je u Starom zavetu, odnosno u hebrejskoj Bibliji. Stari zavet je sintetizovan rukopis od 24 knjige, kanonizovan u Javneu (Jamniji) oko 90. godine nove ere koji je nastajao skoro čitav milenijum. Pisan je na hebrejskom i delimično na aramejskom jeziku. Govori o istoriji, idejnim i društvenim borbama jevrejskog naroda. Ujedno to je i zbirka verskih i pravnih propisa. Stari zavet deli se na tri osnovne grupe: (1) Zakon (hebrejski: Tora, sadrži tzv. Petoknjižje - Pet knjiga Mojsijevih: Knjigu postanja, Knjigu izlaska, Levitski zakonik, Knjigu brojeva i Ponovljeni zakon), (2) Proroci (sadrži: Prve proroke i Poslednje proroke), i (3) Spisi (Psalmi, Knjiga o Jovu, Priče Solomonove, Prva i Druga knjiga dnevnika, Jezdrijina i Nemijina knjiga, Knjiga o Ruti, Pesma nad pesmama, Knjiga propovednika, Plač Jeremijin, Knjiga proroka Danila). Mnogi istraživači smatraju da je Stari zavet prethodna faza u razvoju hrišćanske religije koja je izložena u Novom zavetu.



Pored Tore za verski život Jevreja posebno je važan Talmud (hebrejski: učenje). Talmud je velika jevrejska zbirka posle-biblijskih tumačenja Starog zaveta, obrednih pravila, pravnih propisa, priča i izreka. Sastoji se iz dva dela: Mišina (tekst učenja) i Gemara (objašnjenje učenja). Postoje dva Talmuda: Jerusalimski talmud (priređen oko 450. godine nove ere) i Vavilonski talmud (priređen oko 500. godine).

Za ortodoksnog Jevrejina obavezan je i veliki broj obrednih propisa i propisa o čistoći i ishrani.

Osnivač jevrejske religije je Mojsije (hebrejski: Moše, oko 1225 p.n.e.). Praktično jedini izvor za upoznavanje Mojsijevog života, rada i učenja je Biblija, odnosno Stari zavet. Mojsije je bio jevrejski vođa i zakonodavac koji je Jevreje oslobodio egipatskog ropstva i na gori Sinaju dao im dve tablice-zakone koji su postali osnov jevrejske religije. Mojsije zauzima prvo mesto među osnivačima religija, pošto njemu u prilog ide hronološko prvenstvo: Zaratustra, Buda, Konfučije, Isus i Muhamed pojavili su se tek mnogo vekova posle njega. Prema Bibliji, Mojsije je čuvajući stoku na božijoj planini Hereb video u žbunu boga (Jehovu) koji mu je dao moć da vrši čudesna dela i poverio mu misiju - da se vrati svojim plemenima i oslobodi ih od ropstva.

Sinagoga (grčki: skupština, okupljanje) je zgrada u kojoj se obavljaju verske aktivnosti u judaizmu.

Rabin (hebrejski: moj učitelj) je jevrejski sveštenik, poglavar verske opštine. Status rabina stiče se dugogodišnjim izučavanjem Biblije i Talmuda.

Islam

Islam (arapski: predavanje božijoj volji) je vera koja se zasniva na veri u: jednog boga, Alaha (arapski: bog) koji se ne može ovaplotiti, izabranost Muhamed a.s. a za božijeg izaslanika, predodređenost ljudske sudbine (predestinaciju), nagradu za dobra dela i kaznu za loša, strašni sud, i uskrsavanje mrtvih. Osnovne obaveze svakog muslimana (arapski: muslim - vernik) su vera u Alaha i Muhameda a.s. kao njegovog izaslanika, molitva pet puta dnevno, post u mesecu ramazanu, davanje milostinje, i hadžiluk (hodočašće u Meku) bar jednom u životu. Kolektivnom obavezom muslimana smatra se i učešće u džihadu (arapski: životna borba), za opstanak muslimana i njihove vere.

Postulati islama objavljeni su u Kuranu (arapski: čitati, recitovati), svetoj knjizi islama. Kuran je pisan na arapskom jeziku. To je Alahova Knjiga, sadrži 114 sura (poglavlja) . Kuran je zbirka otkrovenja koje je od Alaha, a preko meleka Džibrila, u pustinjskoj pećini primio Muhamed a.s..




Kratki opis
Muhamed a.s. je rođen u Meki 571. godine, u današnjoj Saudijskoj Arabiji, u Tidžani, u južnom delu Hedžasa, oko 80 kilometara od Crvenog mora u kamenoj dolini. Poreklom je iz plemena Kurejši koje je imalo veoma značjan društveni položaj u Meki. Još kao dete Muhamed a.s. je ostao bez oba roditelja, pa je brigu o njemu preuzeo stric. Kao vrlo mlad Muhamed a.s. je postao putujući trgovac. Na svojim putovanjima upoznao je hrišćanstvo, judaizam i istočnjačke religije. Od dana kada je u pećini pored Meke doživeo otkrovenje, počinje Muhamedova a.s.poslanička misija. Ovaj događaj desio se oko 610. godine. Muhamed a.s. je nekoliko godina propovedao svoje učenje po Meki, ali bez većeg uspeha jer nije bio prihvaćen od strane aristokrata. Konačno, u leto 622. godine došlo je do čuvene hidžre (arapski: preseljenje) Muhameda a.s. i njegovih pristalica iz Meke u Medinu. Ovaj događaj označava početak muslimanske ere. U novoj sredini Muhamed a.s. je imao mnogo više pristalica i uspeha u širenju svog učenja. Osnovao je versku zajednicu na čijem čelu je sam bio. Nepunih osam godina od dana hidžre, 630. godine Muhamed a.s. se trijumfalno vratio u Meku, koja postaje sveti grad muslimana, središte islama i cilj hodočašća. Ovaj događaj muslimani su nazvali Al Fatah (arpski: otvaranje, počinjanje, osvajanje). Muhamed a.s. je ujedinio Arape i postao njihov verski i svetovni poglavar. Stvorena je jedinstvena arapska država koja je tokom vekova uspela da osvoji Siriju i Egipat, delove severne Afrike, došavši do Iberijskog poluostrva (711) i Pirineja (732).

Posle Muhamedove a.s. smrti 632. godine njegovi naslednici su se zvali kalifi (arapski: zamenici), a država kalifat. Kalifat je ukinut 1924. godine.

Podela islama
Islam se sastoji od većeg broja verskih denominacija koje su u suštini slične po verovanjima ali među njima postoje značajne teološke i pravne razlike. Najznačajnija je podela na sunite i šiite, dok se sufizam obično smatra pre mističnim zastranjivanjem nego posebnom školom islama. Najveći broj izvora tvrdi da su otprilike 85% posto svetskim muslimana suniti a oko 15% šiiti, uz neznatnu manjinu koju činje pripadnici islamističkih sekti.

Rasprostranjenost
Po podacima iz 2007. godine, muslimanska zajednica broji između 900 miliona i 1,4 milijarde vernika. Približno 85 % su suniti a 15 % su šiiti, sa veoma malim procentom pripadnika drugih sekti. U nekih 30-40 zemalja sveta islam je većinska religija, a arapske zemlje čine oko 20 % od ukupnog broja muslimanskih zemalja na svetu. Južna i Jugoistočna Azija imaju najviše muslimanskih zemalja, sa Indonezijom, Pakistanom, Bangladešom i Indijom, koje svaka ponaosob, imaju više od 100 miliona vernika[2]. Prema podacima vlade SAD, 2006. godine je bilo 20 miliona muslimana i više od 40.000 islamskih svetilišta u Kini[3]

Na Bliskom Istoku, ne-arapske zemlje Turska i Iran imaju najbrojnije muslimanske zajednice, dok u Africi, Egipat i Nigerija su na prvom mestu[2]. U mnogim evropskim zemljama, islam je druga religija po zastupljenosti posle hrišćanstva, kao na primer, u Francuskoj

Zoroastrizam

Zoroastrizam ili Zaratustrizam (persijski آيين زرتشت , A'in-e Zærtosht izgovor: Aine zertoš) je religija zasnovana na učenjima svetog proroka Zaratustre, i važi za verovatno najstariju dualističku religiju. Bila je to dominantna religija u Persiji do 7-og veka. Vrhunac je doživela u doba Sasanidske dinastije. Neki sledbenici ovu religiju nazivaju Mazdaizam.

Prema grčkim istoričarima, sveti prorok Zaratustra, živeo je otprilike 6000. godine pne., a prema Pahlavi izvorima, oko 600. pne. Po istraživanjima iranologa Džeksona i Hersfilda, ovaj drugi datum izgleda bliži istini. (Verovatno je da su grčki istoričari u stvari greškom pripisali Zaratustri zasnivanje Mazdaizma, koji je u Persiji postojao hiljadama godina pre Hrista i koga je Zaratustra zapravo reformisao u novu religiju). Danas preovladava mišljenje da je Zaratustra živeo stotinak godina pre dolaska na vlast Kira Velikog (558. pne. - 529. pne.).




Etimologija

Reč „zoroastrizam“ izvedena je iz jedne verzije imena osnivača ove religije, proroka Zaratustre, koje glasi Zoroaster i transponovano je iz fonetike dobijene od starogrčkih autora. Ipak izgovor „Zaratustra“ je daleko sličniji originalnom izgovoru Zartušt koji je rekonstruisala moderna orijentalistička filologija.

Osnovi verovanja



Ahura Mazda ili Ormazd (gospodar mudrosti odn. mudri gospodar) je vrhovni apstraktni Bog koji je stvorio vidljivi i nevidljivi svet. On nema ni početak ni kraj, već je večan.

Sve zlo na svetu je stvorio Ahriman ili Angra Mainju (zao duh) koji je svojim priklanjanjem zlu stvorio smrt. On je takođe oduvek postojao, ali će biti poražen na Sudnji dan.

Njemu su suprotstavljeni Ameša Spentas ili Sveti besmrtnici. Oni su u početku bili lične osobine Asura Mazde. Ima ih sedam: Celovitost, Dobre misli, Pravednost, Snaga, Odanost Veri, Savršenstvo i Besmrtnost. Oni predstavljaju neku vrstu anđela.

Ahriman i Ameša Spentas simbolizuju izbor između Dobra i Zla, stvaranja i uništavanja. Ljudi se u njihovoj dugotrajnoj borbi, koja po legendi traje 9 milenijuma, mogu prikloniti jednoj ili drugoj strani, zavisno od toga da li su dobri ili loši.

Zoroastrijski panteon je u osnovi prerušeni persijski, s tim što su božanstva podeljena na dobra i loša.

Zoroastrijska etika se sastoji iz dobrih misli, dobrih reči i dobrih dela. Ljudi posle smrti prelaze most koji vodi preko pakla. Ako su bili loši, most će se suziti i oni će propasti u pakao. Nasuprot njima, pravednici će naći put do Svetlosti. Nada postoji i za one koji završe u paklu, jer će i oni biti spašeni kada Dobro najzad trijumfuje.

Ova Religija smatra da je Bog stvorio po prirodi dobar svet, u kome treba živeti lepo i prosperitetno, ali bez preterivanja ili odricanja, kao što su monaštvo ili post.

Zoroastrijanstvo je kvazi dualistička religija po tome što predviđa pobedu Dobra, to jest Ahura Mazde, na kraju istorije. Poštovanje prema njemu Zoroastrijanci pokazuju poštovanjem „čistih supstanci“ koje je Bog stvorio: zemlje, vode, a naročito vatre. Ovo je dovelo do toga da ih mnogi smatraju vernicima koji obožavaju vatru.

Verski spisi
Avesta je ime drevnih, uglavnom fragmentarnih, spisa Zoroastrizma, kao i naziv za staroiranski jezik kojim su oni pisani.

Od drugih Zoroasterskih spisa izdvajaju se knjige Denkarta (delo religije) kojih ima devet, u kojima su detaljno opisani život i propovedi proroka Zaratustre, kao i njegova borba protiv demona (deva). Denkart je takođe kanonizovani deo Zoroasterske religije.

Rasprostranjenost
Posle pada Persije pod islamsku vlast, Zoroastrijanstvo je skoro nestalo. U Persiji danas živi samo oko 10.000 vernika (uglavnom u provincijama Jazd i Kerman). U Indiji ih ima oko 75.000 (Parsi).

Ukupno u svetu, njihov broj se procenjuje na manje od 300.000.




Zaratustrino propovedanje
Zaratustra je stoga i sveštenik i prorok, a u Denkartu se pokazuje sva sila moći ne samo njegovog učenja, već i vere koju ispoveda. Kao sveštenik, Zaratustra ima pravo da obavlja službu kulta i da organizuje svešteničke redove, Mage, koji će živeti u zajednicama i u kultnim svetilištima, poštovati svetu vatru i preko svojih izaslanika, koji mogu biti i religijski nedovoljno učeni, širiti i nametati Mazdeansku veru. Kao prorok, Zaratustra je dužan da obelodanjuje volju dobrog i da oglašava šta je sve zlo; da bi po sopstvenom nahođenju i po nahođenju onih koji ga zastupaju, Maga, u tom naumu uspeo, on ima pravo da oglašava krivicu, a krivica je uvek zlo. To znači da su samo oni koji poštuju volju Zaratustre i njegovih sledbenika – sveštenika – pravedni, da su oni jedini pravi arijevci, i da drugih izvan njih, osim u kraljevskom rodu i vojnoj pratnji nema. Dobri mogu postati i oni koji se pridruže Zaratustri u pohodu; oni svoju pravu dobrotu i pripadnost Mazdinom učenju mogu da iskažu tek kada se iskupe sopstvenim dokazom. Denkart je spis u kome se Zaratustrin mazdaizam pokazuje kao volja jednog koji je predodređen da u ime vlasti sprovodi načelo prave vere i rasne čistoće. Načelo prave vere manifestuje se ovlaštenjem koje Bog dokazuje čudesima, a rasna čistoća je posledica tog ovlašćenja — onaj ko oseti na kojoj su strani moć i vlast i ko se prikloni svetu koji je u stanju to da daruje, jeste izuzetan, a takav je samo onaj narod koga je Zaratustra uputio u načela sprovođenja vere.

Da bi se uopšte mogao shvatiti period u kome je živeo prorok Zaratustra, neophodno je objasniti neke osnovne pojmove vezane za Persijsko poreklo. Posle teške zloupotrebe u vreme hitlerizma, izraz arijevski pod prilično je teškom hipotezom, tako da je neophodno ponovo odrediti njegovo poreklo u prostoru i vremenu, jer političke dogodovštine, nažalost, preinačuju etimologiju reči kojima se služe onako kako im ustreba. Termin "arijevski" koji odgovara protopersijskom kontekstu u kojem se rodio Zaratustra, toliko je nerazdvojiv od indo-iranske epopeje da se ne može izostaviti. Pozivajući se na etimologiju sanskritskog izraza arya: plemenit, prorok iz antičke Persije dobija ovaj epitet s dvojakim razlogom: etničkim i, zahvaljujući ličnoj uzoritosti, duhovnim. S one strane etničke reference, uz izraz arijevski vezivaćemo duhovnu preuzvišenost slavnog porekla čovekovog, za čim je indo-iranska duša sačuvala težnju u svoje dve legendarne epopeje, tj. spomenicima nacionalne književnosti. Videćemo da su istinske, moralne i univerzalističke vrednosti Arijevaca dijametralno suprotne rasizmu koji je podmetnut ovom drevnom izrazu.

Zaratustra reformator
Svako poređenje sa reformatorima hrišćanstva sasvim je neprikladno. U stvari, dok su Martin Luter ili Žan Kalvin kritikovali neke štetne postupke sveštenstva i latinske tradicije da bi stigli do hrišćanstva očišćenog od pomenutih elemenata, Zaratustra je uveo novine sasvim novog reda. Ali njegovo učenje, koje se brzo pomešalo sa tradicionalnim mazdaizmom i sinkretizmom Maga, dugo je izgledalo kao puko moralizatorstvo, događaj više u istoriji mazdaizma. Ako se Zaratustra, uprkos korenitim novinama koje je uveo, mora smatrati prostim reformatorom, onda je Isus to još više jer se za njega, u očima judeo-hrišćana, iako protiv judaističke volje, smatralo da je samo "ispunio Zakon"...Ako je, suprotno tome, Isus izveo i nešto više od moralne reforme judaizma i istinski otpočeo jedinstvenu eru „Radosne Vesti“, onda se i Zaratustra isto tako mora smatrati kao tvorac jedne još značajnije putanje religijskog mišljenja, ne samo u mazdaizmu, nego i u odnosu na mnoga druga religijska predanja, takođe po Avesti, gate su svete, ne toliko kao sveti književni dokument zoroasterske zajednice, koliko zbog posvećujućeg delovanja koje njihovo pobožno i razborito čitanje ima na vernika rešenog da primeni zahteve zaratustranske etike. Ti su zahtevi sasvim drugačiji od zahteva religijske prakse i umilostivljujućih obreda vršenih u zoomorfnim ili antropomorfnim kultovima. To što je njegovo učenje razumela samo manjina naroda, sporedna je posledica nastala ne usled hermetičnosti njegove misli, nego usled nivoa na kojoj je ta misao izražena. Svako može pristati uz nju, s onu stranu svake religijske isključivosti ili rasizma, pod uslovom da je moguće izvršiti izbor između pravog puta i krivudavih puteljaka ahrimanske tmine, izbor nametnut metafizičkim mešanjem stvaranja, nastalim usled Duha Pogreške(Ahrimana) koji je uveden u početno čisto ostvarenje Ahura Mazde. Nije Zaratustrina greška to što je on svet, u početku dobar, zatekao kad je bio u stanju velike posustalosti. On se potrudio da, kao što će to i Buda uraditi na svoj način, odredi jedini spasonosni lek.

Zahvaljujući Zaratustri, religijska misao pravi toliki skok napred da oni koji su u njemu videli samo izvođača "još jedne reforme" u mazdaizmu nisu izgleda primetili krajnju žestinu, s kojom on žigoše postupke tradicionalnog mazdaističkog sveštenstva. Samo jedno razmatranje žestine reči koje je upotrebio u svojoj nepopustljivoj osudi žrtvovanja životinja, unosnom izvoru blagostanja indo-iranskog sveštenstva, dovoljno je da dokaže da je on hteo da zabode glogov kolac u samo srce najpoštovanijeg obreda: prinošenja umilostivljujuće žrtve. Mogu se samo čuditi odmerenosti koju neki vide u jednoj reformi koju olako izjednačavaju s jeremijadama proroka iz starog Izraela. Ukratko, Z aratustrino propovedanje imalo je sve odlike dosledne revolucije koja se može ovako sažeto izložiti:

    * uspostavljanje apsolutnog monoteizma iznad dva sukobljena Duha
    * eshatologija je čudesno razrađena oko velike kosmičke bitke Dobra i Zla
    * odstranjivanje svakog obreda i svakog prinošenja žrtvi, osim interiorizovanog žrtvovanja kakvo je santifikovanje misli, reči i dela;
    * na kraju, iskazivanje poštovanja životinjskog porekla oličenog u govečetu, kao primernom prauzoru.

Dva glavna vida ove fantastične duhovne revolucije odnose se, jedan na ono što se može nazvati "teološkom revolucijom", a drugi na istinsku "revoluciju u korist životinja". Prva je obuhvatala potpunu izmenu suštine božanstva i prirode odnosa između čoveka i Boga. Druga je obuhvatala ne samo izmenu odnosa čoveka prema životinji, nego i uvođenje jedne etike kojoj je u početku ravne bilo samo u budizmu: etike metafizičkog života životinja u filozofiji i u molitvi ljudi.

Oganj
Duh Ognja kao svestvaralački princip realnog i iracionalnog poretka u Denkartu se ne obrazlaže, već se posmatra kao božanstvo nezavisno za sebe, u kome je sadržano dvojstvo, jer je ono lik njegove prirode. Oganj je u isto vreme dobro i zlo, koliko jedno toliko drugo; on je stvaranje i sredstvo očišćenja, bez njega ljudima nema života, ali on čoveka može i da uništi. Istovremeno je princip božanske nagrade i božanske kazne. Oganj je jedinstvo svetlosti i tame, jer je u njegovoj svetlosti sadržana tama i obrnuto. Tama se jedino može pobediti kada se Oganj ukaže kao duh dobre božanske volje. Oganj je i princip prvog stvaranja, jer je omogućio da se od materijalnog sveta, koji nije znao od koga i čime je dat za život i na življenje, stvore dva dela poretka, međusobno suprostavljena, koja će sve što je stvoreno da živi u ravnoteži sklada i harmonije. Tako Oganj jeste načelo mere, centar svih zbivanja i u kome se sve zbiva; on nije posrednik u bestelesnom začeću (što je hrišćanstvo preuzelo od mazdeanstva) već je posrednik jedan od tri dela materijalnog poretka stvarnosti koje Oganj sopstvenom voljom oblikuje – voda. vazduh, zemlja i voda su mrtve stvari sve do trenutka kada je Ahura Mazda odlučio da Oganj ovlada svetom i stvori arijevske zemlje i narod, koji će u njegovo ime gospodariti nad svima ostalim.

Mazdaizam
Kult staroiranskog boga Ahura Mazde, mazdaizam, poslužio je kao podloga za građenje zoroastrizma ali sa njim nije istovetan.

Neki precizniji detalji o Zaratustrinom životu, njegovom rođenju i poreklu ne mogu se naći jer je gotovo kompletnu religijsku i kulturnu literaturu drevne Persije uništio Aleksandar Makedonski kada je spalio carsku biblioteku u Persepolisu. Veći deo spisa koji su sačuvani od tog razaranja, a što je zasluga Parćana i Sasanida, sistematski su uništavali arapski osvajači sredinom VII. veka. Grčki i arapski varvari nisu uspeli da dopru do visokih planina na kojima su Zaratustrine poruke uklesane u stene, niti su mogli da iskorene usmenu tradiciju prenošenja znanja od usta do usta, iz pokolenja u pokolenje. Ono što se danas zna o Mazdaizmu i njegovom reformatoru Zaratustri, veoma je malo i temelji se na ova dva neuništiva izvora. Ali i to malo što se zna sasvim je dovoljno da nas uveri da su stari Persijanci u Mazdaističkom učenju posedovali riznicu znanja iz misticizma, Filozofije, etike i morala, koja su i do danas ostala neuporediva po svojoj vrednosti.

Kult Mazdajasnija u Persiji bio je blizak rođak vedskoj religiji Indije. Zapravo, najstariji Persijski spisi, poznati kao Gate (što znači-pesme) napisani su na avestinskom jeziku Avesta koji je mnogo bliži sanskritu Rig Vede nego što je sanskrit Rig Vede blizak savremenom sanskritu. Ova sličnost uopšte ne iznenađuje, ako se zna da Persijanci pripadaju indo-iranskoj grupi naroda, u koju su spadali skoro svi narodi centralne Azije i dela južne Azije. Avestinski jezik je najstariji persijski jezik, koji je bio u širokoj upotrebi pre staropersijskog, a u kasnijem periodu, njime su se koristili isključivo zoroasterski sveštenici u svojim obrednim ritualima i spisima, sve do propasti Sasanida.

Prehrišćanski religijski koncepti
Svi prehrišćanski religijski koncepti se, po nekom ustaljenom pravilu nazivaju ili nesavršenim ili mitskim - to se obrazlaže dualizmom sadržanim u svakom od njih. Hrišćanstvo je svelo materijalni svet na biće emanirano od božanske prirode, dok su svi prehrišćanski koncepti u radikalnijem ili blažem vidu, priznavali dvojstvo u postojećem svetu, božansko i materijalno. Bilo koja religija da je u pitanju, počev od staroegipatske, preko sumerske, do judaizma, dvojstvo je koncept na osnovu koga se promišlja ne samo postojeći svet, već grade struktura i način promišljanja umetnosti i filozofije. Učenje Persijanaca o Ahura Mazdi i Ahrimanu primer je radikalnog dvojstva; religijski kult smatrao je da egzistira jedinstveni svet, totalitet realnog i irealnog. U tom totalitetu postoje dve među sobom suprostavljene prirode, čija neprekidna borba održava ceo poredak sveta i kosmosa u ravnoteži. Iako s vremena na vreme jedan od dva božanska principa nadvladava, ravnoteža se ne remeti, jer drugi princip ostaje sakriven iza prividnog pobednika da bi ga u određenom trenutku, kada se ukaže potreba za izmenom u ravnoteži, za određeni vremenski period prevladao. U Zoroastrizmu, čitav poredak materijalnog i nerealnog počiva na borbi svetlosti i tame, razuma i nerazuma, materije i duhovnog. Hrišćanstvo i ostale monoteističke religije, uključujući i Islam, proglasilo je materijalno za nesavršenost, prema tome i kolevku zla, dok su Persijanci smatrali da materijalno počiva koliko na zlu toliko i na dobrom. Poredak materijalnog je deo jednog uravnoteženog sveta, ali u svojoj sveukupnosti nije dostupan ljudskom saznanju; u njemu se kao i u svemu ostalom, nalazi ravnoteža dobra i zla, koja se očitava u svakom pojavnom obliku sveta i dela ljudi. Atributi svetlosti, njegovog božanstva Ahura Mazde su dobro, pravednost i čestitost, dok su atributi tame ili njegovog božanstva Ahrimana laž, zlo i nesreća.

Ravnoteža koja postoji u svetu, postoji i u čitavom ljudskom rodu, svakoj od organizacija koje čovek stvara. Kako bi pobedilo dobro i kako bi u nekoj doglednoj ili ne budućnosti, mogao da se uspostavi poredak svetlosti i pravde, to mora da se stvori religijski koncept koji će biti u stanju da odredi šta je dobro a šta zlo u poretku koji ljudi stvaraju u materijalnom svetu. To znači utemeljivanje ideološkog religijskog koncepta koji će omogućiti da se ovlada određenim prostorima i narodima i da se preko tog religijskog koncepta stvori moćna država u kojoj će gospodariti samo oni koji su doneli pravu veru. Pravu veru su nudili Persijanci, i po njenom ovlašćenju i propovedanju, oni su narod izuzetih osobina, osuđen da vlada i da mu se drugi pokoravaju.

Filozofski sistem Maga
Ova temeljno obrazložena i do u detalj proniknuta rasna teorija bila je delom osnov za čitavo filozofsko, nematerijalističko i materijalističko, promišljanje u antičkom svetu. Sokrat, a preko njega Platon, preuzeli su deo učenja maga i na osnovu njega izgradili sopstveni filozofski sistem. Sistem trojstva koje je uspostavio i kanonizovao Zaratustra poslužio je da se oblikuju i filozofski sistemi nekih antičkih materijalista – Demokrit je učio teologiju od persijskih maga. Vreme je Bog, Bog je prostor u kome je sve sadržano. Ovo persijsko učenje nadograđeno je samo principom vrhovnog, a to vrhovno postoji i u Zaratustrinim tumačenjima budućnosti koja predviđaju pobedu jednog, dobrog i pravednog Ahuramazde i uspostavljanje samo jednog principa. Pored antičkih filozofa i judaizam uključuje u sopstveni religijsko-ideološki koncept brojne teze Mazdeanskog učenja.

Obožavanje rođenja Hrista
U Poslanicima po Matiji pripoveda se o zoroasterskim sveštenicima, magima, koji su "videći jednu zvezdu na istoku", došli da obožavaju božansko dete u Vitlejemu. To dete je naravno bio Isus Hrist. Jevrejski kanonici čak oglašavaju Zaratustru za Jevreja i jednog od kanonika hrišćanstva, poput Teodora bar Konana koji je u svojim spisima izričit: "istina je da je on bio jevrejske rase". Naravno, ovo tumačenje nema nikakve veze sa stvarnošću.

Progonstvo zoroastrizma od strane rimskog carstva
Izvršivši uticaj na filozofiju antičkog polisa i judaističku koncepciju hrišćanstva, Zoroastrizam u svom kanonizovanom vidu, u vreme prvog ozakonjenja hrišćanstva za zvaničnu religiju Rimskog carstva, biva proglašen za jeres i paganstvo. Zoroastrizam se dekretom rimskih careva progoni, ali se rasna teorija koju je judaizam preneo od zoroastrizma, delom utemeljuje kao način mišljenja i ispovedanja rane hrišćanske teologije. Zaratustrina rasna teorija služi za radikalan obračun sa judaizmom i koncepcijom koju je nudio Jehova – hrišćani se oglašavaju za jedine pravoverne i počinju da se, nikome ne dopuštajući slobodu izbora ni verskog opredeljenja, obračunavaju sa svakim ko bi im se suprostavio. Zoroastrizam je ostao zvanična religija na prostorima današnjeg Irana sve do ranog srednjeg veka, a dobar deo Zaratustrine filozofske i religijske logike uključen je u poznije ostvarenu militantnu veru – Islam.

Hrišćanstvo i Islam
Hrišćanstvo i Islam od Zoroastrizma preuzimaju jedno od temeljnih načela svojstvenih svim klasnim društvima – svaka pobuna potlačenih ili priznavanje da postoje potlačeni i siromašni mora se u korenu ugušiti. Hrišćanstvo i Islam u gušenjima i iskorenjivanju svake teorijske, religijske ili filozofske misli koja je o siromaštvu i potlačenosti raspravljala, ne prezaju ni od čega, prihvatajući na taj način ono što je Zaratustra utemeljio u novom mazdeanstvu. Nove religije odbacuju princip dvojstva tako karakterističan za mazdeanstvo u bilo kom vidu, ali prihvataju načela vladanja i sprovođenja ideološkog koncepta koji dozvoljavaju korišćenje svih sredstava –od nasilnog pokrštavanja do ekonomske prinude, na isti način kako je to mazdeanstvo u svom ortodoksnom vidu činilo. Na taj način sva istorija filozofije i stvaralaštva od vremena antičkih polisa, preko Rimskog carstva, do vremena dvehiljadegodišnje vladavine hrišćanstva kao ideologije, i islama nekoliko vekova manje, predstavlja u stvari sprovođenje nekih temeljnih načela koje su ustrojili persijska religija i filozofija, Zaratustra najviše. Ova će načela persijske ideologije, kao i stavovi o arijevcima i nearijevcima, preko Ničeovog romantičarskog i neobjektivnog tumačenja učenja persijskih maga, poslužiti da se u XX. veku obrazlože ideološki koncepti poput fašizma. Učenje o Ahura Mazdi postalo je na taj način sastavni deo evropske tradicije, mada se do skoro gotovo nije pokušavalo da se sagleda na koji su način, preko filozofije Ničea i ostalih romantičara, postulati visoko organizovanog robovlasničkog društva mogli da zažive i da se ostvare. Posle Arapskog osvajanja Persije sredinom VII. veka pne., persijska kultura i civilizacija bili su u celosti zbrisani, kao što se dogodilo i u Egiptu i Vizantiji. Međutim, Zaratustrino učenje je ponovo oživljeno nadahnutim radovima persijskih revivalističkih pesnika kao što su Rudaki, Daikiki, Firdusi, Rumi, Hafiz i mnogi drugi čija podsticajna poezija nije ništa drugo nego lucidni komentari i ekspozicije svetih Gata. Tako na primer, Hafiz neprestano ponavlja Peer-e-Moghaan, sa značenjem Prvosveštenik Maga.

Za većinu osoba religija je organizovani sistem verovanja i bogosluženja koje stavljaju Boga u središte.

Za neke druge religija označava verovanje u veći broj bogova a postoje i osobe koje ne poseduju neku tradicionalnu vjru ili religiju već praktikuju neku vrstu verovanja na svoj lični način, nevezano od organizovanih religija. Ipak većina zemaljskog stanovništva veruje da je nekakva viša sila uticala na stvaranje sveta i da ima bar donekle uticaj i na život pojedinaca.

U današnje vreme religija je sistematizovana na primitivne religije: animizam i supernaturalizam te svetske religije: teizmi i sistemi apstraktnih verovanja (taoizam, budizam).

Vera

Vera se obično definiše kao uverenje u istinu neke tvrdnje bez njene provere. Prema tome, to je subjektivno duhovno tumačenje ishoda percepcije, vlastitog razmišljanja ili komunikacije.

Vera je u praksi vrlo korisna jer u svakodnevnom životu verujemo u više stvari nego što se čini. Ljudi veruju u poruke, ideje, delotvornost, ljubav, druge ljude i namere, kao i u mnoge druge verovatne ili neverovatne događaje, kao što su horoskopi i veštice.

Bogosluženje

Bogosluženje, ili Liturgija, naziv je za bilo koji čin slavljenja božanstva kojim se obeležava neki važan trenutak u životu čoveka.

Vrši se unutar skupine ljudi, pripadnika neke religije. Deo je gotovo svih svetskih religija. Bogosluženja obično uključuju početnu inicijaciju, manje ili više redovno obeležavanje praznika, često sklapanje braka i gotovo uvek neke obrede vezane uz bolest i smrt.

Kolokvijalno se ovaj izraz koristi za neka posebna bogosluženja, kao što je to slučaj s sedmičnim i prazničnim sastankom kod nekih Crkava proizašlih iz Reformacije.

Reformacija

Reformacija je vjerski i društveni pokret koji je nastao u Europi tokom 16. stoljeća. Bio je to pokušaj unošenja duhovnih i strukturalnih promjena u Crkvu što je dovelo do uspostave Reformiranog kršćanstva.

Ona se je sukobila sa etabliranom strukturom Crkve te stavila pod upitnik primat Pape, zahtijevala smanjenje sekularnog i materijalnog uticaja Rimske kurije te povratak na ono što joj je i bila svrha - naviještanje Kristovog nauka, kojega je zapustila zbog svjetovnih briga.

Među prvima koji su počeli raspravu o pravovaljanosti Rimske crkve bili su valdežani, lolardi i husiti. Ono što nisu uspjeli konačno se je obistinilo po njemačkom svećeniku Martinu Lutheru, kako se čini zbog plemstva koje mu je dalo podršku, napadajući političku vlast papinstva i crkveno bogatstvo.

Važno je spomenuti da je želja za reformom također bila prisutna i u monarhijama. Neki dokumenti pokazuju želju za promjenom među engleskim i francuskim plemstvom. Dokumenti su poznati kao "Provisors and Praemunire" koje su pisali Englezi i Pragmatična sankcija građanstva koju su pisali Francuzi. Nakana ovih dokumenata je bila uspostava nacionalnih crkava s ciljem manje kontrole iz Rima i finansija za kuriju. Kako je vrijeme teklo bilo je sve više protivljenja i negativnog stava prema političkom uticaju i profanosti Rimske kurije. Bilo je čestih napada na rastrošnost papinstva i kurije, njihovu svjetovnost i umiješanost u dinastičku politiku Italije.

Kako mnoge promjene dolaze valjanim povodom tako je vjerska reforma započela buntom jednog svećenika, koji je bio toliko predan instituciji kojoj je pripadao da je smatrao da ju treba promijeniti na bolje. Tako je Martin Luther 31. novembra 1517. odlučio započeti raspravu na tada uobičajen način i iznio svojih 95 teza na vrata župne zgrade u Witenbergu.

Nekako u isto vrijeme između 1523. i 1525., nadahnut Riječju Božjom, mudar, predan i bogobojzan svećenik Huldrych Zwingli je počeo razmišljati o promjenama koje su bile nužne za duhovni i društveni napredak. Njegove je zamisli podržalo gradsko vijeće koje mu je pomoglo staviti u praksu društvene i vjerske reforme, uglavnom u Zurichu, ali je to imalo velik uticaj i na cijelu Švicarsku kao i na mnoga druga područja u Evropi. Jean Calvin je važan lik za razumijevanje reformacije jer je njegovo djelovanje oko 1541. utemeljilo teokratsko društvo. S izuzetkom Izraelskog kraljevstva nijedno drugo društvo u historiji nije imalo nakanu biti organizirano i upravljano po Božjim standardima kao Ženeva za vrijeme Calvinova života. Calvin je također imao značajan uticaj na teologiju i djelo "Institutio Christiane Religionis" (1536.) još uvijek je jedno od najboljih djela sistemske teologije. Njegove su ideje imale značajan uticaj na vjerski i društveni aspekt mnogih društava: njemačkog, francuskog, holandskog, engleskog, škotskog, mađarskog i dr.

U Francuskoj reformacija je uzela velikog maha, ali kako je došla tako je i prošla, doduše više silom nego milom, ponajviše zbog istrebljivanja, zlostavljanja i ubijanja Hugenota, kako su nazivani reformirani kršćani. Nakon serije vjerskih sukoba koji nisu završili samo na usmenim nego i fizičkim okršajima Hugenoti izvukli deblji kraj, tako je kalvinizam u Francuskoj gotovo uništen, a poznata Bartolomjeska noć u literaturi poznata kao pokolj kršćana reformacije ostala sinonim za ubistvo i nasilje inspirirano vjerskom netrpeljivošću i mržnjom. Reformacija je uzela velikog zamaha u Holandiji, a u Škotskoj je John Knox uveo prezbiterijalni sistem, po uzoru na Kalvinovu eklezijalnu strukturu u Ženevi, po kojemu su naveliko postale poznate Prezbiterijanske crkve.

Engleska je priča za sebe. Reformacija koja se tamo dogodila nije bila potaknuta duhovnim nego pragmatičnim i političkim potrebama. Naime kralj Henry VIII. nije mogao iz političkih razloga dobiti od Pape rastavu braka. Tako je Henry počeo promišljati i zaključio da je on glava monarhije, a Crkva koju plaća i koja ubire danak za biskupa u Rimu mogla bi služiti njemu, i novaca bi više ostalo kod kuće. Tako je donio "Akt o supremaciji" 1534. te je ni više ni manje nego odbacio kontrolu pape, posebno onu političku, te uspostavio nacionalnu crkvu koju prozvaše Anglikanskom. I tako glava te Crkve, barem što se tiče zemaljske, nije više bio biskup u Rimu nego kralj u Londonu. Iako potaknuta politikom Reformacija u Engleskoj bila je pod uticajem tzv. Kalvinističke teologije te je imala znakoviti uticaj na razvijanje teologije i prakse Anglikanske crkve.

U trenutku pojave i na njenim početcima reformatori slabo su se slagali iako je bilo pokušaja usaglašavanja stavova. Razjedinjenost je pomogla protureformaciji da ubere više ploda te mnoge odbjegle vrati pod skute majke Crkve. Žalosna i sramotna epizoda je Tridesegodišnji rat koji je donio mnogo tuge, devastirao Evropu uzduž i poprijeko, a kada je okončan 1648. donio je stabilnost te je od tog vremena zavladao mir i relativna snošljivost, a protestantizam je postao vrlo moćna i rasprostranjena konfesija u Evropi.

Reformacija je donijela mnogo značajnih promjena te utjecala na razvitak društvenih zajednica i kršćanstva općenito. Naglasak na pojedincu i njegovoj odgovornosti za život te potrebi obraćenja, slobodi i jednakosti neke su od vrijednosti koje su danas sastavni dio svjetonazora, a svoje začetke nalaze u reformacijskim idejama.

Društveno okružje i poticaj za Reformaciju

Evropa šesnaestog stoljeća imala je mnogo društvenih i ne manji ekonomskih problema oni su doveli do stvaranja klime nezadovoljstva, a nezadovoljnici prije ili kasnije započinju promjene, težnje za promjenama dovele su i do reformacije. Manjina je bila je bila bogata, oni su bili plemići i institucionalna Crkva, a ni kleru nije bilo loše. Većina, uglavnom kmeti, bili su siromašni a prehranjivali su imenovane skupine. Evropa je bila ujedinjena oko religije i kontrolom rimskog biskupa, od milja zvanog Papa. Bila je ujedinjena oko jezika i pisma – latinskog, te obrazovnog sistema koji je razvila Crkva.

Evropa 16. stoljeća nije bila gusto naseljena, a kuga je stoljeće i po ranije usmrtila oko 30 % populacije. Oko 60 – 80 miliona ljudi je živjelo u Evropi na početku 16. stoljeća, tek je početkom 17. stoljeća broj stanovnika dosegao onaj prije "crne smrti", a između 85 i 100 miliona. Većina stanovnika bijahu poljodjelci koji su živjeli u selima, manjina je ljudi živjela u gradovima, a život je škodljiv i neugodan. Ipak, počinju i pozitivne promjene, tako dobivanje hrane postaje lakše, ali je i dalje bilo teško stvoriti profit uzgojem, a organizirani sistem proizvodnje se polahko počinje razvijati u nekim regijama, fabricirana dobra su se uglavnom prodavala na pijacama. Glavni je proizvod bio tekstil, ovaj proces je poznat kao predindustrijalizacija, počinje se razvijati konkurencija i te nastaju monopoli u industriji i trgovini. Renesansa je položila temelje za razvoj reformacije, a humanizam koji je bio pretežito kršćanski orijentisan je poticao ljude da razmišljaju o budućnosti i napretku. Štamparstvo je razvijalo izdavačku industriju, a univerziteti su rasli i širili se u Evropi.

U Srednjem vijeku Rimo-katolička crkva je bila najveća politička i vjerska sila tog vremena. Utjecaj na društveni život je bio velik, pod njenim vodstvom došlo je do mnogih promjena u životu ljudi onoga vremena. Bilo je to vrijeme koje je donosilo odrađeni napredak vrijeme budući su se razvijali univerziteti i umjetnost, uglavnom pod patronatom Crkve, ali bilo je to i vrijeme mnogih kontaverzi u njoj. Rimska kurija je prerasla u veliku instituciju koja je imala ogroman politički, ekonomski i vojni uticaj. Bilo je to vrijeme skolasticizma, gotičke arhitekture ali i krstaških vojski, šizme papinstva i nastanka nekoliko papa te mnoge amoralnosti u institucionaliziranoj Crkvi. Papinstvo je bilo u izrazito velikoj krizi tako je jedno vrijeme bilo dvoje, a kraće čak tri Pape, a Pape su stolovale u Avigonu 122 g. U papinstvu onog vremena, što ne znači nužno da su sve pape bili takovi, bilo je mnogo amoralnosti i srebroljublja. Tako je Inocent VII. (1484.-1492.) imao vanbračnu djecu, a Alexandar VI. (1492.-1503.) koje mu je bilo ime Rodrigo Borga postao je poznat kao jedan od najraskalašenijih Papa tog vremena ali i uopće. Njegova skandaloznost očitovala se je i u činjenici da je tokom skoba sa Francuzima u pomoć pozvao Turskog sultana što je pored svega dodalo "ulje na vatru" zbog činjenice da je za pomoć u sukobu sa kršćanskom subraćom pozvao pozivao u pomoć "nevjernika". Ovakvi ali i primjeri Leona X. koji je imao slogan "Bog nam je dao papinstvo – uživajmo!" stvaralo je prostor ali i poticalo nezadovoljnike, iskrene vjernike, ali i razne hohštaplere da počnu razmišljati o mogućoj izmjeni do tada stoljetnog uvriježenog društvenog sistema.

Među iskrenim vjernicima i intelektualcima onog vremena nesumnjivo treba izdvojiti Johna Wyclifa († 1384.) kojega još nazivaju "Zvijezda koja je najavila Reformaciju", Jan Hus († 1415.), Girolamo Savanorala († 1498.), Desiderius Erasmus († 1536.) te mnoge druge. Wyclif je bio među prvima i ne jedini koji je progovorio o grijesima institucije kojoj je i sam pripadao, poglavito je naglašavao probleme povezane sa papinstvom. U to vrijeme Engleska, iako još uvijek pod upravom Rimskog Biskupa, je tada već bila prilično u ambivalentnim odnosima sa Primatom. Jedan od razloga je bio i taj što je Papa stolovao među toliko im omraženim komšijama. Wyclif je iznosio primjedbe glede redovnika i klera te fokusirao njihovu pasivnost i neprimjereno ćudoređe. On nije odbacio primat ali je smatrao da se uloga, značaj i vrhovništvo Pape treba smanjiti te da finansijska korupcija treba prestati. Tako je počeo obrazovati tzv. "siromašne propovjednike" koji su trebali propovijedati ljudima na narodnom jeziku i načinu koji su oni mogli shvatiti i razumjeti. Ali kao i svi "heretici" tako je i on konačno rekao nešto što nije smio. Naime počeo je odbacivati učenje da se hljeb i vino u činu Euharistije pretvaraju u Tijelo i Krv Kristovu još poznata kao trasupstanciju ili metamorfoza, to je samo po sebi bilo dovoljno da završi na lomači, a izjave da je Papa antikrist osigurale su mu podeblju količinu panjeva za potpalu. Wyclif je zanimljiv i zbog činjenice da je preveo Bibliju na narodni jezik tj. engleski 1380. Na kraju je skončao u miru ali njegove kosti nisu tako završile jer mu odlukom Koncila u Konstaci presuđeno za hereze, tijelo, ili bolje ono što je ostalo, iskopano a njegovi ostaci spaljeni zajedno sa njegovim spisima za upozorenje i utjerivanja "straha u kosti" ostalima.

Desiderius Erasmus († 1536.) iako do smrti odan Rimu i neprihvativši ideje reformatora neslavno je završio. Nalik Wyclifu stigmatiziran kao heretik devet godina nakon svoje smrti označen na Koncilu u Tridentu (1545.-1547., 1551.-1552., 1562.-1563.). Njegova djela našla su se na popisu "Indeks librorum prohibitorum" (1559.) koji je ostao na snazi u Rimo-katoličkoj Crkvi sve do 1969. Heretičnost njegovih radova očitovala se u činjenici da je satirično opisivao ili bolje ismijavao kler i redovnike. Započeo je i biblijska istraživanja štampao "Grčki Novi zavjet" 1516. iako prozvan vođom liberalnih reformi nikada nije otišao toliko daleko da bi zanijekao posluh Rimu.

Iako moćna Rimska institucija nije bila omiljena, a prevladavao je antiklerikalni stav. Lokalne vlasti su imale pravo postavljati svećenika na funkciju, kao posljedica dolazilo je do toga da su omiljeni vlastima dobivali pozicije, ali oni nisu nužno bili omiljeni u narodu, a mnogi uz to ni odveć radišni. Tako su uglavnom mislili o zemaljskoj plati, dok im je nebeska bila ideal o kojemu su govorili uglavnom siromašnom narodu, ilustracije radi, kad se pojavila u Njemačkoj Reformacija je bila prigrlljena od mnogih kako i zbog činjenice da kler nije bio odveć omiljen, te da je bogatstvo i moć ovoga svijeta bila previše u rukama onih koji su propovijedali o neprolaznom blagu.

Renesansa je potakla da zapadna civilizacija iz srednjeg, neki vole reći mračnog, srednjeg vijeka, napravi tranziciju prema modernim vremenima. Do tada stigmatizirana, odjednom prihvaćena i poticana postaje sloboda izražavanja pojedinca. Tako je svjetovno i prolazno postalo centar zanimanja, a umjetnost sve slobodnija, otvorenija, opuštenija i pomalo raskalašenija. Bilo je to vrijeme razvitka u svim područjima tako znanje i nauka počinju uzimati zamaha, a ne manje važna je i ekspanzija trgovine. Kako svako lice ima svoje naličje tako je i ovo doba počelo donositi i propagirati egocentrizam kao ideal, tako je čovjek postao mjerilo i centar svega, a njegov um predmet obožavanja.

Na sreću ove ideje su pomogle i Reformaciji, naime sada kada je čovjek postajao centar, Kurija to prestaje biti. Većina ljudi koji su teško dirinčili za svoj svakidašnji hljeb nije razmišljala o plemenitim i visokim idealima, zapravo nije imala vremena jer su od jutra do sutra kopali, orali, muzli i dvorili dvor i kler. Ipak se je činilo njima da bi manje rada za gazde moglo i njima dobro doći. Luther ili bolje pater jer je bio dio klera kao i mnogi mudri ljudi onoga vremena shvatio da u svojim reformama treba naglasiti važnost slobode ali odgovornosti pojedinca. Tako je u njegovoj teologiji osoba počela uzimati važno mjesto, a spasenje nije više bilo dio kolektiva nego pojedinca. Ta učenja pomalo novotarije razotkrivene iz Sv. Pisma ostavile su veliku uticaj te potaknule ljude da preuzmu svoj dio odgovornosti.

Na kraju pažnja se skreće na još jednu teološku zanimljivost kršćanstva onoga vremena, a to je misticizam. Misticizam je poticao pojedinca, uglavnom su to bili redovnici, u direktan odnos sa Bogom, apsolutnim i unificirajućim principom života. Kontemplativan dio misticizma poticao je pojedinca na prolazak kroz pojedine etape u duhovnom rastu i uzrastanju u Bogu. Kontemplativan put vodio je kroz seriju ¨stepenica¨ do otkrivanja nadprirodnog i duhovnog, a različiti rituali ponekad i trapljenja pomagala su da se dođe do nadprirodne spoznaje, jezik koji su mistici koristili bio je pun simbola te uzornih biografija i autobiografija svetih ljudi čije proučavanje je pomagalo da se dođe do spoznaje.