Poreklo Turaka :: Istorija sveta ~ Mitovi i Legende

Od svih naroda turskoga porijekla najvažnija uloga u istoriji pripala je zapadnim Turcima, odnosno tzv. Osmanlijama. Jedino su oni pokazali sposobnost za civilizovan život. Njihovo stvaralaštvo našlo je iznad svega izraza u sferi državotvornosti. Savremena Turska, tj. Otomanska Imperija, spada u red najvećih evropsko-azijskih zemalja. Ona u Evropi obuhvata Balkansko poluostrvo, u Aziji - obale Crnoga i Crvenoga mora i Persijskog zaliva, u Africi - obale Sredozemlja (Tripolis), a seže i u dubinu afričkog kopna sve do Sudana. Ali u etničkom pogledu turski je elemenat na cijelom tom prostoru neobično slab. Potiskuje ga prije svega semitski elemenat - Arapi, kako u svojoj otadžbini, u Arabiji, tako po rubovima Crvenog mora, u Sjevernoj Africi, u Persijskom zalivu i Mesopotamiji; dalje iranski elemenat - potomci starih Persijanaca u koje se ubrajaju i Kurdi na granici između Persije i Male Azije; potom Jermeni u okolini jezera Van i planine Ararat, Grci u priobalnim gradovima Levanta i najposlije Sloveni na Balkanskom poluostrvu.

Pravi Turci ili Osmanlije pokazuju snažno ukrštanje žute rase sa bijelom, tj. sa semitima (asiroidi) i Irancima, kao, npr. , Tati u jugozapadnom regionu Kaspijskog mora i zakavkaski Azerbejdžanci. Tip Turčina, bilo evropskog ili azijskog, ima sljedeće odlike: rast viši od srednjeg, glava naglašeno široke lobanje, oči bez mongolske iskošenosti, jagodice široke, usne debele, nos prav, ali dosta istaknut, sklonost gojaznosti. [108]

Počeci toga naroda potpuno su magloviti. Sami Turci vele da potiču od mističnog kana Ogusa, koji će iz dubine Azije prodrijeti sve do Egipta i među čije potomke ubrajaju i samog Džingis-kana. Istorijsko djelo koje je napisao Rašid-ed-din po nalogu Hazan-kana krajem XIII ili početkom XIV vijeka nosi naslov Džama-at-tabareh i povezuje niz priča zasnovanih na semitsko-biblijskoj tradiciji o potopu i sinovima Nojevim, od kojih Jafet treba da je praotac Turaka i Mongola.

Prvi spomen o Turcima javlja se kod vizantijskih pisaca u VI vijeku poslije Hrista. Oni su se već naselili u Sogdžiji i Buhari, odakle su ugrožavali svojim najezdama persijsku državu. U želji da se obezbijedi od njih, Hozroje Veliki (Hosru-Anuširvan), vladar Persije i Jermenije, sagradio je onaj veliki zid na prelazu između Kavkaza i obale Kaspijskog mora, čiji su se tragovi očuvali do današnjih dana u provinciji � irvan i po kojem je, navodno, grad dobio naziv Bab-el-Abvab (na arapskom - kapija), a među Turcima do današnjeg dana Demir-Kapi, tj. "gvozdena vrata". To je današnji Derbend na Kavkazu. Istočni pisci te ruševine smatraju ostacima zida koji je gradio Aleksandar Veliki. Otud njegov naziv Sed-Iskander, tj. "Aleksandrove zidine".

Vizantijskim carevima, koji su neprestano ratovali sa persijskim Sasanidima, istočni osvajači bili su prirodni saveznici. Često su jedni drugima slali poslanstva. Turskim posredovanjem Vizantija je ponovo uspostavila bliže odnose sa Dalekim istokom. Ako ništa drugo, bar istovremeno možemo pročitati podatak u vizantijskim izvorima o boravku poslanika iz Kine na carskom dvoru i obrnuto - u kineskim izvorima o prispijeću poslanstva iz Tacin, tj. sa Zapada. Osim političkih interesa, Vizantiju su sa Turcima vezivali trgovački poslovi: svila se dopremala preko države Sasanida, a Justinijan II ju je htio uvoziti, uz tursko posredovanje, neposredno iz Kine, preko Kavkaza, kako bi sasvim zaobišao Persiju. [109]

Na taj način Turci se odmah javljaju u istoriji kao karika koja povezuje civilizaciju Zapada sa Dalekim istokom, a njihovo pojavljivanje u neposrednoj je vezi sa počecima proizvodnje svile u samoj Vizantiji. Ali bolje i temeljnije od Vizantinaca o Turcima su bili informisani njihovi istočni susjedi - Kinezi.

U kineskim izvorima Turci se, kao što znamo, javljaju pod nazivom Tukju i vode porijeklo od drevnih Hjungnu, tj. sjevernih varvara. Njihova prvobitna staništa bila su navodno u reonu Altaja ili Zlatnih planina (turski naziv, na kineskom - Kinšan). Tamo su se bavili topljenjem metalne rude i kovačkim zanatom pod vrhovnom vlašću mongolskog plemena Džudžen. Jedan od njihovih starješina, po imenu Tumen, počeo je okupljati oko sebe omanje horde i uskoro je postao izvor opasnosti za svoje gospodare. Kineska dinastija Voej, međutim, hoteći da u njemu dobije saveznika, poklonila mu je svoje prijateljstvo i dala mu kneginjicu svoje krvi za ženu. Tumen je uskoro zbacio sa svoga naroda jaram Džudžena (oko 533. god. ), uzeo titulu Il-kana, okupio brojni dvor i otpočeo vladavinu nad znatnim dijelom Sibira i Srednjoazijske visije.

Prestonica njegove države bila je na rijeci Irtišu, u podnožju Altajskih planina. Dvor, a zapravo šator, gdje je sjedio na prestolu, okrenutom ka istoku, imao je pred sobom barjak (po svoj prilici - bunčuk) sa vučjom glavom na vrhu. Da bi se objasnio ovaj simbol koji kod Turaka igra veliku ulogu, treba imati na umu da se rod iz kojeg je poticao Tumen zvao Asena ili Tsena, što na turskom znači "vuk". [110]

Drevno tursko predanje, koje su zabilježili Kinezi, veli da su pretke Turaka, naseljene na obalama zapadnog mora Sihar (Balkaško jezero), pokorili njihovi susjedi. Od cijeloga plemena ostao je samo jedan 19-godišnji mladić kojem su polomili ruke i noge i bacili ga potom u jezero. Ali kao nekada Romula i Rema, i ovoga mladića spasla je vučica koja ga je odnjegovala i kroz gorski tjesnac izvela ga u veliku ravnicu sjeverozapadno od zemlje Ujgura. Tamo mu je ostavila desetoro mladih, iz kojih su poslije izrasli ratnici. Oni su otimali žene iz susjednih plemena i brzo se razmnožili. Jedan od njih, Asena, stao im je na čelo i postao starješina plemena Turaka, a kao znak svoga porijekla uzeo je vučju glavu nataknutu na koplje svoga barjaka. [111] Trebalo bi još dodati i to da su mongolski genealozi izvodili i rod Džingis-kana od legendarnog pretka Buterdžena, što na mongolskom znači "suri vuk". [112]

Jedan od Tumenovih nasljednika, kan Mokan (562. god. ), pokorio je istočne susjede - Kitane - i proširio svoju vlast do Ljaotunškog zaliva. Ista takva sudbina nasmiješila se i tzv. priobalnim Turcima (Eftelitima). Tako su Turci raširili svoj uticaj sve do Volge i sjevernih obronaka Kavkaza. Na jugu su posjedovali Kašgar, Jarkand i Hotan, u svojim rukama držali su trgovačke puteve Srednje Azije, a na sjeveru su imali cijeli Sibir sve do Bajkalskog jezera. Upravo od toga kana Mokana stiglo je poslanstvo Justinijanu II u ličnosti izvjesnog Manijaha; odgovarajući na to poslanstvo Justinijan je povjerio izaslanstvo Zemarhu koji je i stigao do Il-kanove prestonice u podnožju Altaja. [113] Već tada Turci su vodili politiku na čitavom prostoru od Žutog mora do Dunava, obezbjeđivali komunikaciju između Istočnog carstva i Kine i bili posrednici između jedne i druge zemlje. "Sprovesti podjelu svijeta Istoka i Zapada - to je bio grandiozni plan toga Turčina koji nijesu smetnuli s uma njegovi nasljednici Mongoli" - piše Kahun. [114]

Odista, kod Turaka srećemo sva običajna obilježja koja će kasnije prerasti u karakteristiku mongolske ili turanske rase. Oni su bili poklonici vatre, drveća, metala, zemlje i vode. Posebnu pažnju zaslužuje kod njih kult gvožđa i tradicije vezane za kovačku vještinu. Turska legenda koju je zapisao Abulgazi kazuje o precima Turaka koji su dugo vremena naseljavali ravnice Irgana-kona[115], ali kada su one za njih postale odveć neplodne, oslobodili su se odande zahvaljujući kovačkoj vještini koja im je omogućila da se probiju kroz poput gvožđa tvrde planine. Dugo su potom svjetkovali izlazak iz te gvozdene doline (irgana je na turskom dolina, kon - stjenoviti zid) tako što su usijavali gvožđe na vatri, a zatim jedan po jedan u njega udarali. Kada je poslanik Justinijana II, Zemarh, prispio na granicu Mokanove države, njegovi podanici su izišli u susret poslaniku noseći mu gvožđe, što je Grk razumio kao želju da se dâ izraz vojnoj snazi plemena. Na sličan način naziv "kovač" igra veliku ulogu u turskim i mongolskim plemenima. Tako riječ Atila, mađarsko Atrel ili Etrel - znači "kovač". Rubrikijus Džingis-kana naziva - kovačem. A ime drugog velikog mongolskog osvajača, porijeklom Turčina, Timura, označava - kao i srodno timurzi - gvožđe, gvozdenog čovjeka. [116] Nije li se u tim nazivima, predanjima i vjerovanjima sačuvao trag socijalne evolucije kroz koju su prošli narodi naseljeni u širem regionu Altaja, upoznajući se sa upotrebom metala - gvožđa i izvodeći otuda njegov kult kao i poštovanje kovačkog zanimanja, poštovanje koje, uostalom, turanski narodi dijele jednako kao i arijevski? Tako je junak skandinavske sage, Viland, kovač, a njegov sin, Vitego, ima na štitu predstavu čekića i kliješta. Ta je činjenica utoliko vrednija da se nad njome zamislimo što su zemlje Srednje Azije - Turkestan i Kašmir - veoma izolovane kulture, u kojima do danas glavnu ulogu ne igra gvožđe, već bakar. Tako, npr. , dok se u Velikom i Malom Tibetu još sreće kineska bronza, na obala Hidaspa (Dželama) u Kašmiru ne znaju za druge predmete - počev od onih luksuznih sve do najprostijih kućnih i kuhinjskih - sem od kovanog i glačanog, katkad čak i kaljenog bakra. [117] A po istim takvim proizvodima i danas je čuvena Kašgarija kao i zapadni, odnosno ruski Turkestan.

Nikakvo čudo što su Turci, poput Germana, poštovali gvožđe, od kojeg im je zavisilo oružje kao glavna snaga u borbi sa okolnim plemenima. Morali su ga čak veoma usavršiti, kao što to pokazuje čitav niz novih oblika oružja koji su prihvaćeni u Evropi poslije pojave Turaka. Tako se zakrivljena sablja već u doba Karla Velikog naziva hunski mač (gladium hunniscum). Slovenski narodi, među njima i Poljaci, živeći u stalnom dodiru sa Turcima, primili su od njih mnoge vrste oružja, o čemu svjedoče nazivi, manje ili više vezani za ratnu vještinu i organizaciju, koji potiču iz pojedinih turskih narječja. Evo primjera: czekan <buzdovan> (çokum - na džagatajskom narječju - udarati, lupati), buzdygan <topuz, teški buzdovan> (osm. bozdagan), dzida <koplje> (u svim turskim narječjima - cida), kindžač (hancar - bodež), sajdak <navlaka za luk i strijele> (sadak). Ovamo spadaju još i riječi kao što su: kurhan <drevni grob, humka; zemljani nasip> (kurgan - tvrđava), kurzeń <kurenj, kozačka vojna jedinica> (kurum - ograda), horda (urdu - logor). [118]

I neka vjerovanja i običaji prvobitnih Turaka zaslužuju pažnju zbog svoje srodnosti sa običajima susjednih slovenskih naroda. Za označavanje visine poreza i drugih obaveza služili su se rabošem. Uz kanovo naređenje slala se strijela sa zlatnim vrhom i voštanim pečatom u znak njegove pravosnažnosti (vrsta pruta[119] ). Na grobove se stavljalo onoliko kamenja koliko je neprijatelja pokojnik ubio svojom rukom. One koji umru u proljeće ili ljeto nijesu sahranjivali dok ne dođe vrijeme opadanja lišća. Ako je kogod umro u jesen ili zimu, njegov se pogreb odlagao do naredne godine. Gmelin navodi da je još u XVIII vijeku u Tobolsku postojao čudan običaj da se oni koji su umrli nasilnom smrću ili bez ispovijesti sahranjuju samo jednoga dana u godini - u četvrtak pred Duhove (Trojicu); do toga vremena njihova tijela su se čuvala u nezakucanim sanducima, i to u zgradi izvan grada, posebno za to načinjenoj. [120]

Turanski elemenat prodirao je, dakle, duboko u život ne samo susjednih azijskih naroda, već i udaljenih evropskih plemena. Još dublje prodrla je državna organizacija koju su sa sobom na Zapad donijele Osmanlije.
X

U društvenim odnosima Turaka u prvi plan izbija viša klasa gospodara, čiji se predstavnici titulišu sa tarhan. Tu riječ jedni tumače kao "gospodar rada" (tarahan), drugi izvode prvi dio te riječi iz korijena tur, te drže da je riječ o starješini (turhan). Da bi se razumio taj pojam gospodarenja radom, treba znati da je svaki Turčin, pa makar i nomad, bio vlasnik komada zemlje. Otuda sistem davanja zemlje vojsci kod kasnijih Osmanlija, koji je stvorio oblik turskog feudalizma, s tom razlikom što ti posjedi nijesu bili nasljedni i što je svako kome je zemlja dodijeljena bio u apsolutnoj zavisnosti od svoga vojnog starješine. Ti posjedi nazivali su se sandžacima, što je ostalo i u današnjoj Turskoj za označavanje administrativnih oblasti.

Izbor starješine - il-hana - vršili su na taj način što su ga devet puta dizali na filcanom tepihu uz aklamaciju cijeloga skupa. Nasljeđivanje je išlo po mlađoj, a ne starijoj liniji. Najmlađi član roda zvao se kod Mongola ot-džigme, kod Turaka - tekin, što znači "čuvar domaćeg ognjišta". Na njega je prelazilo vlasništvo nad zemljom, a starija braća dijelila su pokretnu imovinu i pokućstvo (mal). Osim konja i stoke, predmet nasljeđivanja bile su i vojne družine; kao posljedica toga, sa svakom promjenom vladara usitnjavale su se čete, a sa njima zajedno smanjivale su se vojna i politička moć nasljednika velikih vojskovođa. To je jedan od unutrašnjih razloga nestalnosti onih državnih formacija koje su osnivali nomadski Turci.

Bilo je i drugih. Unutrašnje borbe slabile su kneževske dinastije. Član dinastije, ostavši bez očevog imanja, ponekad nije posjedovao ništa više od luka, sablje i nekoliko konja. Stoga bi išao u stepu za avanturama ili bi se najmio u službu kod tuđina prodajući svoju sablju i svoju srčanost. Bila je to vrsta vitezova-lutalica koji su se razvijavali po cijeloj Aziji. Mnogo ih je bilo u vojnoj službi Parćana i Persijanaca, na dvoru arapskih kalifa i u Egiptu. Oni su nosili nadimak At-siz - bezimeni, jer se sa odvajanjem od horde ili klana ličnost svakoga od njih gubila, osim ako ih ne bi prihvatio kakav drugi rod i priznao za svoga člana. I takav život nije vodio bilo ko. Temudžin, koji je pokorio cijelu Aziju, i jedan od njegovih potomaka, Baber, koji je osnovao državu Velikog Mogula u Indiji, bili su tipični predstavnici ovoga turskog viteškog staleža koji je vodilo život "hazarda i borbenosti" (mardane ve kazak), kako ga je kasnije nazivao sam osvajač Indije, Veliki Mogul. Iz reda upravo takvih mlađih dinasta izišli su i osnivači država Seldžukida i Osmanlija.

Srednjoazijska država Turaka, odnosno velikih kanova, nije trajala duže nego dva stoljeća. S početkom VIII vijeka oni potpadaju pod vlast ogranka Ujgura, tzv. Hejke, čije slabljenje u X vijeku opet koriste istočni Turci i stvaraju državu Ujgura pod patronatom Kine. [121]

Kada su poslije pada Sasanida Arapi provalili u Transoksaniju (VII vijek poslije Hrista), zauzeli su Balk i Bejkend, kasnije Fergan, poslije čega je u njihove ruke pao Kokand, a odatle su, pod vođstvom hrabroga Kutajbe, prešli prevoj Tereku i stigli u kinesku provinciju Kansu. [122] Upravo tada, susrevši se sa Arapima, Turci su se počeli islamizovati. Istovremeno iz susjedne Buhare k njima prodire persijsko i arapsko znanje koje je uticalo buđenje nacionalnog osjećanja Turaka. Dokaz za to je ranije već spomenuti Kudatku-Bilik, prvi književni spomenik iz vremena vladavine Bogar-kana u Kašgariji. To je početak turskoga uticaja na Srednju i Prednju Aziju.

U Transoksaniji, i pored arapskog osvajanja, iranski elemenat je uvijek imao jezičku i kulturnu prevagu. Upravo u vrijeme vladavine kalifa u Bagdadu i Damasku dolazi i do procvata te provincije zalaganjem autohtone dinastije Samanida (874-999. god. ), koja je, doduše, primila islam i zavisila od kalifa, ali opet je povezala sve zemlje "od obala Oksusa sve do Dalekog istoka", kako to definiše povelja o investituri koju je osnivaču dinastije, Naseru, izdao kalif Mutamed. [123] Ali i ta persijska dinastija načinila je istu grešku kao i arapski kalifi, povjerivši vrhovnu vlast nad vojskom starješini turskog porijekla. Ilik-kan, vladar istočnog Turkestana, zauzeo je Buharu gotovo istovremeno kada se Mahmud, sin turskog starješine iz Gaznija, utvrdio u Horasanu (990. god. ). Od tada je iranski elemenat slomljen, a nadmoć u Transoksaniji i uopšte u Srednjoj Aziji zauvijek pripada turanskome. Uostalom, u početku su se Turci podvrgli civilizacijskom uticaju Persijanaca. Iranski jezik dominirao je nad turskim. Mahmud iz Gaznija, osvajač Indije, bio je zaštitnik drevne, persijsko-arapske umjetnosti i nauke. Persijske hronike navode da je na njegovom dvoru bilo 400 pjesnika, a lično je podstakao Firdusija da napiše svoju poemu � ah Name.

Ali Turci već u talasima počinju pristizati u Mavera-un-nar, stižu do Persijskog zaliva i šire se sve do Crnog i Sredozemnog mora. Arapski kalifi ih rado primaju u službu i naseljavaju u Malu Aziju kako bi stvorili štit prema Vizantiji. Od jednoga od takvih glavara, Seldžuka, koji se učvrstio u Buhari, vodi porijeklo dinastija Seldžukida. On i njegova tri sina: Arslan, Mihail i Musa primili su islam. Ovladavši persijskom provincijom Horasan, načinili su od nje osnovu za svoje dalje pohode. Ključ za njihova osvajanja postala su dva grada: Nišabur na zapadu i Balk na istoku. Jedan od njihovih nasljednika, Torgul-beg ili Čakar-beg (1037-1063) pronio je slavu svoga oružja duboko u Jermeniju i Gruziju. On je sklopio savez sa bagdadskim kalifom, čiju je kćerku uzeo za ženu, i dobio titulu sultana Bagdada. Njegov nasljednik Alp-Arslan ("smjeli lav") osvojio je Jermeniju.

S vremenom Seldžukidi su bagdadskim kalifima oduzeli svu vlast, ostavljajući im samo religiozni autoritet. Svjetovni vladari bili su Seldžuci. Od kraja XI vijeka oni uzimaju titulu atabek, što znači regent, odnosno zamjenik sultana i rezidiraju u Mosulu. Ipak, država Seldžukida nije se dugo održala. Ona se ubrzo podijelila na zasebne sultanate, a konačno su je zbrisali Mongoli (1308). Međutim, izvjesni njeni djelovi su opstali. U jednome od njih, Ikonijumu, načinjenom od ostataka azijskih posjeda Vizantije (1074. god. ), sa prestonicom u Nikeji, klijao je zametak buduće sile Osmanlija, tako nazvanih prema svome protoplastu Osmanu, osnivaču nove dinastije na ruševinama nekadašnje moći Seldžukida.

Istorija Osmanlija zapravo već pripada istoriji zapadnog svijeta u kojem su izuzetno podigli autoritet islamu, preuzevši teritorijalno nasljeđe Vizantije, pa i više od toga - istakavši u samome srcu Evrope, na Dunavu, barjak proroka Muhameda.

U Srednjoj Aziji, poslije kratke vladavine Džingiskanida, još jednom je turski elemenat odigrao dominantnu ulogu, oličen u Timuru - Timurlenku ili Tamerlanu (1363-1405). Pogrešno se njegovi pohodi katkada smatraju najezdama Mongola. Timur je bio Turčin od glave do pete, vaspitan na turskim vjerovanjima, tradiciji i običajima. Isto je tako i država koju su stvorili njegovi potomci u XV vijeku u Indiji sasvim bezrazložno među Evropljanima nazvana državom Velikog Mogula. Timur je svoju rodnu zemlju, Transoksaniju, oslobodio od dominacije susjeda - Turaka-Džagataja, obezbijedio Horasan od prevage Persijanaca, razbio Kipčačku hordu koja od tada više nikad nije mogla povratiti nekadašnji sjaj (posljedica toga bilo je oslobađanje Moskve od mongolskog jarma poslije bitke na polju Kulikovu 1380. godine); osvojio je Indiju i pobijedio u borbi svoga suparnika gazi, tj. viteza islama, što je na Zapadu bio osmanlijski sultan Bajazit.

Poslije najezda Mongola iz XIII vijeka, poslije pustošenja Buhare i propasti njene trgovine, u XV vijeku je još jednom procvao život i civilizacija u Srednjoj Aziji. Samarkand, kuda je Timur preselio svoju prestonicu (1400), naročito je zablistao sjajem svojih palata, škola, biblioteka i mošeja. Ovih posljednjih bilo je 400. Timur je ulagao mnogo truda da podigne prestonicu. Pozivao je najbolje zanatlije iz Damaska, tkače pamuka iz Alepa, zlatare iz Turske i Gruzije. Trgovački karavani dovozili su u Samarkand korijenje i delikatese iz Indije, svilu, porcelan, ahat i drago kamenje iz Kine, krzna sa sjevera. Odatle je išla roba na zapad Azije i u Evropu - prema Hvarezmu, Astrabadu i Moskvi do Hanze ili prema Heratu, Kazvinu, Tabrizu i Trapezuntu - uz posredovanje italijanskih trgovaca - u Đenovu, Peruđu i Veneciju. Bezbjednost puteva bila je tolika da je španski poslanik Klaviho putovao kroz Srednju Aziju bez ikakve pratnje. [124]

Timur i njegovi nasljednici (1405-1500) predstavljaju tursku kulturu u Srednjoj Aziji. Na njihovom dvoru turski jezik je postao zvaničan; on je već toliko usavršen da se koristio u prozi i poeziji. Djela velikog turskog istoričara, moraliste i pjesnika Mir-Ali-� ir-Nevaja do danas su klasični spomenik turske književnosti, a moglo bi se reći da je njihov autor ujedno i tvorac džagatajskog jezika. [125] I sam Timur je vladao perom i ostavio je za sobom djelo Türüketi Timur (Timurovi dekreti), koje je djelimično turski pravni kodeks, a djelimično Timurova autobiografija, poput Yassao Džingis-kana. [126]

Sa Timurovom smrću velika država se raspala. Timuridi su bili primorani da ograniče svoju vladavinu nad Azijom samo do zapadnog Turkestana (Mavera-un-nar) i dijela Pendžaba. No i pored toga, tragovi turske vladavine ostali su u cijeloj Srednjoj Aziji. Tursko han (ha-kan, hagan) do danas je titula sultana u Turskoj, kao i šaha u Persiji; osim toga, upotrebljava se i kao plemićka titula među persijskom aristokratijom. Isto tako se nazivaju svi kneževi u Srednjoj Aziji ističući time svoje tursko porijeklo; izuzetak predstavlja emir Avganistana; ali i pored te arapske titule, vojna organizacija Avganaca isto je tako pozajmljena od Turaka. Današnja persijska dinastija Kadžara pripisuje sebi tursko porijeklo. Posljednje ostatke države Velikog Mogula u Indiji uklonili su Englezi tek 1857. godine.

I pored svega toga, Turci su, poput Mongola, podlegli uticaju stare civilizacije koju su u znatnoj mjeri upili. To je jedna od osobina nomada da, naselivši se među civilizovanim narodima, lako gube svoj jezik. Tako su se Mongoli nastanjeni u Turkestanu među Uzbecima (plemena Nokaš, Najman i Kitan) odrekli svoga jezika u korist turskog, Hazari pak, koji danas žive između Herata i Kabula, govore sada persijskim jezikom. Nešto se slično događalo i sa Turcima. Namećući svoju vladavinu tuđim narodima, preuzimali su njihov jezik; stoga njihov današnji književni jezik ima zapravo većinu persijskih i arapskih riječi koje su zamijenile nekadašnje turske. [127]

Muhamedanska umjetnost u Srednjoj Aziji oslonila se na elemente drevne persijske umjetnosti iz doba Sasanida, u njoj je samo više jednostavnosti, logike i krupnih linija, nego što je to slučaj sa arapskom umjetnošću. Elevacija hramova je obično viša, više se pažnje posvećuje spoljašnjem profilu, češće se upotrebljavaju četvorougaoni oblici i prave linije, poluloptaste ili elipsoidne kupole, nalik gotovo na lukovicu, duguljasti, konični minareti bez spratova, a iznad simetričnog okvira ulaza katkada se sreću kupole. [128]

Još i danas, pod ruskom vlašću, u Samarkandu su ostali spomenici iz Tamerlanovog vremena. Među njih spada džamija � ah-Seindah ili Gur-emir, gdje je i Tamerlanov grob. To je teški sarkofag isklesan u jednom komadu tamnozelenog nefrita, koji je neznana ruka po sredini razbila na dva dijela. Muhamedanci su imali običaj da na tome mjestu krune komadiće kamena kao ljekovito sredstvo, dok su ruski turisti to čini za uspomenu. Djelo uništenja dovršeno je 1901. godine potpunim razbijanjem kamena i krađom mnogih vrijednih spomenika iz džamije, koja, i pored svog arheološkog i istorijskog značaja (veliki broj natpisa), nije bila pod zaštitom vlasti.

Zajedno sa buđenjem turske nacionalne svijesti pod Tamerlanom došlo je i do principijelnog razilaženja između Turaka - muhamedanaca - i Mongola - uglavnom budista. I pored plemenske i jezičke srodnosti, dijelila ih je veća provalija, nego Turke turanskog porijekla od iranskih Tadžika. A istovremeno sa religijskim raskolom nastupio je i kulturni raskol. Turci primaju arapsko pismo, dok se drevno sabejsko-sirijsko pismo koje su nestorijanci donijeli u dubinu Azije, taj znak prvoga hrišćanstva na Dalekom istoku, danas sačuvalo kao trag religioznih vjerovanja među Mongolima i Mandžurcima duboko u dolinama Orhona i Amura.
XI

Rusija je danas jedina evropska država u kojoj, pored bijele, žuta rasa predtavlja važan činilac razvoja. To se odnosi kako na Turke - muslimane, tako i na budističke lamaiste - Mongole.

Već se više puta obraćala pažnja na to da je sama teritorijalna podjela istočne Evrope i njoj susjednih zemalja Sibira i Turkestana pogodovala stvaranju na tome geografski, pa donekle i etnički jedinstvenom prostoru državnih organizama kakvi su u svoje vreme bile velike države Hjungnu, kasnije Turaka i Mongola. Za njihovu nasljednicu s punim pravom bi se danas mogla smatrati Rusija, da smjer pritisaka velikih masa stanovništva nije pretrpio radikalne promjene.

Dok se Sloveni nijesu organizovali za istorijski život, turko-tatarska lavina kretala se iz Srednjoazijske visije, kroz stepe Turkestana, prema sjeveroistočnoj Evropi. Cijeli prostor Azije od rijeke Ili sve do Volge do danas je zadržao turske geografske nazive. To je zemlja "pijesaka": Crnih (Kara), Crvenih (Kysyl), Bijelih (Ak) ili nizija (Batak kum), a Aralsko jezero je u tome prostoru "Središnje more". Odatle su se preko Volge, čiji drevni naziv Atel ili Itil odgovara svojim značenjem turskoj riječi "rijeka", razlile po crnomorskim stepama sve do Dunava horde Avara, Bugara, Baškira, Ugra i Polovaca. Njihovo zborno mjesto bila je zemlja sjeverno od Kavkaza, između rijeka Kuban i Terek. [129]

U istoriji jugoistočne Evrope, pa i Poljske i Rusije, turski stepski elemenat igrao je od davnina prvorazrednu ulogu. Iako neki istoričari, kao, npr. , prof. Hruševski, Ukrajinu drže za teritoriju prvobitnog naseljavanja Malorusa, gotovo da nema nikakve sumnje da je potpuno nenaseljeni stepski pojas sasvim prepušten turskim nomadskim plemenima. Tako je u istorijska vremena cijeli južni pojas stepa, koji se prostire od Dona preko Dnjepra i Južnog Buga do Dnjestra i do crnomorskih obala, bio oblast moćnih Polovaca - Kumana, na turskom Uzâ. [130] Na rubu ruskih naseobina, u kijevskoj, černigovskoj i perejaslavskoj zemlji, obitavala su miroljubiva turska plemena "Crnih Klobuka" (Karatula), Berendeja, Čerkasa. [131]

Na Volgi su se formirale moćne turske države - Hazara, na ušću te rijeke u more i na samom Kaspijskom moru, Bugara - između Oke i Kame. Arapski izvori tu zemlju Turaka nazivaju sjevernom Kumanijom. [132] Tu su bili moćni gradovi - Bulgar, Semender, Azov, Akerman, jedni naseljeni Turcima, drugi - Grcima. Stanovnici su se bavili trgovinom sa Mlecima i Đenovljanima, koji su imali svoje kolonije na obalama Crnoga mora. Turski elemenat na istočnim rubovima slovenskog etničkog prostora Sloveni su lako asimilovali; međutim, tamo gdje je imao središta vlastitog života ili dolazio u dodir sa Arapima, očuvao je svoj autohtoni karakter, koji je naročito pojačavala vjera primljena sa Istoka - islam. Mongolska najezda je nametnula samo političku dominaciju tatarskog elementa, ali ni u čemu nije promijenila etnički karakter stanovnika. Bilo na Krimu, bilo u Kazanu na Volgi - masa stanovništva ostala je ista - turska, pa je i naziv "Tatarin" za nju čak uvredljiv.

Međutim, istovremeno sa etničkim potopom, koji se valjao sa sjeveroistoka, u suprotnom smjeru, sa jugozapada, iz Vizantije, prostirao se civilizacijski talas u obliku hrišćanstva i dopirao je do sibirskih stepa, žutoga pijeska pustinje Gobi, kao i do plodnih dolina pokrajina "Središnje države" duž rijeka Hoangho i Jangcekcjang. U VI vijeku Samarkand je centar azijskog hrišćanstva. Hrišćani se bave pretežno trgovinom i veoma su poštovani. Sa dolaskom Arapa povukli su se u dubinu Azije, u planinski dio Turkestana, i tamo se dalje razvijaju. [133] Na početku XIV vijeka nestorijanska crkva u dubini Azije imala je 25 mitropolija, od kojih se svaka sastojala od po 6 do 12 episkopija. Još i danas južno od Balkaškog jezera mogu se sresti ogromna hrišćanska groblja sa sirijskim nadgrobnim natpisima, npr. : "Njena je duša izliječena" ili "Isus, spasitelj naš, cilj našeg života". Ime Seldžukovog nasljednika, Mihail, dokazuje da su u toj porodici, prije no što je primila islam, bilo hrišćanskih nestorijanaca.

U XV vijeku Turci su konačno srušili Vizantijsko carstvo, a u isto vrijeme islam je do posljednjeg istrijebio hrišćane-nestorijance u Aziji. Od tada je odnos Istoka prema Zapadu pretrpio naglu promjenu. Istočno pitanje koje su ovaploćivali Turci Osmanlije preselilo se u Evropu i učvrstilo se na Bosforu, a katkad je prelazilo i Dunav, prodirući u samo središte zapadnog svijeta. Ali udarac koji su Turci zadali hrišćanstvu bio je istovremeno i udarac usmjeren protiv mongolske vladavine u Evropi. Mongoli se od tada neprestano povlače na istok, a sva njihova prava, najprije politička, a potom teritorijalna, pa i vjerska, preuzima Moskva.

Prvi spomen o Sibiru nalazimo u novgorodskim ljetopisima 1483. godine, a u narednom stoljeću ta je zemlja već bila u rukama Moskve. Sibir je tada bio jedan od tatarskih kanata, kao Kazan ili Astrahan, i obuhvatao je samo zapadni dio ove zemlje, s prestonicom istoga imena. Poslije pada kanata dalje osvajanje je išlo veoma brzo. Godine 1587. osnovan je Toboljsk, 1604. Tomsk, oko 1618. Jenisejsk, 1628. Krasnojarsk, a između 1649. i 1650. Ruse zatičemo već na Amuru. Prva utvrda na Amuru, Albasin, spomenuta je 1651. Istina, Rusi su je ubrzo morali srušiti, ustupajući svoja prava Kinezima, ali već potkraj XVII vijeka oni dopiru do Ohotskog mora. [134]

To napredovanje ruske države prema istoku nauka, pa i ruska, donedavno je potcjenjivala. Svu njenu pažnju zaokupljala je ogromna uloga koju je u narednih dvjesto godina Rusija odigrala na Zapadu. Ta je tačka gledišta, međutim, bila sasvim pogrešna.

Iako hladni i pusti, premda obdareni ogromnim prirodnim bogatstvima, sibirski prostori za Ruse nijesu bili isto što i kolonije Istočne i Zapadne Indije za Evropljane - Engleze, Holanđane i Francuze - ali su svakako bili isto što i peruanski rudnici za � pance. Američki istraživač istorije plemenitih metala, A. Del Mar, veli da je svakom osvajačkom koraku i širenju Rusije od Urala do Ohotskog mora prethodilo otkrivanje plemenitih metala, uglavnom zlata. [135]

Počelo je od pljačkanja čudskih grobova. Potom su 1704. godine u Nerčinsku otvoreni kopovi, čija je proizvodnja između 1704. i 1720. iznosila 4732 puda srebra. Godine 1713. otkrivena su nalazišta zlata nedaleko od Altaja, u Kolivancu, koja su Demidovi tajno eksploatisali između 1724. i 1744. godine. Njihova proizvodnja 1747-1762. iznosila je između 8 i 16 hiljada pudova, a oko 1778. godine 40-48 hiljada pudova godišnje (op. cit. , 380). Nedaleko od Jekaterinburga, u blizini Urala, aktivni su zlatni rudnici (1743), isto tako Berezovski (1754), kasnije u okolini Jenisejska Atčinski i Minusinski kop. Oko 1842. godišnja proizvodnja zlata u Rusiji dostigla je hiljadu pudova, a 1843. već 3 hiljade. S početkom XVIII vijeka osjećalo se iscrpljivanje španskih rudnika srebra; otkriće altajskih nalazišta pojačalo je potrebe tržišta. Isto tako, prije otkrića kalifornijskih rudnika (1848) rusko zlato je preplavljivalo zapadna tržišta (op. cit. , 390).

Eto odakle je Rusija crpla sredstva za svoju ekspanzivnu politiku na Zapadu tokom XVIII i XIX vijeka. Taj izvor bio je Sibir.

Iako su se odnosi u tom pogledu danas radikalno promijenili i kretanje ruskog elementa preka istoku sada zavisi od drugih razloga, Rusija se ipak do danas održala kao četvrta teritorija po proizvodnji plemenitih metala u svijetu (poslije Kalifornije, Australije i Transvala) u vrijednosti od oko 125 miliona godišnje (do godine 1895); dvije trećine proizvedenog zlata pri tome potiče iz sibirskih rudnika. [136]

Proces širenja Rusije na Istok koji traje već više od tri vijeka donio je jedinstvenu i zanimljivu činjenicu u istoriji kolonizacije: zauzimanje azijske teritorije od strane etnički mješovitog, ali u civilizacijskom pogledu evropskog elementa. Danas se može reći da je ruska kolonizacija Sibira uspjela. Od triju pojaseva koji sačinjavaju cjelokupnu sibirsku teritoriju - polarnog pojasa tundri, središnjeg šumovitog pojasa i južnog pojasa obradive zemlje - posljednji su zaposjeli ruski doseljenici. Autohtono stanovništvo potisnuto je u najhladnije, najneplodnije i najnegostoljubivije krajeve. Dokaze za to pruža ruska statistika, dijelom zvanična, a dijelom ona koja je dobijena iz lokalnih izvora na osnovu provjera g. Leroa-Bolijea. Prema popisu iz 1897, od opšteg broja stanovnika Sibira zajedno sa Amurskim krajem i primorskim pojasom (5,733. 732) 85% čini rusko stanovništvo; neznatan broj (svega 863. 000) otpada na prvobitne stanovnike.

Drugo je pitanje kakvu vrijednost ta kolonizacija ima u civilizacijskom pogledu. Sa izuzetkom prvobitnih plemena koja izumiru (Ostjaci, Samojedi, Čukči, Kamčadali), ostali autohtoni, naročito oni koji se oslanjaju na staru kulturu Srednje Azije, ne podliježu rusifikatorskom pritisku. Tako su se Burjati u Zabajkalskom kraju ne samo održali, već i brojčano rastu; slično je i sa Mandžurcima u Amurskom kraju i primorskoj pokrajini. U posljednje vrijeme ta se otpornost povećava kao rezultat imigracije Kineza, Japanaca i Koreanaca.

Turci-muhamedanci elemenat su koji se bezuslovno odupire ruskom uticaju. Pod ruskom vlašću Turci su zajedno sa vjerom sačuvali i cijelokupni svoj nacionalni identitet. U pogledu običaja, po čistoći, trezvenosti, umjerenosti i radinosti prevazilaze lokalno velikorusko stanovništvo sa kojim žive. Donedavno su bili politički potpuno indiferentan elemenat i nijesu zadavali nikakve brige ruskoj vladi. Progonjeni, rado napuštaju Rusiju, seleći se na tursku teritoriju. Tako je u Tavrijskoj guberniji, zvanoj "Mala Tatarija", gdje je tursko stanovništvo još u vrijeme opsade Sevastopolja brojalo 300 hiljada, ono kasnije opalo na 100 hiljada, a u posljednje vrijeme, prema navodima Ritiha, čak na 80 hiljada. Broj kazanskih Tatara procjenjuje se danas na milion, od čega gotovo polovina živi u Kazanskoj guberniji. Opšta brojka muhamedanskog stanovništva u evropskoj Rusiji donedavno se cijenila na preko 2,5 miliona. Iz toga treba izuzeti Baškire i neka islamizovana finska plemena. [137]

Rusija je, dakle, država čiji je cijeli istorijski proces, od samih početaka Moskve, Suzdaljske i Vladimirske kneževine do posljednjeg istorijskog trenutka, počivao na asimilaciji dvaju rasnih elemenata - bijele i žute rase. To objašnjava njen izuzetan uspjeh u širenju na istok u dubinu Azije, kao i principijelna protivurječnost koja nastaje između njene istorije i istorije zapadne Evrope. Razmatrajući sa toga stanovišta istoriju Rusije, možemo slobodno zanemariti podjelu između Istoka i Zapada koja navodno proističe iz različitosti izvora civilizacije - rimskog i vizantijskog. Uistinu oba se susreću u pojmu jedne iste kulture - evropske, odnosno hrišćanske.

Činjenica je da se žuti rasni elemenat ili etnički mongolski, odnosno turko-tatarski pokazao slabiji u borbi za dominaciju i uzmiče na cijeloj liniji, ukoliko za njim ne stoji sila jedne od vaseljenskih azijskih religija, kao što je kod Mongola budizam, a kod Turaka islam. Obje te konfesije su snažniji činioci, negoli plemenski elemenat, pa čak i istorijske tradicije. One u izvjesnom smislu zamjenjuju državnu ili nacionalnu ideju kod naroda žute rase, ali utoliko prevazilaze te ideje što su sposobne da ujedine i podstaknu na samoodbranu ne više pojedinačna plemena, već čitave rase. I kao obično u istoriji, i ovdje snaga neprijateljskog pritiska spolja odlučuje o stupnju i naponu nove svijesti, buđenja novoga života u tih starih naroda.

Turko-tatarima nazivamo danas narode koji su, budući tokom mnogih stoljeća susjedi arijevaca, stvorili prelazni tip između mongolske i arijevske rase. To su ili arijevci koji su u svome jeziku zamijenili arijevske riječi mongolskima i zajedno sa jezikom izgubili osjećaj svoga plemenskog porijekla, ili pak mongoli koji su zbog znatne primjese arijevske krvi izgubili fizička obilježja svoje rase - kose oči, istaknute jagodice, uglast oblik lobanje, rijetku bradu, čvrstu kosu i klempave uši. To nije prepreka, međutim, da se ta obilježja sporadično ispolje kao atavizmi u pravih turko-tatara.[84]

Današnji etnički raspored naroda ove grupe ukazuje na Srednju Aziju kao na središte njihove prvobitne naseljenosti. Najraniji osvajači Turkestana su Uzbeci koji žive u Ferganu i duž rijeke Zeravšan, u Buhari i sjevernom Avganistanu (Mejmene, Hulm, Kunduz i Fajzabad). Dolazeći vjekovima u dodir sa arijevskim Tadžicima, poprimili su od njih mnogo fizičkih osobina. Znatnoga su rasta, plemenitog izraza lica i guste, grgurave brade. Čak ni plava kosa kod njih nije rijetkost, premda se tu i tamo sreću i tipovi čisto mongolski, iako su kod stalno nastanjenih Uzbeka, zemljodjelaca, ipak izuzetak. Uopšte uzev, njihov je karakter ratnički i surov, pa ipak čestitiji i otvoreniji, negoli u arijevskih Tadžika. Uzbeci su ili nomadi, ili polunomadi, rijetko stalno naseljeni, te stoga stočarstvo kod njih preteže nad ratarstvom. Među Uzbeke ubrajaju se još ratoborni Kipčaci u istočnom Ferganu, naseljeni između rijeka Narin i Kara-Darja, potom Turci, malobrojno pleme nastanjeno takođe u Ferganu, na zapadnoj obali Sir-Darje, i najposlije Karakalpaci koji žive dijelom u okolini Kokanda, a dijelom kod ušća Amu-Darje, sjeverno od Hive. Karakalpaci su jedino pleme isključivo odano zemljoradnji, miroljubivo i radno, koje se u tom pogledu ističe među nomadskim i ratničkim Uzbecima i koje vjekovima trpi njihov pritisak, naročito sa strane Hive.

Turkmeni, najbliži Uzbecima po porijeklu i karakteru, naseljeni su još dalje prema zapadu, u stepama na jugoistočnim obalama Kaspijskoga mora.[85] Persijanci njihovo ime tumače riječju Turkman - "nalik na Turčina", izvodeći njihovo porijeklo od turskih došljaka koji su se poženili mjesnim iranskim ženama.[86]

Još dalje na zapad isturena su nogajska plemena koja su nekad živjela u stepama na sjeveroistoku od Kaspijskoga mora, između rijeka Tobol i Jaika (današnji Ural), a koja su se povlačila pred naletima Kalmika. Te Nogajce Petar Veliki je preselio sjeverno od Kavkaza, u kaspijske stepe između rijeka Kume i Kuban, gdje ih je većina ostala do danas. U njihovim crtama lica sačuvalo se mnogo mongolskih odlika (posljedica susjedstva sa Kalmicima), ali i pored toga njihov je jezik relativno dosta čist, bez mongolskih ostataka.[87]

Drugo tursko pleme koje je u davnoj prošlosti stiglo u Evropu jesu Baškiri, nastanjeni u oblasti Južnog Urala. To su plemena veoma izmiješana u pogledu rase. Njihov fizički tip približava se mongolskom, finskom i velikoruskom. Sva je prilika da su oni jedan dio drevnih Jugra koje spominju ruski ljetopisi; pa ipak, njihov današnji jezik nije finski, već turski. Ratoborni su, pohlepni na plijen i grubi. Vode polunomadski život. Ljeti žive jurtama (filcanim šatorima, tzv. koševima), dok zimu provode u selima (aulima). Ispovijedaju muhamedansku vjeru, premda samo formalno.[88]

Međutim, glavno tursko pleme do danas su Kirgizi, nomadi koji lutaju od Privolških stepa do gornjeg toka Oba i Jeniseja, dakle, kroz dio evropske Rusije, Turkestan i Sibir; ipak, njihova prvobitna otadžbina bio je zasigurno južni Sibir, tj. prostor između Oba i Jeniseja. Tu je, kako svjedoče kineski izvori, na rijekama Ili i Irtiš, u davnoj prošlosti živio je narod Usuna ili Vusuna. Povlačeći se pod pritiskom naroda Hjungnu, Usuni su stigli sa kineske granice i stvorili snažnu državu sa prestonicom na jezeru Isik-kul. Potisnuli su odatle narod Juči, koji se, pobijeđen od strane Hjungnu (165. god prije Hr.), takođe zadržao na rijeci Ili, ali se pod navalom Usuna morao povući dalje na jug, do Sogđana, satjerujući s onu stranu rijeke Oksusa (Amu-Darje) pleme Saka (Su ili Asu).[89] Ti Usuni, prema kineskim hronikama, brojali su 120 hiljada porodica koje su sačinjavale preko 600 hiljada ljudi. Vodili su nomadski život sa svojim stadima; bogati među njima imali su po 4 do 5 hiljada konja. Na čelu toga naroda stajao je starješina koji je vršio vlast u ime vladara Hjungnu, a koji je nosio titulu kuenmi. Predanje kazuje da je pokolj plemena Usuna, koji su načinili ratnici Hjungnu, preživio samo maloljetni kneževski sin kojeg je u pustinji vučica hranila svojim mlijekom, a i ptice su mu donosile hranu. Kada je za to saznao, vladar Hjungnu je spasio život dječaku, pa mu je čak i dao vlast nad njegovim narodom. Sa vremenom snaga Usuna postala je opasna i za sam Hjungnu: naime, koristeći se svojom blizinom Kini, Usuni su često sklapali saveze sa njom protiv Hjungnu. Kineski carevi trudili su se da pridobiju njihovu naklonost poklonima i zlatom, te su im čak davali i svoje kćeri za žene. Kineske hronike zabilježile su pjesmu jedne od knjeginja koja oplakuje svoju zlu sudbu - zahvalnu pjesmu, karakterističnu za običaje tih nomada.[90]

Te Usune kineski izvori predstavljaju kao ljude plavih očiju i riđe kose. Riter[91] ih poredi sa Herodotovim Budinima i smatra indoevropljanima. Neki ih pak identifikuju sa Fincima koji su, navodno, ostavili za sobom čudske grobove. Na mjestu tih Usuna javljaju se danas Kirgizi, ali činjenica na koju vrijedi ukazati jeste da i među njima danas nijesu rijetkost zelene oči i riđa kosa.[92] Prema kineskim izvorima, to je isti onaj narod koji je u IX vijeku, za vladavine dinastije Tang, bio poznat pod imenom Hakas, kao ogranak Ujgura. U vrijeme Džingis-kana javljaju se već kao Kirgizi. Jedni i drugi predstavljaju najstarija i najcivilizovanija turska plemena. Još je i danas jezik Kirgiza, prema mišljenju Klaprota[93], najčistiji među turskim jezicima, sasvim prost od mongolskih primjesa.

Današnje turkestanske Kirgize Uzbeci su podijelili na dvije grane - zapadnu i istočnu. Zapadnu granu čine stanovnici ravnica koji se nazivaju i Kazasi.[94] Druga grana, tzv. Kara-Kirgizi (Crni Kirgizi), to su nomadski gorštaci. Oni danas naseljavaju podnožje Tijanšana oko jezera Isik-kul na putu iz Džungarije u Fergan, brdovitu okolinu samoga Fergana, visoko smještenu dolinu rijeke Alaj i obod Tarimske kotline, kao i naposljetku Pamirsku visiju do Vahana. Fizičke, jezičke i običajne odlike zajedničke su i kod jednih, i kod drugih, dok se po karakteru znatno razlikuju. Kazah je vjeran, čestit, radan i otvoren, te se riječi stepskog Kirgiza slobodno može vjerovati. Planinski Kirgiz je divalj, neobuzdan i pljačka čitave karavane koji prolaze pamirskim prostranstvima.

I jedni i drugi ostali su nomadi. Još i danas Kirgizi su vjerni svom stočarskom načinu života, svoja stada tjeraju na prostoru između Aralskog i Balkaškog jezera i rijeka Irtiš i Amu-Darja, a ostali su na istom stupnju društvenog razvoja na kakvome su ih zatekli Rubrikijus i Plano Karpino, koji su prvi od Evropljana opisali taj narod. Prema fizičkim obilježjima Kirgiz je blizak mongolskoj rasi, ali moralno nadmašuje sva turko-tatarska plemena. Među Kara-Kirgizima mongolski tip se sreće dosta često, iako ih jaka brada razlikuje od istočnih Kalmika.[95]

Istočni Turkestan, odnosno dio Srednjoazijske visije, naseljavaju Kašgarci. Oni žive od trgovine i zemljoradnje, poput Taranča - isključivo zemljodjelaca iz kotline rijeke Ili - i Sarta - trgovaca većine turkestanskih gradova ili zemljoradnika ravničarskih pojaseva istočnog Turkestana. U svih tih naroda, i pored neposrednog susjedstva sa Kinezima, jasno je vidljiva primjesa arijevske krvi; ona je, naime, podloga na kojoj su se razvijali.[96]

Upravo tu, u Srednjoazijskoj visiji živjeli su preci današnjih Turaka. Kineski izvori vrlo rano - nekoliko vjekova prije i isto toliko poslije Hrista - spominju Ujgure. Prvobitna njihova naseobina bila je na obalama rijeka Orhon i Selenga, a kasnije ih srećemo na rijeci Ili i Balkaškom jezeru. U II vijeku poslije Hrista Kinezi im daju poseban naziv - Kaoče, odnosno "visoki arnjevi", od filcanih prekrivača na kolima koja su koristili. Polovinom VII vijeka dobijaju ime Hejke. Pod vođstvom kaganâ šire svoju vladavinu od Bajkalskog jezera do Kašgara i od Balkaškog jezera do Mavera-un-nara (Turkestan). Jedan ogranak tih Ujgura, naseljen na Balkaškom jezeru u V vijeku Hristove ere, vrši najezde na persijsku i vizantijsku državu. Oni su se na turskom zvali Teleuti, tj. "ljudi sa obala", na kineskom Tjele[97]; otuda naziv Efteliti, Nefteliti kod vizantijskih pisaca i Abteliti kod persijskih istoričara za narod koji se često spominjao u opisima nasrta na Iran i Vizantiju.

I pored toga prodora Ujgura na zapad, njihova je prestonica ostala na istoku, na rijeci Orhon. Bio je to drugi Karakorum, različit od prestonice Džingis-kanove. U njihovom susjedstvu živjeli su Hakasi (preci Kirgiza) u Sajanskim planinama i na gornjem Jeniseju. Oni su se hranili mesom i kobiljim mlijekom i samo su njihovi kneževi jeli hranu od brašna i pirinač. Sijali su heljdu, ovas i pšenicu; mljeli su žito u ručnim mlinovima i gotovili od njega nekakav napitak. Njihovo bogatstvo počivalo je na broju konja i kamila. Svoje jurte zimi su pokrivali korom drveta. Njihov kralj imao je sjedište optočeno palisadama; jurta mu je bila veća od jurti njegovih podanika. Oficiri su se dijelili na 6 činova. Nosili su haljine crvene boje, bogati su se odijevali u samurovinu, a za prostu odjeću koristili su kože. Žene su imale haljine od platna, svile, pa čak i brokata, uljepšavale su se različitim ukrasima od zlata i srebra. Oružje muškaraca bila je sablja i praćka. Koristili su rukotvorine od gvožđa, zlata i kalaja, porez su plaćali uglavnom krznima. Nad kanskim šatorom vijorili su se konjski repovi, odnosno tzv. bunčuci. Njihovi muzički instrumenti bile su svirale, drombulje, talambasi, praporci. Ali što je najvažnije, imali su vlastiti kalendar, pozajmljen, doduše, od Kineza (desetogodišnji ciklus), ali prepravljen u dvanaestogodišnji uz uvođenje imena najkorisnijih životinja, koji je do danas u upotrebi kod svih mongola.[98] Tako, dakle, nijesu bili potpuni varvari.

Među svakako najcivilizovanija turska plemena u antici pripadala je južna grana Ujgura. Nazivi za današnju Kašgariju i Džungariju u I vijeku poslije Hrista u Kineza bili su jednostavno "putevi", pri čemu su razlikovali dva: sjeverni - Pelu i južni - Nanlu. To nas obavještava o trgovačkom i civilizacijskom značaju tih krajeva. Kod Turaka prvi od tih "puteva" (provincija) zvao se Pet gradova (Bič-Balik, Pentapolis), drugi - � est gradova (Alti-Čeher, Heksapolis). Tu su morali prodrijeti civilizacijski, trgovački, religijski i politički uticaji Istoka i Zapada, tu su se Turci počeli civilizovati. Otuda vodi porijeklo i njihovo ime Ujguri, što znači "ujedinjeni, udruženi", nasuprot Kirgizima ili Kazasima, tj. "izdvojenih iz skupine", "onih koji lutaju" ili "kruže". Najstariji književni spomenik koji nam je ostao od drevnih Turaka potiče upravo sa tih prostora i napisan je ujgurskim pismenima, premda na džagatajskom narječju.

To je Kudatku-Bilik, tj. "Usrećujuće znanje", vrsta običajne pouke u duhu staroturskih pojmova. Sastavio ga je u stihovima izvjesni Jusuf za vlade Bogri-kana u Kašgaru (1068/9. god.), za šta je dobio vezirsko dostojanstvo; otuda i potpuna autorova titula: Jusuf Has Hadžib.[99] Iz toga dela doznajemo o postojanju samostalne Kašgarske države, čije je uređenje počivalo na dvjema klasama: "crnom narodu" (plemstvu) i činovnicima, s jedne strane, i slugama, s druge. Stanovništvo se bavilo zemljoradnjom, stočarstvom i trgovinom. Postojala je prosvjeta, nauka se čak veoma poštovala, jer tamo čitamo o ljekarima, astrolozima i čarobnjacima. Od državnih činovnika spominju se: vezir, vojni zapovjednik, pisar, poslanik i vratar.[100] Od religijskih sistema Ujgurima je prodirao kako budizam, tako i mazdeizam i nestorijanstvo, ali nad svim tim konfesijama prevagu je odnio islam. Isto je tako, uostalom, i u pismu uticaj muhamedanskog Istoka nadvladao uticaj hrišćanskog Zapada. Stoga je mjesto sirijsko-sabejskog pisma, kojim je napisan Kudatku-Bilik, danas svugdje kod muhamedanskih Turaka zauzelo arapsko pismo.

Na ogromnom prostoru Rusije i južnog Sibira, od Volge do Bajkalskog jezera, razbacani su kurgani, tj. drevni grobovi nasuti zemljom. Jedni od njih su veoma visoki, drugi jedva da se malo uzdižu iznad zemlje; jedni su okruglog oblika, drugi četvrtastog; oko jednih je načinjen obod od kamenja zabodenog oštrim krajem u zemlju, drugi su samo obilježeni gomilom kamenja, tek pri vrhu blago raspoređenog u krug. Pri ispitivanju unutrašnjosti tih grobova pojavljuje se katkad svod od cigle, visine od desetak-petnaest pa do nekoliko desetina palaca, a katkad je riječ o običnom grobu u zemlji s ljudskim ili konjskim kostima. Nedostatak lonaca i urni ukazuje na to da se tijela nijesu spaljivala, ali se zato sreće mnoštvo predmeta za svakodnevnu upotrebu, načinjenih uglavnom od crvenog bakra, premda su nalaženi i zlatni i srebrni. Ponekad su skeleti obloženi pozlaćenim limom. Najbogatiji od tih grobova sreću se na Volgi, Tobolu, Irtišu, sve do rijeke Ili, manje bogati u stepama Jeniseja, a najsiromašniji s onu stranu Bajkalskog jezera.[101]

Dugo vremena nije se moglo objasniti otkuda ti predmeti u grobovima na dalekom Sjeveru. Formiralo se čak ubjeđenje da su te zemlje nekada bile na veoma visokom stupnju civilizacije. Tu se čak tražila i kolijevka bronzane kulture koja je iz Azije pristigla u Evropu. Prvi došljaci iz Rusije koji su raskopavali te grobove s namjerom da ih opljačkaju nazivali su te grobove čudskim, pripisujući njihovo porijeklo prvobitnim stanovnicima, Fincima (Kastren). Danas je već u dovoljnoj mjeri utvrđeno da su ti grobovi spomenici nekadašnjih turskih plemena u Srednjoj Aziji.

Ne može se, međutim, osporiti drevnost tih grobova, naročito ako se uzme u obzir to da su neki u njima pronađeni predmeti načinjeni isključivo od bakra, pa čak i tamo gdje je gvožđe uobičajeni metal.[102] Kako bilo, ovaj tip grobova potiče iz dubina Azije. Radlov ih je pronašao u sjevernoj Mongoliji, a slične kamene nekropole ostale su i za nomadima nedaleko od Ruščuka (Ruse) u današnjoj Bugarskoj.

Neće biti naodmet spomenuti na ovom mjestu da su ta kamena nadgrobna obilježja poznata i u Poljskoj pod nazivom baba, te da je sa njima u izvjesnoj vezi i kip Svetovida (akademski, konvencionalan naziv bez ikakvog istorijskog osnova), na kojem su - kako je to, uostalom, pokazao prof. Hadaček - vidljivi uticaji varvarizovane grčko-rimske umjetnosti.[103] Budući da se i u sjevernoj Mongoliji ti nadgrobni biljezi od kamena, koji datiraju iz VIII vijeka, nazivaju na staroturskom balbal, nije nemoguće da je i naš naziv "baba" pozajmljen iz turskog.[104]

Još su zanimljiviji natpisi pronađeni na nekima od ovih kamenih spomenika u istočnoj Rusiji i Sibiru.[105] Iako nikome do sada nije uspjelo da ih dešifruje[106], neki naučnici bez dvoumljenja ističu njihovu vezu sa runskim pismom Slovena i Germana, koje je, kao što je poznato, nastalo iz latinskog alfabeta.[107] Na taj način bi se i tu ispoljili neki drevni odnosi koje su između Evrope i Azije održavali narodi istočne Evrope i Sibira. Međutim, svi predmeti koji su nađeni u čudskim grobovima čisto su azijskog porijekla. I ovdje se u potpunosti vidi uticaj civilizacije srednje Azije na nomadske narode sjevernog Sibira i istočne Evrope. Naime, prije no što je sa tim narodima pod imenom Skita, Huna ili Avara došlo u dodir Rimsko ili Vizantijsko Carstvo, Istoku, a naročito Kini, oni su bili poznati već više hiljada godina.