Potomci slavnih graničara
O saradnji Pupina i Tesle
Priredio: Mihajlo Molnar


Među umovima koji su krčili puteve velikoj industrijskoj revoluciji, krajem prošlog i početkom ovog veka, koja je snažno vukla čovečanstvo u progres - ka naučno-tehnološkoj revoluciji, naša zemlja je imala dva gorostasa nauke: Nikolu Teslu i Mihajla Pupina.

Kada je Pupin došao 1874. u Ameriku, pristigao je kao mađarski državljanin. Kada je Tesla kročio 1884. na tle Amerike, došao je kao austrijski državljanin. Američka javnost ih je identifikovala, po njihovom zavičaju, kao Vojvođanina i Ličanina srpskog porekla. I jedan i drugi su dobrovoljno napustili Evropu u potrazi za "većim mogućnostima" koje su tada pružale SAD. Po tome su se razlikovali od se drugih iseljenika, koji su emigrirali u drugoj polovini 19. veka u "obećanu - novu zemlju" čisto iz ekonomskih razloga, ili kako se onda kod nas kazalo "trbuhom za kruhom".

Obojica su bili potomci carskih graničara, čiji su preci bili prinuđeni da pobegnu na sever posle bitke na Kosovu 1389. godine. Uloga Srba, kao "tampona" između Austro-Ugarske i Turske, vekovima je stvarala napetost i sukobe koji su većinom doprineli povećanju duševne snage manifestovane jakim nacionalnim ponosom, poštovanjem prema zemlji i vitalnom izvornošću narodne umetnosti i muzike. Verovatno da je ta psihička energija izazvala onu iskru naučne genijalnosti tako bogato ovaplođene kod Pupina i Tesle.

Specifičan odnos prema majkama i školovanje sa prekidima
Specifičan odnos prema majkama igrao je značaju ulogu u njihovim životima, naročito u ranijim godinama. Njihove porodice, iako nisu bile siromašne, morale su da se dosta žrtvuju da bi izdržavale školovanje svojih sinova. Pupin i Tesla pokazali su takvu intelektualnu razvijenost da školovanje nije dovedeno u sumnju, no ipak, ni jedan od njih nije mogao da završi redovno školovanje bez prekida. Obojica su se potpuno uklopili u novu sredinu, stekli su državljanstvo SAD, gde su proveli veći deo života. Međutim, čini se da je njihova odsutnost iz stare domovine još više povećala njihovu vezanost za nju. Govorili su nekoliko stranih jezika, bili su "poliglote". Pored toga, postali su majstori za engleski jezik. Njihova pisana dela, kako javna tako i privatna predavanja, bila su uvek elegantna i jasna, čak i njihove naučne rasprave bile su uglađene i prefinjene.

Zajednička iskra genijalnosti
Govoreći o geniju M. Pupina i N. Tesle, govorimo o stvarno izvanrednoj mentalnoj sposobnosti, kombinovanoj sa izuzetnom kreativnošću. Neškolovani genije ne može da daje sadržaj inspiraciji i ne može da primeni svoju inventivnost u vidu pronalazaštva, tj. inovatorstva. Pupin i Tesla koristili su prednost školovanja i bili su sposobni da u praksi realizuju i primene svoje zamisli. Kod pronalazača i inovatora zamisli dobijaju formu publikovanih teorija, patenata i postupaka koji brzo podležu testu upotrebljivosti.

Oni su bili veoma plodni u stvaranju i pretvaranju svojih zamisli u sredstva za praktičnu primenu. Veoma je ograničeno vreme pojedinih grana nauke i tehnike, gde razvoj tehnologije omogućuje veliki napredak baziran samo na jednoj zamisli. Pupin je pronašao svoje kalemove tačno u vreme kada je daljinska telefonija bila onemogućena. Tesla je uveo revolucionarne promene u električnoj industriji i zauvek promenio društvo svojom teorijom o "naizmeničnoj struji" i uređajima koje je pronašao i od kojih preko 100 patenata prijavio, od kojih su većina realizovana.

Prema onome što se za sada zna, Pupin i Tesla se nikada i ni o čemu nisu javno sporili. Retko su u svojim naučnim raspravama i u štampi jedan drugog spominjali, a uvek su imali reč uvažavanja za pronalaske drugog. Oni su išli svojim putevima, za svojim opredeljenjima, a za obojicu je bilo dosta posla. Pupin kao pedagog i pronalazač bio je okrenut "teoriji fizike i elektriciteta", a Tesla kao "genijalni eksperimentator", ušao je u "istoriju elektronike". Pre svega jer su svetu dali sasvim praktične izume, ovaplođujući teoriju u često jednostavnom aparatu ili uređaju, su čovečanstvu doneli neizmernu korist i napredak. Kada bi se njihovi izumi, koji su još i danas u punoj meri u upotrebi, ili na osnovu njih pronađeni drugi - savremeniji isključili iz upotrebe, nastao i "totalni haos" u privrednom i društvenom životu sveta…

Veliko naučno poštenje
Doprinos Pupina i Tesle naučnoj pobedi naizmenične struje

Pupin po svom povratku (1889) sa poslediplomskih studija, stekavši naučnu titulu doktora nauka, na Kembridžu i Berlinu, odmah je dobio akademski položaj na Kolumbija univerzitetu u Njujorku. Svoju akademsku karijeru, koja je trajala 40 godina, započeo kao profesor "matematičke fizike", mada je kasnije morao da predaje i druge predmete, na novoosnovanom Odseku za elektrotehniku. Laboratorijska oprema u poređenju sa onom u Kembridžu i Berlinu, bila je nikakva, tako da za ozbiljniji naučno-istraživački rad, i zbog preopterećenosti u nastavi, ostalo je veoma malo vremena i mogućnosti.
   

Nikola Tesla (1856-1943), naučnik svetskog glasa, genijalni eksperimentator, elektrotehničar i fizičar

Njegov kolega, kasnije i doživotni prijatelj, profesor Kroker je postavljen za predavača "elektrotehnike" - koji je prvi put odvojen od fizike. Njih dvoje su nosili glavni teret na tom odseku i bili prvi sastavljači Nastavnog plana i programa za taj novo uvedeni predmet. Američki institut elektrotehničkih inženjera saznao je o Pupinovom angažovanju na polju iz oblasti "električnih nauka", pa je bio pozvan da održi predavanje o tome na godišnjem sastanku 1890. godine u Bostonu. Predavanje je nosilo naslov "Praktična strana teorije naizmeničnih struja". Ovom predavanju, pored članova Instituta, prisustvovali su i poslovni ljudi, jer su osećali da se tu kriju mogućnosti novih ulaganja.

U ono vreme, Pupin još nije poznavao ni N. Teslu ni Edinsona (koji je uložio ogromna sredstva za uređaje jednosmerne struje). On je dobro znao suštinu njihovih sistema, a za celu stvar se zauzimao isključivo s naučnog stanovišta. Naučno poštenje i znanje su mu nalagali da se izjasni za ono rešenje koje će čovečanstvo brže voditi napretku, mada je bio svestan činjenice da ga ta "električna jeres" može skupo koštati i odvojiti od pedagoško-naučne karijere, koja je tek pred njim predstojala. Mada su se puno njih u toku predavanja mrštili i prekidali, a kasnije i tražili njegovu ostavku na Kolumbija koledžu, njegovo predstavljanje i kasnije objavljeni naučni članci predstavljali su veliki doprinos pobedi naizmenične struje nad jednosmernom. Konačnu pobedu naizmenične struje omogućilo je Teslino otkriće "polifaznih naizmeničnih struja" i niz patenata uređaja i elektromotora koje je proizvodio uz finansijsku pomoć, drugog velikog američkog industrijalca Vestinghausa, koji je otkupio sve do tada objavljene Tesline patente.

Pupin je u poznatom američkom časopisu "Elektrical Wolrd" (1891) ponovo je stao u odbranu Teslinog polifaznog sistema i dokazao da je Dolivo Dobrovolski, koji je tvrdio da je na polju polifaznog sistema i sam došao do novih otkrića i pronalazaka, pogrešno shvatio principe Teslinog sistema.
   

Mihajlo Pupin (1854 - 1935), fizičar, pronalazač, diplomata, humanista, pisac i mecena

Odnos Pupina i Tesle nije dovoljno rasvetljen. Često je pisano da između ova dva velikana nisu postojale prijateljske veze. Najverovatnija pretpostavka da je između njih u jednom periodu došlo do zahlađenja odnosa, a to je nastao kada je Pupin prodao neke svoje patente Markonijevoj kompaniji sa kojim je Tesla vodio sudski spor. Nažalost, taj spor je rešen tek nakon Tesline smrti. Vrhovni američki sud, nakon 31 godina poništio Markonijeve patente za radiotehniku i bežičnu telegrafiju s obrazloženjem da je to N. Tesla pronašao daleko pre njega.

Najuverljiviji dokaz da su se Pupin i Tesla susretali dato je u saopštenju Nj. Terboa (Trbojevića), unuka Angeline Starije Tesline sestre, koju je podneo na Međunarodnom naučnom skupu 1979. godine prilikom obeležavanja 125. godišnjice rođenja M. I. Pupina. Između ostalog on navodi sledeće:

Pupin je bio izrazito društvena ličnost okružen sa mnogo prijatelja i poznanika, komunikativan, izdašne ruke u davanju priloga za napredak stare i nove domovine, odan svetu nauke ali i porodici, čovek kome nije bilo ništa strano što je ljudsko. Znao je danima i noćima da se bavi na Koledžu, ali i da sedne s prijateljima i popije i zapeva, da vodi računa o uvećanju svog velikog imanja i imetka, da se bavi sportom, jednom rečju, da živi sa svetom u kome je živeo.

Nasuprot Pupinu, Tesla je bio sav okrenut sebi, svim bićem predat nauci, zarobljenik eksperimenta i svoje laboratorije. Ličnost koji je nerado komunicirao sa svetom, zakleti neženja, asketa u piću i jelu, usamljenik i samotnjak do smrti. On je ostao naučnik do kraja svog života bez sredstava da bi mogao proveriti sve svoje izume u laboratoriji. Umro je u potpunoj samoći u hotelu "Njujorker" 7. januara 1943. godine. Danas se lične beleške i sva Teslina ostavština čuvaju u "Muzeju Nikola Tesla" u Beogradu koji je osnovan 1952. godine. Nešto kasnije u Beograd je preneta i urna s Teslinim pepelom. Na kraju svog saopštenja Nj. Terbo navodi: U našoj kući kako ujak Tesla i prof. Pupin bili su poštovani i voljeni više od drugih…

Bilo kako bilo, zna se: pred svoju smrt, sa bolničke postelje, Pupin je pozvao Teslu da ga poseti. Po dobrom običaju naroda svoje pradomovine oni su se izljubili i u istoriji elektrotehnike zauvek ostali. Iako su obojica doživeli duboku starost za njih se može reći da je nepravedno što im je priroda dodelila samo jedan ljudski vek.

Jugoslovensko udruženje pronalazača JUPIN sa ponosom nosi ime genijalnog pronalazača "Nikole Tesle". Dok je SANU u svojim izdanjima: "100 najznamenitijih Srba" i "Život i delo srpskih naučnika" uvrstila s punim pravom oba dva naša gorostasa nauke, iako su oni stvarali u SAD, ali njihovi pronalasci su poslužili napretku celog čovečanstva.
Priredio: Dr Mihajlo Molnar

Otadžbini, s ljubavlju
Priredio: Dr Mihajlo Molnar

Stojan Novaković ušao je u red "sto najznamenitijih Srba", u red velikana srpske istorije na prvom mestu zahvaljujući svome svesnom nastojanju, koje je trajalo koliko i njegov život, da sam sebe neprekidno prevazilazi. Neprekidno je radio bez obzira na to dokle je stigao u svom obrazovanju; nije prestao da prisvaja nova znanja ni kad je stekao ime i priznanja onim što je već postigao. On je bio stranački prvak, političar, diplomata, filolog, istoričar književnosti i polihistorik, ali se njegova radna delatnost može podvesti pod jedan pojam: "On je bio jedan od najvećih nacionalnih radnika koje su Srbi imali".

Novaković je rođen u Šapcu 1. novembra 1842. godine, a umro je u Nišu 18. februara 1915. godine. Osnovnu školu završio je u svom rodnom mestu, dok je gimnaziju (1860) i Licej (pravni odsek, 1863) završio u Beogradu. Upravo kada je završio studije, Licej je pretvoren u Veliku školu. Licej je imao veoma istaknutih profesora - J. Pančića, J. Šafarika, Đ. Daničića i dr. Od svih tih profesora presudan uticaj na mladog Novakovića imao je Daničić. I on je krenuo njegovim stopama. Kod Daničića je nauče osnove filološkog metoda i naučnog mišljenja uopšte; a kada je njegov cenjeni profesor uočio njegov dar i upornost i stvaralačke mogućnosti, Daničić ga je podržavao prilikom ulaska u najviše naučne i prosvetne ustanove.

Pored ostalog, još u mladosti je stekao poznavanje staroslovenskog, slovenačkih jezika, naročito ruskog, češkog i poljskog, a dosta dobro se služio engleskim, francuskim i italijanskim, što mu je bilo od velike koristi tokom čitavog života. Turski nije učio, iako je bio više puta u Carigradu, kao diplomata u svojstvu srpskog poslanstva.

Pedagoška delatnost i rad na unapređenju školstva

Teško je pronaći ono područje rada na kome se Novaković bar usput zadržao, a da nije obavio veliki posao. On je istovremeno s velikim žarom i energijom radio na više poslova, pa ih je teško jedan od drugog razdvojiti.

Novaković je 1865. godine, postavljen za profesora gimnazije i izabran za člana Srpskog učenog društva. U Gimnaziji je ostao kratko, do 1869, kada je premešten za bibliotekara Narodne biblioteke i kustosa Narodnog muzeja. Da bi unapredio te dve ustanove, on putuje u Berlin, Lajpcig, Beč, Grac i Prag da bi upoznao biblioteke i muzeje. 1872. postavljen je za profesora Velike škole u Beogradu, a već u aprilu 1873. za ministra prosvete. On se 1875. vratio na Veliku školu, gde je predavao svetsku i srpsku književnost i slovensku filologiju.

Kao učenik Đ. Daničića i nastavljač njegovog rada Novaković je objavio preko 400 studija, članaka, priručnika, među kojima je preko 50 većih dela, koji su doprineli utemeljenju bibliotekarstva i filoloških studija kod Srba. Dva svoja glavna delaj iz ove oblasti dao je vrlo rano "Istorija srpske književnosti" (1867. i 1871) i "Srpska bibliografija" (1869), u kojoj je dat popis svih srpskih knjiga za period od 1741. do 1861. godine. Novaković je najviše obrađivao starije periode srpske književnosti.

Društveno politička i diplomatska delatnost

Novaković je ušao u politiku kao pristalica liberalne struje J. Ristića (1873), ali već sredinom sedamdesetih godina uziman je za konzervativca. Njegov konzervatizam može se svesti na shvatanje da "napredak treba postići dobro organizovanim radom i zakonodavnim reformama". On je 1885. pošao u svoju prvu diplomatsku misiju, kao naučnik od poznatog imena i kao političar kome su neposredno poznati ljudi i događaji protekle dve decenije u Srbiji. Upućen, kao poslanik u Carigrad, u kome se zadržao do 1892. našao se na mestu gde su se "ukrštale i prelamale srpska prošlost i budućnost". On je proučavao prilike u Turskoj, i nekadašnjoj i savremenoj, zastupajući svoju državu. Kao poslanik, radio je na stvaranju političkih osnova za povezivanje Srbije sa neoslobođenim krajevima, uporedo sa istorijskim, jezička i crkvena pitanja. U Carigradu, gde se pokazao upornim i nesalomljivim u vođenju pregovoru, najviše je uradio na otvaranju srpskih konzulata i škola. Pored toga, započeo je politiku približavanja Srbije Atini i Carigradskoj patrijaršiji.

Početkom 1892, kada se vratio u Srbiju, do juna 1895. kada je obrazovao naprednjačku stranku i vladu, Novaković je bio predsednik Državnog saveta, pa je mogao i dalje da radi na poboljšanju položaja Srba u južnim krajevima. Na osnovu toga, uskoro su objavljeni carski ukazi o otvaranju srpskih škola u Turskoj, o slobodnom štampanju školskih knjiga za tamošnje Srbe, vladičansku stolicu u Prizrenu dobio je Srbin i dr. Kao predsednik vlade (1895-1896), Novaković je "prekinuo tradicije svoje stranke i stao na stranu onih koji su u Rusiji tražili oslonac za opstanak i dalji razvitak srpskog naroda". Ovo doba, može se smatrati "krunom njegovog diplomatskog rada", iako su njegove zasluge bile veoma cenjene i kasnije - pod drugim vladavinama.

Krajem 1897. ponovo je preuzeo srpsko poslanstvo u Carigradu; početkom 1900. premešten je u Pariz, u kome je kao poslanik ostao samo nekoliko meseci; od jeseni 1900, zastupao je Srbiju u Petrovgradu. Od ponovnog odlaska u Carigrad do kraja pariske misije Novaković se sa sve manje uspeha mogao boriti za srpske interese u Turskoj. Prodor nemačkog i austrijskog uticaja, ali i intervencija drugih velikih sila, značili su za Srbiju okruženje, koje je sputavalo sva njena nastojanja. On je počeo uviđati da politika mirnog i strpljivog natezanja s turskom vladom donosi sve manje povoljnih rešenja i da, uprkos intervencijama u evropskim prestonicama, njegovom narodu u Staroj Srbiji "preti konačno istrebljenje, pa je predlagao da se taj narod naoruža". Poslednji Novakovićev diplomatski nastup bio je Londonu 1912-1913, gde je predvodio srpsku delegaciju na mirovnim pregovorima s turskim predstavnicima posle Prvog balkanskog rata.

Istoričar književnosti, filolog i putopisac

U mladosti Novaković je pisao pesme i pripovetke i mnogo je prevodio. Imao je tek 22 godine kada mu štampan prevod "Istorija srpske revolucije" (od L. Rankea, 1864), zatim su publikovani njegovi prevodi veoma obimne Šerove "Opšte istorije književnosti" i Volterove "Istorije Karla núú". Njegovi članci i studije o posebnim filološkim (filologija glasa, glasovi srpskog jezika, akcenti u starim štampanim knjigama i sl.), o konkretnim pitanjima iz istorije jezika (filologija i jezik) korisno su poslužili razvoju nauke o srpskom jeziku, širenju poznavanja problema iz istorije jezika i savremenog književnog jezika. Najznačajniji njegov rad na jeziku je potpuna školska gramatika, u kojoj je Miklošićev i Daničićev materijal dat u sređenoj, pregledno i jasno izloženoj celini.

Po svom prvom povratku iz Carigrada 1893. Novaković je objavio svoju glasovitu knjigu "Srbi i Turci XIV i XV veka" u kojoj je ispitivao i predstavio prodor Turaka u Evropu. Zatim je predstavio knjigu "Tursko carstvo pred srpski ustanak 1780-1804", rasvetlio je veličinu Srpske revolucije "Vaskrs države srpske", ispitao pojedinosti "Ustanak na dahije". Time je Novaković udario temelje jednog novog pokreta i pravca, proučavanje nacionalne revolucije (1804-1830) na najširoj osnovi. On je pisao i "putne beleške" ("S Morave na Vardar"; "Pod zidinama Carigrada", "Balkanska pitanja" i dr.).

Do početka 20. veka Novaković se pretežno bavio srednjovekovnim srpskom istorijom. Jedan od njegovih prvih velikih studija bila je "Zemljište radnje Nemanjine" (1877). Odnos geografske sredine i istorijskih zbivanja u Srbiji srednjeg veka proučavao je nekoliko decenija, do pojave njegove studije "Nemanjićke prestonice Ras - Pauni - Nerodimlja" (1911), iz te oblasti saopštio dugi niz rasprava koje i danas imaju "veliku vrednost i neće je verovatno izgubiti nikada" (St. Stanojević). Između 1887-1893. Novaković je objavio studije o pronijarima i baštinicima, o selu, o gradu, trgu i varoši i o staroj srpskoj vojsci. Među njima najveću pažnju je zaslužila monumentalna studija "Selo" - jedan od najviših dometa srpske istoriografije i možda najbolji Novakovićev rad.

U poslednjoj deceniji života Novaković je objavio roman "Kaluđer i hajduk" i napisao svoje misaone studije o J. St. Popoviću (1907) i D. Obradoviću (1911). Pred smrt u Nišu 1915, zaveštao je naciji svoje ideje koje su bile u "nepomirljivoj izdržljivosti".

Veliki Vukov sledbenik
Aleksandar Belić (1876-1960), lingvista, filolog, rodoljub i diplomata. Jedan od najistaknutijih srpskih lingvista: zvali su ga Veliki Belić
Priredio: Dr Mihajlo Molnar

ALEKSANDAR BELIĆ je bio ne samo najistaknutiji srpski lingvista između dva svetska rata, već desetak godina pre Prvog i petnaestak godina posle Drugog svetskog rata. Njegov uvaženi univerzitetski profesor Lj. Stojanović je javno govorio da ga je njegov đak u nauci prevazišao. On se rodio 1876. u Beogradu i tu je i umro 1960. godine.

Osnovnu školu i Prvu gimnaziji završio je u Beogradu i studirao na filološko-istorijskom odseku Filozofskog fakulteta beogradske Velike škole. Studije slovenske filologije i lingvistike nastavio u Rusiji, na Odeskom i Moskovskom univerzitetu. U toku četvorogodišnjih studija Belić je uspeo da savlada učenje ruske lingvističke škole, koja je onda zauzimala jedno od prvih mesta u Evropi, tj. svetu. Iako mu je Moskovski univerzitet ponudio da ostane na katedri slovenske filologije i lingvistike, on se po završetku studija vratio u Beograd i tu je 1899. godine postavljen za docenta Velike škole. Još za vreme studija objavljivao je svoje prve članke i prikaze, kako na ruskom, tako i srpskom jeziku. Na samom početku njegovog opsežnog naučnog opusa, 1897. godine stoji prikaz izdanja Miroslavljevog jevanđelja, koje je izdao njegov bivši univerzitetski profesor Lj. Stojanović.

Pošto je dobio odsustvo za odlazak u Nemačku radi daljeg usavršavanja lingvističkih studija, on se upisuje na Univerzitet u Lajpcigu, koji je tada bio najpoznatiji lingvistički centar u Evropi. Belić je samo za godinu dana usavršavanja u Lajpcigu uspeo da napiše i odbrani doktorsku disertaciju (o slovenskim sufiksima za umanjivanje i uvećavanje), štampanu na nemačkom jeziku u dva dela (1901. i 1904. godine). Već tih godina, u vreme boravka u inostranim središtima, počelo je Belićevo prijateljstvo i dopisivanje sa lingvistima onog doba, što se kasnije širilo i na druge istaknute predstavnike tadašnje evropske nauke i kulture.

Na samom početku veka Belić je izabran za docenta i uskoro zatim za vanrednog profesora na Velikoj školi u Beogradu. Od 1906. godine postao je redovni profesor srpskohrvatskog jezika, slovenske filologije i lingvistike, gde nekoliko decenija predaje ove predmete. Posle samo jedne godine dopisničkog zvanja, od 1906. godine postao je redovni član Srpske kraljevske akademije. Njegova pristupna beseda nosila je naziv: "Osnovne crte istorijskog razvitka srpskog jezika".

Intenzivan i planski pedagoško-naučni rad započeo je detaljnim istraživanjima dijalekta, i to najpre u istočnoj i južnoj Srbiji, a zatim u područjima čakavskih (kastavskog) govora. S tim u vezi, on je 1905. godine osnovao "Srpski dijalektološki zbornik", časopis SKA, koji pod njegovom redakcijom izlazi preko 50 godina. Istovremeno raste njegovo interesovanje za istorijske i savremene probleme akcentuacije, o čemu je ostavio radove od trajne vrednosti. Pored toga, on je bio pokretač, glavni urednik i saradnik stručnih časopisa i zbornika "Južnoslovenski filolog" i "Naš jezik", te time i značajni organizator nauke o jeziku kod nas. Njegovi radovi sreću se i u drugim publikacijama i časopisima, domaćim (Godišnjak i Glas Akademije, Delo, itd), kao i u stranim, uglavnom nemačkim i ruskim časopisima.

Svojim srednjoškolskim udžbenicima gramatike, Belić je pokazao kako se ukida šablon i formalizam u nastavi maternjeg jezika. Njegove gramatike, baš zato što su predstavljale novinu, nisu u početku naišle na dobar prijem. Međutim, s porastom broja nastavnika Belićevih učenika, postepeno se u srednju školu uvodi predavanje osnova nauke o jeziku onakve kakvu je Vuk Karadžić dao i kakvu je Belić obradio i preporučio. On je izradom Pravopisa srpskohrvatskog jezika (1923.), upoznavanjem s načelima V. Karadžića i popularizacijom Vuka i Daničića mnogo učinio na podizanje kulture srpskohrvatskog književnog jezika. On je to učinio u nizu prikaza i rasprava, od kojih su najznačajniji: "Vuk i Daničić" (1947.), "Vukova borba" (1948.) i u knjizi "Oko našeg književnog jezika" (1951.). Pored nabrojanih dela, Belić je napisao još vrlo veliki broj, oko 500 većih i manjih rasprava, jezičkih ogleda i članaka, naučnih kritika, polemika, ocena i prikaza, u našim kao i u stranim stručnim časopisima i zbornicima.

U velikom Belićevom delu "O jezičkoj prirodi i jezičkom razvoju" (u posebnom izdanju SANU, 1941.) izložio je svoje originalno učenje o jeziku, u osnovi različito od učenja svih drugih lingvističkih škola i pravaca. U ovom delu Belić daje svoje shvatanje prirode jezika, njegovog porekla, unutrašnjeg života i razvoja - jezika u celini. Ne odvajajući jezik od stvarnosti i društvenih odnosa u kojima se razvija on nalazi objašnjenje jezičkim pojavama na samim jezičkim elementima, na jezičkom materijalu kao takvom. Idući tim putem, dolazi do zaključka da su jezička suština i osnovni uslovi stvaranja svakog jezika isti i pored toga što su i po njemu na različitim stranama zemljine kugle, različitim životnim uslovima postali po obliku sasvim različiti jezici. Do svojih pogleda na jezik Belić je došao najdoslednijom lingvističkom metodom, udubljujući u pojave i probleme svog maternjeg jezika i nekoliko srodnih jezika i poređenjem njihovih sa onim što je bitno u jezicima sasvim različitih sistema.

Vrlo je velika zasluga Belićeva u zalaganju za obnovu Leksikografskog odseka pri Srpskoj akademiji nauka. Taj odsek i njegov osnovni zadatak, izrada sveobuhvatnog rečnika našeg jezika, bili su zamišljeni još u prošlom veku. Građa za ovo kapitalno delo počela se prikupljati i pre Prvog svetskog rata i između ratova, da bi u obnovljenoj Jugoslaviji bio pri SANU osnovan Institut za srpski (kasnije srpskohrvatski) jezik, te se u njemu pristupilo izradi mnogotomnog Rečnika srpskohrvatskog književnog i narodnog jezika. U periodu posle Drugog svetskog rata Belić je još izvesno vreme držao univerzitetska predavanja, posvetio se izdavanju ranije zasnovanog časopisa "Naš jezik", kao i celokupnom radu pomenutog Instituta, kome je do smrti stajao na čelu i gde je, sa proširenim naučnim kolektivom, pokrenuo lingvistički rad u nekoliko smerova. Belić se odlikovao izuzetnim smislom za organizacione poslove. Bio je generalni sekretar SKA, kasnije doživotni predsednik SANU (1937-1960), dakle 23 godine, što je najduži period kod nas, a verovatno i u svetu. Jedno vreme bio je rektor Beogradskog univerziteta, inicijator Kolarčevog narodnog univerziteta i predsednik njegove uprave.

Prateći Beliće rad u godinama balkanskih ratova i uoči Prvog svetskog rata, zapaža se njegovo patriotsko i političko interesovanje za goruća pitanja vlastitog naroda. Tu su razmišljanja o istočno-jezičkim činjenicama vezanim za naše južne i istočne krajeve, o srpsko-bugarskim sporenjima. Odazivajući se svojoj rodoljubivoj dužnosti, a budući već poznat u kulturnim krugovima carske Rusije, Belić je u Petrogradu upoznao rusku javnost sa stanjem stvari na Balkanu i tražio podršku za Srbe. Još su značajnije bile njegove naučničke i diplomatske misije u inostranstvu za vreme Prvog svetskog rata. Boraveći u Petrogradu zajedno sa Lj. Stojanovićem 1915. godine zastupali su pravo Srbije na njena teritorijalna proširenja. Dok se nalazio u emigraciji tokom ratnih godina - u Italiji, Engleskoj i Francuskoj - bile su štampane njegove izrađene etnografske, istorijske i lingvističke karte naših krajeva, značajne za Mirovnu konferenciju 1919. godine u Parizu. Takva Belićeva tumačenja bila su objavljena na raznim stranama i časopisima: u Petrogradu, Odesi, Rimu, Njujorku, Parizu i Barseloni. Dakle, može se reći da je on niz godina bio istinski obuzet nacionalnim pitanjima.

Aleksandar Belić, pored već navedenog, zahvaljujući svojim zaslugama i svojoj međunarodnoj reputaciji, bio je biran za počasnog člana nekoliko akademija nauka: jugoslovenske i slovačke, zatim češke, poljske, bugarske, bavarske; isto tako naučnih društava u Lavovu, Pragu, Danskog kraljevskog društva. Bio je počasni profesor Moskovskog univerziteta "Lomonosov" i Univerziteta u Glazgovu. Njegovi poštovaoci, saradnici i učenici, domaći i inostrani, posvetili su mu nekoliko zbornika radova povodom njegovih jubilarnih godišnjica naučnog rada, i posthumno, o stogodišnjici njegovog rođenja 1976. godine.

Doživotni predsednik SANU
Aleksandar Belić na čelu Akademije je bio 23 godine

U velikom Belićevom delu „O jezičkoj prirodi i jezičkom razvoju" (u posebnom izdanju SANU, 1941.) izložio je svoje originalno učenje o jeziku, u osnovi različito od učenja svih drugih lingvističkih škola i pravaca. U ovom delu Belić daje svoje shvatanje prirode jezika, njegovog porekla, unutrašnjeg života i razvoja - jezika u celini.

Ne odvajajući jezik od stvarnosti i društvenih odnosa u kojima se razvija on nalazi objašnjenje jezičkim pojavama na samim jezičkim elementima, na jezičkom materijalu kao takvom. Idući tim putem, dolazi do zaključka da su jezička suština i osnovni uslovi stvaranja svakog jezika isti i pored toga što su i po njemu na različitim stranama zemljine kugle, različitim životnim uslovima postali po obliku sasvim različiti jezici.

Do svojih pogleda na jezik Belić je došao najdoslednijom lingvističkom metodom, udubljujući u pojave i probleme svog maternjeg jezika i nekoliko srodnih jezika i poređenjem njihovih sa onim što je bitno u jezicima sasvim različitih sistema.

Vrlo je velika zasluga Belićeva u zalaganju za obnovu Leksikografskog odseka pri Srpskoj akademiji nauka. Taj odsek i njegov osnovni zadatak, izrada sveobuhvatnog rečnika našeg jezika, bili su zamišljeni još u prošlom veku. Građa za ovo kapitalno delo počela se prikupljati i pre Prvog svetskog rata i između ratova, da bi u obnovljenoj Jugoslaviji bio pri SANU osnovan Institut za srpski (kasnije srpskohrvatski) jezik, te se u njemu pristupilo izradi mnogotomnog Rečnika srpskohrvatskog književnog i narodnog jezika.

U periodu posle Drugog svetskog rata Belić je još izvesno vreme držao univerzitetska predavanja, posvetio se izdavanju ranije zasnovanog časopisa „Naš jezik", kao i celokupnom radu pomenutog Instituta, kome je do smrti stajao na čelu i gde je, sa proširenim naučnim kolektivom, pokrenuo lingvistički rad u nekoliko smerova. Belić se odlikovao izuzetnim smislom za organizacione poslove. Bio je generalni sekretar SKA, kasnije doživotni predsednik SANU (1937-1960), dakle 23 godine, što je najduži period kod nas, a verovatno i u svetu. Jedno vreme bio je rektor Beogradskog univerziteta, inicijator Kolarčevog narodnog univerziteta i predsednik njegove uprave.

Prateći Belićev rad u godinama balkanskih ratova i uoči Prvog svetskog rata, zapaža se njegovo patriotsko i političko interesovanje za goruća pitanja vlastitog naroda. Tu su razmišljanja o istočno-jezičkim činjenicama vezanim za naše južne i istočne krajeve, o srpsko-bugarskim sporenjima. Odazivajući se svojoj rodoljubivoj dužnosti, a budući već poznat u kulturnim krugovima carske Rusije, Belić je u Petrogradu upoznao rusku javnost sa stanjem stvari na Balkanu i tražio podršku za Srbe.

Još su značajnije bile njegove naučničke i diplomatske misije u inostranstvu za vreme Prvog svetskog rata. Boraveći u Petrogradu zajedno sa Lj. Stojanovićem 1915. godine zastupali su pravo Srbije na njena teritorijalna proširenja. Dok se nalazio u emigraciji tokom ratnih godina - u Italiji, Engleskoj i Francuskoj - bile su štampane njegove izrađene etnografske, istorijske i lingvističke karte naših krajeva, značajne za Mirovnu konferenciju 1919. godine u Parizu.

Takva Belićeva tumačenja bila su objavljena na raznim stranama i časopisima: u Petrogradu, Odesi, Rimu, Njujorku, Parizu i Barseloni. Dakle, može se reći da je on niz godina bio istinski obuzet nacionalnim pitanjima.

Aleksandar Belić, pored već navedenog, zahvaljujući svojim zaslugama i svojoj međunarodnoj reputaciji, bio je biran za počasnog člana nekoliko akademija nauka: jugoslovenske i slovačke, zatim češke, poljske, bugarske, bavarske; isto tako naučnih društava u Lavovu, Pragu, Danskog kraljevskog društva. Bio je počasni profesor Moskovskog univerziteta „Lomonosov" i Univerziteta u Glazgovu.

Njegovi poštovaoci, saradnici i učenici, domaći i inostrani, posvetili su mu nekoliko zbornika radova povodom njegovih jubilarnih godišnjica naučnog rada, i posthumno, o stogodišnjici njegovog rođenja 1976. godine.

Otac naučne geografije

Jovan Cvijić: geograf, geolog, etnolog, etnopsiholog i limnolog (1865-1927)

Kao da je nekakva neminovnost sudbine bila namenila ulogu pitomom Jadru da iznedri dva pionirska stvaraoca, čija će dela ceniti čitav intelektualni svet. U Tršiću kod Loznice rodio se Vuk Karadžić, a samo nakon godinu dana posle njegove smrti u samoj Loznici 1865. godine rodio se u domu Todora i Marije Cvijić, sin Jovan, treće po redu od šestoro dece.

Obojica su preduzimala dugogodišnja istraživačka putovanja: Cvijić tokom 38 godina, jer je umro u 62. godini, Vuk 59 godina, jer je živeo 79 godina. Jedno vreme bavili su se gotovo istovetnom problematikom: Vuk je objavio jednu geografsku monografiju o Srbiji a drugi o Crnoj Gori; Cvijić je zasnovao našu naučnu geografiju i znatno doprineo razvitku niza srodnih nauka (geologije, etnografije, etnopsihologije i limnologije). Naravno, oni su se međusobno mnogo razlikovali ne samo po vremenu u kojem su živeli, nego i po obrazovanju, uslovima za stvaralaštvo, glavnoj stručnoj problematici i po ukupnoj ulozi u razvitku naše nauke i kulture.

U rodnoj Loznici Jovan Cvijić je pohađao osnovnu školu i prva dva razred gimnazije. Treći i četvrti razred gimnazije završio je u Šapcu, a višu gimnaziju u Beogradu. Mladi Cvijić često je gotovo sve do čega je dolazio - socijalističke knjige "… koje su bile u saglasnosti sa idealizmom koji sam u sebi od majke imao. Sve drugo, osim misli o sreći čovečanstva, postalo mi je sporednim", pisao je mnogo godina kasnije. U gimnaziji dobro je učio sve predmete, a naročito strane jezike. Za četiri godine prilično je naučio nemački, francuski, a naročito engleski jezik. Poznavanje svetskih jezika znatno mu je koristilo već u toku studija, jer tada nije bilo valjanih udžbenika na našem jeziku, a i kasnije, pošto je veći deo svojih naučnih radova objavljivao na stranim jezicima.

Upravo kada se Cvijić spremao da studira medicinu, njegov šabački profesor Vladimir Karić ga je ubedio da se posveti geografiji, koja ima velike perspektive i nezamenljivu ulogu u budućim političko-teritorijalnim razrešavanjima koja su se nazirala već osamdesetih godina prošlog veka. Tako se on upisao na Prirodno-matematički odsek Velike škole u Beogradu. Po završenim studijama Cvijić je godinu dana predavao geografiju u Drugoj muškoj gimnaziji u Beogradu. Potom dobio je stipendiju i od jeseni 1889. do proleća 1893. proveo je na Univerzitetu u Beču kao državni pitomac na usavršavanju.

Ovde je slušao predavanja kod naučnika svetskog ugleda: geomorfologa Penka, geotektoničara Sisa, tadašnjeg predsednika Austrijske akademije nauka i klimatologa Hana. Krajem 1892. kod njih je odbranio doktorsku disertaciju pod naslovom "Das Karstphanomen (Karst, preveden kod nas 1895), koja je odštampana i prevedena na više jezika. Ovo delo dobilo je najpohvalnije prikaze od poznatih naučnika u svetu, tako je britanski naučnik Arčibald Giki napisao da ono predstavlja "zastavničko delo" nauke. Ono se i danas smatra kapitalnim delom svetske krastologije, a Cvijić njenim naučnim utemeljivačem.

Još kao student Cvijić je preduzimao "terenska istraživanja". U julu 1885. po Ceru i Valjevskim planinama, u leto 1886. po okolini Beograda, a već 1887. kada je imao 21 godine, objavljuje svoj prvi naučni rad pod naslovom "Prilog geografskoj terminologiji našoj". Na odlično uređenom i bogato opremljenom Univerzitetu u Beču, Cvijić je "upijao" sve što mu je moglo pomoći u širenju geografskih saznanja. Sa svojim uvaženim profesorima Penkom i Sisom je vrlo često odlazio u stručne ekskurzije, ne samo u okolini Beča, nego na unutrašnjosti prostrane Austrougarske. Tako se na samom terenu, uz svesrdnu pomoć svojih profesora, osposobljavao za iznalaženje i rešavanje naučnih problema.

Nakon odbrane doktorske disertacije u martu 1893. dr Jovan Cvijić postavljen je za redovnog profesora Velike škole u Beogradu, u svojoj 28. godini života. Prilikom otvaranja Univerziteta u Beogradu, 12. oktobra 1905. postavljeno je prvih osam redovnih profesora, među njima i Cvijić. U šk. 1907/8. godini, biran je prvi put, a 1919/20. drugi put za rektora Univerziteta. Odjek njegovih naučnih rezultata, pratila je i visoko cenila i naša Akademija nauka, pa ga je izabrala za dopisnog člana 1895. a za redovnog 1899. kada je imao samo 34 godine. Od 1921. pa do smrti 1927. bio je predsednik Akademije.

Nama gotovo nikakvih pisanih podataka o tome šta je sve Cvijić učinio za unapređenje Univerziteta tokom svog prvog mandata. Na tu dužnost, stupio je gotovo na samom početku rada ove naše visoke prosvetne naučne ustanove, pa je morao da ulaže velike napore za njeno utemeljivanje. Mnogo više podataka ima o onome šta je učinio za vreme svog drugog rektorskog mandata šk. 1919/20. godine. On je odmah započeo da organizuje brzu obnovu opustelog i delimično porušenog Univerziteta. Uz to poveren mu je zadatak "ujednačavanja uredba i zakona" na ondašnjim univerzitetima u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca. Cvijić je presudno uticao na otvaranje pet novih fakulteta: Medicinskog, Poljoprivrednog i Bogoslovnog u Beogradu, Filozofskog u Skoplju i Pravnog u Subotici.

Dr Cvijić je osnovao 1894. Geografski zavod univerziteta, prvu takvu ustanovu na Balkanu. Početkom 1910. osnovao je sa saradnicima Srpsko geografsko društvo, dok 1912. pokrenuo je "Glasnik Srpskog geografskog društva", koji je do današnjih dana izlazio, sem u godinama Prvog i Drugog svetskog rata. Čuven je bio njegov seminar, koji se održavao jednom nedeljno, i na koji su dolazili predstavnici srodnih struka, kao i nastavnici beogradskih gimnazija. Da bi usmerio naučni rad svojih mladih saradnika, objavio je pet detaljnih uputstava za "terenska istraživanja" stanovništva i naselja. Oslanjajući se na Geografsko društvo, seminar i uputstva, vremenom je stvorio originalnu "geografsku školu", veoma cenjenu u svetu, koja je počivala na "timskom radu" i odakle su se formirali budući naučni radnici.

Za 38 godina istraživačkih putovanja po Balkanskom poluostrvu, Južnim Karpatima i Maloj Aziji, Cvijić je najviše obraćao pažnju na krastološke, geomorfološke, geotektonske i limnološke pojave. Što je više putovao to je više uočavao razlike u etničkoj slici, raspoređenosti starih kultura, stepenu prosvećenosti naroda, nivou privrednog razvitka, tipova i položaja naselja, tipova i izgledu kuća. U vreme njegovih istraživanja, krajem 19. i početkom 20. veka, ove antropogeografske i etnografske pojave bile su manje proučene nego u ostalim delovima Evrope, pa je Cvijić rano počeo da beleži svoja zapažanja o njima. Njihova slaba proučenost ali i predosećanje da dolaze burni istorijski događaji, kada će svaka naučna informacija biti korisna za rešavanje nacionalno-političkih i državnih problema nagnali su ga da se unese i u istraživanje niza društvenih pojava i procesa. Tako se Cvijić razvio u jednog od najsvestranijih naučnika u istoriji Južnih Slovena.

Teško je sabrati i oceniti obilje istraživačkih rezultata i otkrića do kojih je Cvijić, taj neumorni putnik, došao. Glavne rezultate tih istraživanja izložio je u svom veoma obimnom delu "Osnove za geografiju i geologiju Makedonije i Stare Srbije". Na osnovu svojih istraživanja izradio je i prvi veliki "Atlas jezera Makedonije, Stare Srbije i Epira", koji istovremeno predstavlja kamen temeljac naše limnologije. Gotovo sve što je Cvijić u ovim delima izložio, bilo je nepoznato u dotadašnjoj nauci. Sintezu geoloških i geomorfoloških i širih prirodnjačkih istraživanja izložio je u monumentalnom delu "Geomorfologija jedan i dva". Prvi je izvršio klasifikaciju gradskih i seoskih naselja, dovodeći prvi u neposrednu vezu s okružujućom prirodom, naročito reljefom. Čitavu drugu knjigu svog znamenitog dela "Balkansko poluostrvo i južnoslovenačke zemlje" posvetio je etnopsihičkim osobinama stanovništva, pa se sa pravom može reći da je on zasnovao našu etnopsihologiju.

Društvena delatnost i mnogobrojna priznanja

Na poziv znamenitog francuskog geografa Vidala, profesor Cvijić u Parizu je tokom 1917. i početkom 1919. držao na Sorboni predavanja "O balkanskim zemljama i narodima". Krajem 1918. naša vlada ga je postavila za prvog eksperta za etnografske granice, a početkom 1919. za predsednika teritorijalne sekcije pri našoj delegaciji na Mirovnoj konferenciji. Ključno je Cvijićevo učešće u povlačenju granica države Srba, Hrvata i Slovenaca. Zahvaljujući njemu i našem zemljaku profesoru Pupinu, sa Kolumbija univerziteta u Njujorku, koji je takođe pozvan, njihovoj reputaciji, najviše je doprinelo da se novoj stvorenoj Jugoslaviji prisajedine: Banat, Baranja, Dalmacija i Bledski trougao (Bled, Bohinj i Triglav).

Koliki su odjek imali naučno delo i društvena delatnost Jovana Cvijića pokazuju i mnogobrojna priznanja i odlikovanja koja su ovom naučniku dodeljivale akademije nauka, naučna i stručna društva, univerziteti i ugledne kulturne ustanove u našoj zemlji i svetu. Iz pisanih dokumenata, što zbog ograničenog prostora ne možemo sve navesti, vidi se da je on bio član 8 akademija nauka, 16 geografskih i prirodnjačkih društava, počasni doktor Sorbone i Karlovog univerziteta u Pragu, a da je primio i 10 odlikovanja.

Koliko je Cvijić bio odan nauci i svom narodu vidi se i i po tome što je zaveštao i ostavio Srpskom geografskom društvu sve svoje imanje.

Akademik u 34. godini
Jovan Cvijić, geograf, geolog, etnolog, etnopsiholog i limnolog (1865-1927)
Priredio: dr Mihajlo Molnar

Kao da je nekakva neminovnost sudbine bila namenila ulogu pitomom Jadru da iznedri dva pionirska stvaraoca, čija će dela ceniti čitav intelektualni svet. U Tršiću kod Loznice rodio se Vuk Karadžić, a samo nakon godinu dana posle njegove smrti u samoj Loznici 1865. godine rodio se u domu Todora i Marije Cvijić, sin Jovan, treće po redu od šestoro dece. Obojica su preduzimala dugogodišnja istraživačka putovanja: Cvijić tokom 38 godina, jer je umro u 62. godini, Vuk 59 godina, jer je živeo 79 godina.

Jedno vreme bavili su se gotovo istovetnom problematikom: Vuk je objavio jednu geografsku monografiju o Srbiji a drugi o Crnoj Gori; Cvijić je zasnovao našu naučnu geografiju i znatno doprineo razvitku niza srodnih nauka (geologije, etnografije, etnopsihologije i limnologije). Naravno, oni su se međusobno mnogo razlikovali ne samo po vremenu u kojem su živeli, nego i po obrazovanju, uslovima za stvaralaštvo, glavnoj stručnoj problematici i po ukupnoj ulozi u razvitku naše nauke i kulture.

U rodnoj Loznici Jovan Cvijić je pohađao osnovnu školu i prva dva razred gimnazije. Treći i četvrti razred gimnazije završio je u Šapcu, a višu gimnaziju u Beogradu. Mladi Cvijić često je gotovo sve do čega je dolazio - socijalističke knjige "… koje su bile u saglasnosti sa idealizmom koji sam u sebi od majke imao. Sve drugo, osim misli o sreći čovečanstva, postalo mi je sporednim", pisao je mnogo godina kasnije.

U gimnaziji dobro je učio sve predmete, a naročito strane jezike. Za četiri godine prilično je naučio nemački, francuski, a naročito engleski jezik. Poznavanje svetskih jezika znatno mu je koristilo već u toku studija, jer tada nije bilo valjanih udžbenika na našem jeziku, a i kasnije, pošto je veći deo svojih naučnih radova objavljivao na stranim jezicima.

Upravo kada se Cvijić spremao da studira medicinu, njegov šabački profesor Vladimir Karić ga je ubedio da se posveti geografiji, koja ima velike perspektive i nezamenljivu ulogu u budućim političko-teritorijalnim razrešavanjima koja su se nazirala već osamdesetih godina prošlog veka. Tako se on upisao na Prirodno-matematički odsek Velike škole u Beogradu. Po završenim studijama Cvijić je godinu dana predavao geografiju u Drugoj muškoj gimnaziji u Beogradu. Potom dobio je stipendiju i od jeseni 1889. do proleća 1893. proveo je na Univerzitetu u Beču kao državni pitomac na usavršavanju. Ovde je slušao predstavalja kod naučnika svetskog ugleda: geomorfologa Penka, geotektoničara Sisa, tadašnjeg predsednika Austrijske akademije nauka i klimatologa Hana.

Krajem 1892. kod njih je odbranio doktorsku disertaciju pod naslovom "Das Karstphanomen (Karst, preveden kod nas 1895), koja je odštampana i prevedena na više jezika. Ovo delo dobilo je najpohvalnije prikaze od poznatih naučnika u svetu, tako je britanski naučnik Arčibald Giki napisao da ono predstavlja "zastavničko delo" nauke. Ono se i danas smatra kapitalnim delom svetske krastologije, a Cvijić njenim naučnim utemeljivačem.

Još kao student Cvijić je preduzimao "terenska istraživanja". U julu 1885. po Ceru i Valjevskim planinama, u leto 1886. po okolini Beograda, a već 1887. kada je imao 21 godine, objavljuje svoj prvi naučni rad pod naslovom "Prilog geografskoj terminologiji našoj". Na odlično uređenom i bogato opremljenom Univerzitetu u Beču, Cvijić je "upijao" sve što mu je moglo pomoći u širenju geografskih saznanja. Sa svojim uvaženim profesorima Penkom i Sisom je vrlo često odlazio u stručne ekskurzije, ne samo u okolini Beča, nego na unutrašnjosti prostrane Austrougarske. Tako se na samom terenu, uz svesrdnu pomoć svojih profesora, osposobljavao za iznalaženje i rešavanje naučnih problema.

Nakon odbrane doktorske disertacije u martu 1893. dr Jovan Cvijić postavljen je za redovnog profesora Velike škole u Beogradu, u svojoj 28. godini života. Prilikom otvaranja Univerziteta u Beogradu, 12. oktobra 1905. postavljeno je prvih osam redovnih profesora, među njima i Cvijić. U šk. 1907/8. godini, biran je prvi put, a 1919/20. drugi put za rektora Univerziteta. Odjek njegovih naučnih rezultata, pratila je i visoko cenila i naša Akademija nauka, pa ga je izabrala za dopisnog člana 1895. a za redovnog 1899. kada je imao samo 34 godine. Od 1921. pa do smrti 1927. bio je predsednik Akademije.

Nama gotovo nikakvih pisanih podataka o tome šta je sve Cvijić učinio za unapređenje Univerziteta tokom svog prvog mandata. Na tu dužnost, stupio je gotovo na samom početku rada ove naše visoke prosvetne naučne ustanove, pa je morao da ulaže velike napore za njeno utemeljivanje. Mnogo više podataka ima o onome šta je učinio za vreme svog drugog rektorskog mandata šk. 1919/20. godine. On je odmah započeo da organizuje brzu obnovu opustelog i delimično porušenog Univerziteta. Uz to poveren mu je zadatak "ujednačavanja uredba i zakona" na ondašnjim univerzitetima u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca. Cvijić je presudno uticao na otvaranje pet novih fakulteta: Medicinskog, Poljoprivrednog i Bogoslovnog u Beogradu, Filozofskog u Skoplju i Pravnog u Subotici.

Dr Cvijić je osnovao 1894. Geografski zavod univerziteta, prvu takvu ustanovu na Balkanu. Početkom 1910. osnovao je sa saradnicima Srpsko geografsko društvo, dok 1912. pokrenuo je "Glasnik Srpskog geografskog društva", koji je do današnjih dana izlazio, sem u godinama Prvog i Drugog svetskog rata. Čuven je bio njegov seminar, koji se održavao jednom nedeljno, i na koji su dolazili predstavnici srodnih struka, kao i nastavnici beogradskih gimnazija. Da bi usmerio naučni rad svojih mladih saradnika, objavio je pet detaljnih uputstava za "terenska istraživanja" stanovništva i naselja. Oslanjajući se na Geografsko društvo, seminar i uputstva, vremenom je stvorio originalnu "geografsku školu", veoma cenjenu u svetu, koja je počivala na "timskom radu" i odakle su se formirali budući naučni radnici.

Za 38 godina istraživačkih putovanja po Balkanskom poluostrvu, Južnim Karpatima i Maloj Aziji, Cvijić je najviše obraćao pažnju na krastolooške, geomorfološke, geotektonske i limnološke pojave. Što je više putovao to je više uočavao razlike u etničkoj slici, raspoređenosti starih kultura, stepenu prosvećenosti naroda, nivou privrednog razvitka, tipova i položaja naselja, tipova i izgledu kuća. U vreme njegovih istraživanja, krajem 19. i početkom 20. veka, ove antropogeografske i etnografske pojave bile su manje proučene nego u ostalim delovima Evrope, pa je Cvijić rano počeo da beleži svoja zapažanja o njima. Njihova slaba proučenost ali i predosećanje da dolaze burni istorijski događaji, kada će svaka naučna informacija biti korisna za rešavanje nacionalno-političkih i državnih problema nagnali su ga da se unese i u istraživanje niza društvenih pojava i procesa. Tako se Cvijić razvio u jednog od najsvestranijih naučnika u istoriji Južnih Slovena.

Teško je sabrati i oceniti obilje istraživačkih rezultata i otkrića do kojih je Cvijić, taj neumorni putnik, došao. Glavne rezultate tih istraživanja izložio je u svom veoma obimnom delu "Osnove za geografiju i geologiju Makedonije i Stare Srbije". Na osnovu svojih istraživanja izradio je i prvi veliki "Atlas jezera Makedonije, Stare Srbije i Epira", koji istovremeno predstavlja kamen temeljac naše limnologije. Gotovo sve što je Cvijić u ovim delima izložio, bilo je nepoznato u dotadašnjoj nauci. Sintezu geoloških i geomorfoloških i širih prirodnjačkih istraživanja izložio je u monumentalnom delu "Geomorfologija jedan i dva". Prvi je izvršio klasifikaciju gradskih i seoskih naselja, dovodeći prvi u neposrednu vezu s okružujućom prirodom, naročito reljefom.

Čitavu drugu knjigu svog znamenitog dela "Balkansko poluostrvo i južnoslovenačke zemlje" posvetio je etnopsihičkim osobinama stanovništva, pa se sa pravom može reći da je on zasnovao našu etnopsihologiju.

Na poziv znamenitog francuskog geografa Vidala, profesor Cvijić u Parizu je tokom 1917. i početkom 1919. držao na Sorboni predavanja "O balkanskim zemljama i narodima". Krajem 1918. naša vlada ga je postavila za prvog eksperta za etnografske granice, a početkom 1919. za predsednika teritorijalne sekcije pri našoj delegaciji na Mirovnoj konferenciji. Ključno je Cvijićevo učešće u povlačenju granica države Srba, Hrvata i Slovenaca. Zahvaljujući njemu i našem zemljaku profesoru Pupinu, sa Kolumbija univerziteta u Njujorku, koji je takođe pozvan, njihovoj reputaciji, najviše je doprinelo da se novoj stvorenoj Jugoslaviji prisajedine: Banat, Baranja, Dalmacija i Bledski trougao (Bled, Bohinj i Triglav).

Koliki su odjek imali naučno delo i društvena delatnost Jovana Cvijića pokazuju i mnogobrojna priznanja i odlikovanja koja su ovom naučniku dodeljivale akademije nauka, naučna i stručna društva, univerziteti i ugledne kulturne ustanove u našoj zemlji i svetu. Iz pisanih dokumenata, što zbog ograničenog prostora ne možemo sve navesti, vidi se da je on bio član 8 akademija nauka, 16 geografskih i prirodnjačkih društava, počasni doktor Sorbone i Karlovog univerziteta u Pragu, a da je primio i 10 odlikovanja.

Koliko je Cvijić bio odan nauci i svom narodu vidi se i i po tome što je zaveštao i ostavio Srpskom geografskom društvu sve svoje imanje.

Veliki matematičar i strasni ribolovac

Mihailo Petrović Alas, matematičar, pronalazač, ribarski majstor i putopisac (1868-1943)

MIHAILO PETROVIĆ rođen je 1868. godine u Beogradu kao prvo od petoro dece sveštenika Nikodima i Milice Petrović. Kako je već u sedmoj godini ostao bez oca, brigu o deci preuzeo je majčin otac, sveštenik Novica Lazarević, koji je izvršio veliki uticaj na Mihaila. Osnovnu školu, kao i Prvu mušku gimnaziju u Beogradu završio je sa odličnim uspehom.

Na Prirodno-matematički odsek Filozofskog fakulteta Velike škole Petrović se upisao 1885. godine. On nije studirao matematiku jer tako specijalizovane studije nisu postojale, već je ravnopravno učio i druge predmete. Već pri kraju prve godine studija, tj. 1886. Petrović je napisao jedan seminarski rad iz matematike. Studije je završio jula 1889. U septembru iste godine šalje ga deda Novica u Pariz da se sprema za prijemni ispit u "Ecole Normale Superieure", glasovitu po teškim prijemnim ispitima, strogim i visokim režimom studija sa profesorima svetskog glasa.

Period Petrovićevog studiranja u Parizu pada u vreme kada je francuska matematička nauka dostizala jednu od svojih kulminacionih tačaka. Studije je započeo o svom trošku, a od 1892. dobio državnu stipendiju. Za vreme studija u Parizu stekao je diplomu matematičkih i fizičkih nauka, a 1894. odbranio na Sorboni doktorsku disertaciju pod naslovom: "Fenomenološko preslikavanje i elementi matematičke fenomenologije", čime je stekao akademsku titulu doktora matematičkih nauka kao prvi student sa Balkanskog poluostrva. Dakle, sa nepunih 26 godina dr Mihailo Petrović bio je izuzetno obrazovan čovek koji je po najoštrijim svetskim merilima i sva slavna imena profesora svetske nauke, uspeo u tako kratkom roku da stekne diplome matematičkih i fizičkih nauka, i uz to da odbrani doktorsku disertaciju na Sorboni. Evo, šta je u vezi sa tim napisao Milutin Garašanin koji se tada isto nalazio na studijama u Parizu, a kasnije se posvetio politici:

"Odbrana teza g. Mihaila Petrovića bila je u pravom smislu reči briljantna. Po svršenom ispitu Predsednik ga je pozdravio vrlo lepom i dirljivom besedom u kojoj mu je rekao da je on - g. Petrović - pravio čast Normalnoj školi, da je on pokazao uspehe koji su u njoj retki i da će njega njegovi profesori pamtiti i u njegovoj dalekoj otadžbini sa svojim simpatijama pratiti. Svoj govor završio je Predsednik (g. Hermite) proklamujući da je g. Petrović doktor matematičkih nauka.

Sa moje strane imam da dodam samo to, da sam bio duboko dirnut dokazima pažnje i simpatija kojih sam prema g. Petroviću bio svedok od strane onih što danas u najvišim vrhovima nauke matematičke svetle. U toj grani nauke g. Petrović je već uneo srpsko ime na dostojan način u naučni svet. G. Petrović je jedna naša vrlo ozbiljna tekovina za nauku. Taj mladić čini čast Srbiji".

Što se tiče kretanja u službi dr Mihaila Petrovića, biografija je veoma jednostavna. Posle odbranjenog doktorata, 1894. kada se vratio u Beograd, pa do 1938. kada je otišao u zasluženu penziju, on je bio redovni profesor za "teorijsku matematiku" na Filozofskom fakultetu. Zakonom o univerzitetu od 1905. kada je Velika škola ukinuta, svi profesori su "stavljeni na raspolaganje". Prvih osam profesora novoosnovanog Univerziteta u Beogradu postavio je ministar prosvete i među njima bili su dr M. Petrović i dr J. Cvijić. Taj odbor osmorice je kasnije birao ostale nastavnike u svim zvanjima. Od tada je Petrović postao šef Katedre za matematiku. Bio je prodekan (1909-1913) i dekan (1908) tog fakulteta.

Mihailo Petrović voleo je svoj nastavnički poziv i mnogo vremena posvetio tome. Njegova predavanja odlikovala su se jednostavnošću i ona su privlačila studente. On je imao strogo merilo koje je preneo i na svoje studente, time je doprineo da nastava matematike i u srednjim školama, gde su se diplomirani studenti uglavnom zaposlili, zauzme značajno mesto. U periodu pedagoškog rada (1894. do 1938) održao je 16 različitih kurseva i seminara koji su takođe bili dobro posećeni, iako su neki od njih bili više puta ponavljani. Za veći deo održanih seminara Petrović je izdao autorizovana skripta. Objavio je tri univerzitetska udžbenika koji su napisani na osnovu održanih redovnih predavanja i seminara. Petrović je uneo nov, svež duh na Katedru za matematiku. On je nastavu zamislio i izvodio po uzoru na parisku školu, tada verovatno i najbolju školu matematike. Snabdevao je biblioteku aktuelnim časopisima i učio je svoje studente da se koriste literaturom. Pedagoške metode kako na predavanjima, tako i na održanim seminarima bili su dobar način uvođenja mladih, kako u nastavnički, tako i u naučni rad.

Uporedo sa izvođenjem nastave, Petrović se bavio naučnim radom. Zahvaljujući njemu, matematičke nauke u Srbiji prvi put izlaze na scenu na kojoj su i danas prisutne. Petrović je došao do impozantnih rezultata u diferencijalnim jednačinama, teoriji funkcija, algebri i računarstvu. Objavljivao je naučne radova u najuglednijim časopisima sveta. Njegovim rezultatima koristili su se mnogi naši i strani naučnici ili su o tome pisali. Nekoliko diferencijalnih jednačina, specijalnih funkcija i nejednakosti nose ime "M. Petrovića", a čuveni matematičar Kartan zapisao je da Petrović pripada grupi retkih naučnika koji su zasnovali nove naučne discipline (matematički spektri, matematička fenomenologija i integralna matematika).

Iz Petrovićeve bibliografije vidi se da se bavio i pronalazaštvom, patentirao je pet pronalazaka koji su bili zaštićeni, tj. prijavljeni i realizovani u praksi. U oblasti računarstva je još krajem 19. veka objavio u SAD konstrukciju "analognog računara" (hidrointegratora) za rešavanje diferencijalnih jednačina, za šta su mu odali priznanje svetski naučnici (Kamke, Prajs, Moren). Ruska, poljska i američka nauka odale su Petroviću priznanje kao predskazatelju jedne nove savremene nauke "kibernetike" (čiji je utemeljivač kasnije bio Norbert Njiner). Na Svetskoj izložbi u Parizu 1900. u Paviljonu Srbije bio je izložen i hidrointegrator koji je nagrađen bronzanom medaljom. Petrović se ogledao i u primenjenoj matematici (fizika, mehanika i kriptografija). On je, kao većina ljudi toga doba, držao do svog vojnog čina "rezervnog inženjerskog pukovnika", pa je sarađivao sa vojskom, naročito na polju kriptolografije. Njegovi sistemi "šifrovanja" bili su u upotrebi u vojsci i diplomatiji. Pronalazak "daljinar" otkupljen je i realizovan za potrebe Vojnotehničkog zavoda u Kragujevcu i Rusiji. Konstruisao je i jedan tip "zupčastog prenosnika" koji je bio preteča automatskih menjača na automobilima. Njegov "Večiti kalendar" realizovan je u više hiljada primeraka.

Naučni opus Mihaila Petrovića je veoma obiman. Pored navedenih patenata, objavio je 14 monografija i oko 260 stručno-naučnih rasprava. Prvi doktorat iz matematike, a drugi na Univerzitetu u Beogradu, izrađen je pod mentorstvom Petrovića (kandidat: Mladen Berić, odbranjen 13.05.1912). Kasnije je kod njega doktoriralo još 10 matematičara, a pored toga izveo je i više od 40 generacija matematičara na put prosvete.

Za svoj obiman i plodonosan rad Mihailo Petrović je biran za člana više akademija nauka (Beograd, Zagreb, Prag, Varšava i Bukurešt) i naučno-matematičkih društava (Beograd, Pariz, Prag, Krakov, Lajcig, Lavov, Palermo, itd.). Pored toga, primio je više odlikovanja: ordenje Svetog Save petog do prvog reda, medalju Miloša Velikog, orden Belog orla, Orden rumunske krune, itd.

Ribarstvo je predstavljao izuzetno važnu komponentu u životu Mihaila Petrovića. Još od rane mladosti, na insistiranje svog dede Novice, iz zdravstvenih razloga je znatan deo vremena provodio na Savi i Dunavu. Tu je upoznao profesionalne ribare, zavoleo njihov način života i stekao među njima iskrene prijatelje. Najpre je postao ribarski šegrt, kalfa, a 1895. položio je ispit za "ribarskog majstora" i od tada prijatelji su ga uglavnom zvali Mika Alas. Objavio je više stručnih radova iz ribarstva. U Torinu je 1911. održana velika međunarodna izložba, a u Paviljonu Srbije Mika Alas je izložio svoju zbirku koja se odnosila na beogradski ribolov i ta zbirka je nagrađena sa zlatnom medaljom, na šta je on bio veoma ponosan.

Tokom leta 1931. Petrović je bio član Međunarodne naučne ekspedicije za ispitivanje Severne polarne oblasti. Tom prilikom je upoznao način života Eskima, učestvovao je u lovu na kitove, itd. Već u poodmaklim godinama života, Petrović je učestvovao u još tri naučne ekspedicije, u osvajanju Severne i Južne polarne oblasti. O svim ovim putovanjima i krstarenjima, napisao je četiri knjige, koje je izdala Srpska književna zadruga.
Priredio: dr Mihajlo Molnar

Svaka cast ooooooooo plemeniti administratoru za ovolko napisanije- ima ljudi sta i da saznaju!

Na sajtu www.osboskovic.edu.yu imamo NEZNATNO drugacije podatke - ocevo ime nije Josip nego Nikola i insistira se na DETALJU da je bio srpske nacionalnosti i katolicke veroispovesti, "sto je bio cest slucaj za Srbe u Dubrovackoj republici". TO JE ONO STOM DANASNJI PROSECNI SRBIN NE ZNA - ne za Rudjera - NEGO UOPSTE!

Hvala.

p.s.
NE ZNAM kako i kome se POTKRALA GRESKA u ovom slucaju!