Na kapitelima preovlađuju motivi kojima su ukrašavana renesansna zdanja u Dubrovniku


Ovi kapiteli kao i oni ugrađeni u novi Cetinjski manastir, su uglavnom istih dimenzija, visine su 41-43 cm a gornja površina im iznosi 50 x 50 cm. Od ovih sačuvanih dijelova kamena plastike šest kapitela je ugrađeno u galeriji na spratu konaka, a dva na zvoniku sadašnjeg Manastira na Cetinju. Na pet kapitela ponavlja se motiv sa stilizovanim cvijetom u sredini, s tim što se na dva kapitela sa ovim motivom na jednoj strani javlja stilizovana lavlja glava, viđena sa lica. Dimenzije su iste, 50 x 50 cm i visine 43 cm. Tri preostala kapitela imaju kao motiv stilizovani akantus, obavijen oko tijela kapitela, dok su na gornjem dijelu uopšteno dati debeli listovi, ispod kojih se nalaze obli pupoljci, razmješteni po uglovima i po sredini svake strane. Dimenzije su im identične sa ostalim kapitelima. Po motivima ukrasa kapiteli se mogu podijeliti na tri grupe. Prva grupa od tri komada, kao predstavu ima stilizovani akantus, obavijen oko tijela kapitela dok su na gornjem dijelu uopšteno dati debeli listovi ispod kojih se pomaljaju obli pupoljci, razmješteni po uglovima i po sredini svake strane. Ovaj oblik ukrasa na kapitelima se vezuje za cio krug plastike Primorja i javlja se u većem broju do sredine XIV do druge polovine XV vijeka, na području između Dubrovnika preko Kotora do zadužbine cara Dušana, manastira sv. Arhanđela kod Prizrena. Druga grupa kapitela je najbrojnija, ona broji šest kapitela, i stilski pripada renesansi. Na uglovima kapitela su volute, u čijoj sredini je smješten stilizovani cvijet. Ovako su ukrašavane nadstuplja renesansnih kuća i crkava u Dubrovniku i Primorju krajem XV i početkom XVI vijeka. Na dva kapitela koji pripadaju ovoj grupi javlja se na jednoj strani reljefa stilizovana lavlja glava. Ovaj motiv se nalazi na kasnoantičkim i justinijanskim kapitelima koji se na području Primorja provlače kroz cijeli srednji vijek.
Trećoj grupi pripadaju pripadaju kapiteli sa cvjetovima na ugaonim volutama, kod kojih se za razliku od druge grupe umjesto cvijeta pojavljuje dvoglavi orao na jednoj a stilizovane palmete na ostalim trima stranama. Ovakvi kapiteli s volutama i palmetama, izum su rane renesanse, a primorski klesari su ih prihvatili iz Venecije, šezdesetih godina XV vijeka. Cetinjskim kapitelima ove vrste najbliži su po kompoziciji i načinu klesanja, polukapiteli u Crkvi sv. Sebastijana u Dubrovniku, samo što oni umjesto grba ili palmete u sredini imaju reljefna poprsja svetitelja. Ovi kapiteli sa predstavom grba Crnojevića od ostalih se ističu i svojim dimenzijama. Oni mogu da ukažu i na mastoje koji su radili na Cetinju, a smještanjem grba na kapitelu Ivan Crnojević je sproveo ideju koja je svojstvena ranoj renesansi.
Sačuvani ostaci stubova su različitog obima. Dva dijela tijela stuba imaju obim 137 cm i na njih se nadovezuju kapiteli sa grbom. Kod ostalih obim varira od 117 do 121 cm. Osnove stubova od kojih je pet izloženo u Istorijskom muzeju i šest komada, koji su ugrađeni u novi Manastir, imaju identične dimenzije osnove 50 x 49 cm i visine su 37 cm. Od ostatka kamenog namještaja sa crkve na Ćipuru koji su još početkom XVIII vijeka prenešeni u novi Cetinjski manastir posebno su zanimljivi:
- Fragment reljefa oštećenog dvoglavog orla uzidan u svodu koji vodi iz priprate Crkve u sjeverni dio manastirskog dvorišta.
- Parapetna ploča, oštećena po donjim rubovima (60 x 40 cm), ugrađena je u spoljni dio istočnog zida crkve sv. Bogorodice. Ploča ima veoma bogat okvir, dekorisan uklesanim uvijenim užetom i zupčastim štapom. U središtu vijenca od lovorovog lišća kao centralni ukras dominira grb Crnojevića sa prikazom dvoglavog orla.
- Ivanov kritorski natpis nalazi se sada iznad ulaznih vrata u Crkvu.

Kamena plastika upućuje na to da je Ivan Crnojević angažovao primorske majstore



U toku iskopavanja 1986. godine, pronađeni su i nalazi se u Istorijskom muzeju, kameni fragmenti za koje nam okolnosti nalaza, sonda i sektor, nijesu poznati. U Istorijskom muzeju nalaze se:
- Kameni fragment u obliku osmostrane zarubljene piramide. Na unutrašnjoj strani loma vidi se četvorostrano udubljenje koje oblikom prati izgled čitavog fragmenta.
- Fragment kamenog stuba, klesanog u osam valjkastih polja, međusobno odvojenih urezanom linijom, gdje se naizmejnično smjenjuju klesana ravna i zakošena polja. Klesana polja su po vertikali nejednake visine, a u presjeku stub formira pravilan osmolisni cvijet.
- Klesani kameni fragment sa vidljivim profilacijama na užim bočnim stranama. Profilacije su poluvaljkaste, koje razdvaja jedna usječena linija.
- Fragment nedovršenog ili rušenjem oštećenog kapitela sa isklesanim listom i naznačenim donjim vijencem.
- Profilisani kameni ulomak sa sačuvanim motivom volute, koji je pripadao nekoj dekorativnoj cjelini.
- Profilisani kameni fragment ploče trapezoidnog oblika. Na licu ploče, koja može biti dio sarkofaga, udubljene su dvije lučne linije, koje ploču dijele na dva različita nivoa.
- Veći kameni fragment nepravilnog oblika sa sačuvanom reljefnom predstavom, najvjerovatnije, lavlje grive.
- Fragment kamene plastike sa četiri arkade izveden u pravouganom polju.
- Dva manja fragmenta stabala manjih stubova, kružne osnove. Fragment kamene plastike sa profilisanim poljem.
- Očuvani završni kupolni kamen sedlasto profilisan, sa izduženim vratom, četvorostruko profilisanim, sa većim loptastim završetkom, dobro je očuvan. U naosu crkve pronađeni su fragmenti polihromnog fresko maltera različitih dimenzija. Ovi pronađeni značajni ostaci fresko slikanog maltera upućuju na zaključak da je crkva bila živopisna.
Analizirajući kamenu plastiku sa Crnojevića manastira jasno se uočava prisustvo elemenata pozne gotike i renesanse, mada preovladava renesansni duh koji je vjerovatno davao ton opštem izgledu čitavog objekta. Takođe se na osnovu kamene plastike nameće zaključak da je Ivan Crnojević angažovao primorske majstore za gradnju svoje crkve i manastira na Cetinju.
Cetinjski manastir, zadužbina crnogorskog gospodara Ivana Crnojevića završen je 1483/4 godine, kao građevinski kompleks malih dimenzija. Manastir je građen u formi pravougaonog kompleksa, sa dužom stranom u pravcu istok-zapad, uokvirujući glavnu crkvu Sv. Bogorodice.
Glavno pitanje u slučaju Cetinjskog manastira zauzima rješavanje dileme i opredjeljenja prema dva često korišćena istorijska izvora, Barbijerijevog plana i predstave meloda u Oktoihu petoglasniku. Istraživanja na Ćipuru definisala su jednu bolju sliku o izgledu Manastira, ali to je i dalje nedovoljno da bi se u potpunosti i tačno rekonstruisao izgled crkve Sv.Bogorodice. Iako ovo pitanje ostaje otvoreno zasada treba prihvatiti stanovište da je tip Cetinjske crkve jednobrodan, jer istraživanja nijesu pružila dokaze o njenoj trobrodnosti. Iskopavanja ukazuju da stubovi sa kapitelima nijesu bili u funkciji diobe unutrašnjeg crkvenog prostora na tri broda pa se nameće alternativa koja je evidentirana u Barbijerevom planu da su ti stubovi bili ugrađeni u kolonadu trijema, koji je nastao istovremeno kad i crkva.
Iskopavanjima, izuzev temelja, nije otkriveno mnogo fragmenata arhitekture koji su pripadali samoj crkvi. Sačuvani kapiteli i ostala kamena plastika stilski odaju prisustvo pozne gotike i renesanse mada preovladava renesansni duh koji je davao tom opštem izgledu skulpture.

Manastir na Ćipuru je najambicioznija i najveća građevina dinastije Crnojevića


Utvrđeno je da je Manastir imao konake na južnom i istočnom dijelu manastirkog kompleksa koji su bili izrađeni na dva nivoa. U sjevero - zapadnom dijelu manastirskog kompleksa bilo je podizanje novih zidova preko grobova, što upućuje na naknadne građevinske intervencije izvedene u vremenskom intervalu od nastanka Manastira do njegovog rušenja. Pregradnim zidovim mijenjan je izgled i namjena Crkve sv. Petra.
Po koncepciji prostora, ukrasu i materijalu, Bogorodičin hram se razlikuje od prvih skromnih zadužbina Crnojevića. Manastir na Cetinju je najveća i najambicioznija građevina gospodarske porodice Crnojevića. Čak i šire posmatrano, nijedan okolni gospodar nije uspio da izgradi ovakvo zdanje koje iako malih dimenzija, razvijenim građevinskim oblicima i renesansnom plastikom predstavlja najsmjeliji domet u građevinarstvu crnogorskog područja.
Po arhitektonskom sklopu Manastir na Ćipuru najviše je ličio na Katedralu u Kotoru i na staru Dubrovačku katedralu, koja takođe nije sačuvana, stradala je u zemlojotresu 1667. godine. Iako je ova Katedrala bila trobrodna bazilika ostaje pretpostavka da je i ona kao cetinjski hram imala rijedak arhitektonski element u obliku kolonade sa trijemom.
Gravira Tri meloda u Oktoihu petoglasniku kao mogući izgled Crkve nije pokazala svoju tačnost na terenu. Na ovoj gravuri je prikazana trobrodna bazilika što za Ivanovu crkvu nije utvrđeno. Pozivanje na analogije sa manastirima Trgovištem i Gračanicom ne mogu se pouzdano prihvatiti. Ovdje takođe ostaje mogućnost, da je Crkva na Ćipuru bila jednobrodna a da trobrodnost na graviri potiče od rasporeda krovne konstrukcije. Ostaje činjenica da se Crkva sa gravure sa svojim renesansnim elementima slaže sa ostacima kamena platike na terenu. Nedostatak arhivske građe i neobavljena istraživanja na Obodu, kao i nužnost revizionih iskopavanja na Ćipuru ne daju mogućnost da se brojni i raznosvrsni zaključci o mnogim pitanjima vezanim za štampariju sa sigurnošću potvrde ili odbace. U prilog lociranju Crnojevića štamparije ne treba isključiti mogućnost da se ona nalazila na mjestu Crkvice sv. Petra jer raspored prostorija u manastirskoj porti uključuje i tu mogućnost.
Istraživanjima nekropole 1986. godine, pronađeni su u naosu Crkve posmrtni ostaci Ivana Crnojevića, smješteni u manjem kovčegu luksuzne izrade. U porti su sahranjivani monasi što potvrđuje starosna i polna struktura skeleta, način sahranjivanja i grobni inventar. Nekropola na Ćipuru ima svoj neprekidni tok koji prati nastanak u rušenje Manastira krajem XVII vijeka.
U toku istraživačkih radova pronađen je i izvjestan broj fragmentovanih keramičkih posuda koje su bile u upotrebi u Manastiru. Prema kvalitetu izrade, nađena grnčarija na Ćipuru može se podijeliti na grobu, finu, gleđosanu i majoliku. Najveći dio je identifikovan kao reprezentativna trpezna keramika porijeklom iz italijanskih radionica, iz perioda XVI i XVII vijeka.
Na kraju treba reći da je Ivan Crnojević u svojoj povelji obdario Manastir imovinom sa kojom je raspolagao. On, takođe, nije štedio na ljepoti manastirskog zdanja u koje je dopremio i štampariju. Na prostoru gdje se dijelilo Rimsko carstvo a 1054. godine i Crkva, Ivan Crnojević je prepustio vladikama da upravljaju državom, autoritetom vjere i Crkve. Ova formula državnog uređenja u Crnoj Gori, do formiranja moderne crnogorske države pokazala se kroz istoriju kao veoma uspješna. Iako u istorijskim izvorima nema direktnih potvrda, može se zaključiti da Manastir strada i biva privremeno napušten 1496. godine, kada je došlo i do gašenja štamparije. Drugi put Manastir strada 1692. godine, prethodno miniran od mletačke vojne posade a potom za odmazdu potpuno razoren od turske vojske.