Crni rov za "Crnu ruku"

Sredinom juna 1917. godine, pred zoru, u jednoj dolini u blizini Soluna, četa vojnika pripremala je gubilište. Tamo je trebalo da budu streljani učesnici navodnog ostrovskog atentata na srpskog vladara, regenta Aleksandra. U iskopanoj jami, o tri pobodena stuba bili su vezane vođe zloglasne tajne oficirske organizacije "Ujedinjenje ili smrt", poznatije kao "Crna ruka": pukovnik Dragutin Dimitrijević Apis i major Ljubomir Vulović. Treći osuđenik bio je navodni atentator Rade Malobabić.
Od 1903. godine stotinu oficira koji su učestvovali u svrgavanju i ubistvu poslednjeg Obrenovića uticali su na srpsku politiku i ugrožavali mladu parlamentarnu demokratiju. Oficiri koji su 1911. osnovali "Ujedinjenje ili smrt", bili su, poput svojih kolega u Grčkoj i Bugarskoj, krajnji nacionalisti, zagovornici rušenja Osmanskog carstva i Austrougarske. Majski prevrat iz 1903, kada je svrgnuta dinastija Obrenovića, pratile su prve međunarodne sankcije protiv Srbije.
"Crna ruka" je kasnije bila umešana u povlačenje Petra I, sarajevski atentat, nameravala je da svrgne grčkog kralja Konstantina i ubije bugarskog cara Ferdinanda. U vreme kada je srpska vlada u progonstvu, u udaljenom Solunu, razmatrala mogućnost separatnog mira s Centralnim silama, "Crna ruka" ujedinila je protiv sebe dinastiju, vladu i veći deo srpskog oficirskog kora.
Posle događaja u Ostrovu krajem 1916, oni su pohapšeni, usledio je dugotrajni Solunski proces, i naposletku, trojica osuđenika odvedena su na pogubljenje. U poslednjim trenucima, kada je streljački stroj već uperio puške prema njima, Apis i Vulović su uzviknuli:
"Živela Velika Srbija! Živela Jugoslavija!"
Devetnaesti vek bio je doba stvaranja nacionalnih država. Ideje slobode, jednakosti i bratstva počivale su na konstruisanoj narodnoj zajednici, koja je od tog vremena poznata kao nacija. Nasuprot božanskog prava starih apsolutističkih carevina, stajala je ideja slobode u okvirima jedne tek probuđene nacije.
Opšta prosveta, liberalizam u ekonomiji i demokratske ustanove potiču iz tog vremena. Periklova misao prema kojoj "sva dobra dolaze u grad (državu)" u XIX veku mogla je biti zamenjena tvrdnjom da "opšte dobro zavisi od nacije i njene države". U nastojanju da se oslobode starog poretka ili istupe iz velikih carstava, nacionalne revolucije ujedinjavale su iza sebe čitav jedan narod.
U vreme kada je u svetu postojalo dvadesetak nezavisnih država, nacionalni pokreti težili su da stvore države dovoljno velike, moćne i bogate da se održe i opstanu. Otkrivajući prošlost svog naroda, pokolenja su sa setom i oduševljenošću za nove podvige iznosila primere
nekadašnje slave. Što su doba nezavisnosti i veličine bila kratkotrajnija, to je pozivanje na njih bilo češće i upornije. Ukoliko istorija nije poznavala takva razdoblja, valjalo ih je izmaštati.
Velika Britanija dobila je svoj naziv još 1801. godine. Tokom XIX i XX veka postojali su pokreti za veliko britansko carstvo i čak britanska verzija nacionalsocijalističkog pokreta, koji se borio za "veću Britaniju". Već 1791. godine, vođe Francuske revolucije zatražile su uspostavu velike i jedinstvene francuske republike s "prirodnim granicama" na planinskim masivima Alpa i Pirineja, obalama Sredozemlja, Atlantskog okeana, Severnog mora i Rajne.
Moderna Nemačka stvorena je posle decenija nastojanja da u granicama Velikonemačkog rajha, koje su prevazilazile srednjovekovno Sveto Rimsko carstvo nemačke narodnosti, ujedini sve Nemce.
Velikoruski projekat ostvarivan je tokom XVIII i XIX veka. Protiv ruskih nastojanja da podeli Osmansko carstvo i prisajedini Carigrad 1853. poveden je prvi opšti evropski rat, poznatiji kao Krimski. I dok je jedan od najznačajnijih podsticaja razvoja Sjedinjenih Država, prema Berdu, bilo pionirsko širenje granica na zapad, u Latinskoj Americi panhispanske ideje nisu napuštale oslobodioce, od Bolivara i njegove Velike Kolumbije, do Če Gevare i Kastra. Čak i u Africi postoje dva mita o velikim državama: Carstvo Mali i Velika Somalija.
Na Balkanu nema nijedne države koja nije imala paralelni, često skriveni identitet - svoju "veliku verziju". U DžIDž veku Bugarska je težila ujedinjenju bugarskih zemalja u granicama iz doba Prvog i Drugog bugarskog carstva. Iako je zvanični cilj bilo uspostavljanje Bugarske onakve kakvu je u San Stefanu marta 1878. predvidela ruska diplomatija, za vreme Prvog svetskog rata bugarska vlada želela je da izađe na tri mora (Crno, Egejsko i Jadransko), a okupirala je i 59 odsto teritorije Kraljevine Srbije. Grčka "Velika ideja", kako su je definisali vođe ove prve nezavisne balkanske države, predviđala je stvaranje Velike Helade na dva kontinenta i pet mora.

Talas seoba

Tokom XVII i XVIII veka srpske zemlje prošle su kroz poslednji, veliki talas seoba. Mase naroda iz srednjovekovnih srpskih zemalja: današnje južne Srbije, s Kosova i iz Makedonije preselile su se u habzburško carstvo. Kao posledica ovih migracija, u srpskoj autonomnoj, i kasnije nezavisnoj državi, živela je jedva četvrtina i kasnije trećina balkanskih Srba. Slavna prošlost na kojoj je počivao legitimitet stvaranja velikih država nije, dakle, mogla mnogo da pomogne tvorcima srpskog nacionalnog programa.


Izvor: Novosti

Jezik briše sve granice

Posle samo četiri godine trajanja Prvog srpskog ustanka, profesor Velike škole u Beogradu i austrijski privrženik Ivan Jugović sačinio je plan u kom je predvideo stvaranje ujedinjene srpske države. Jugovićev projekat predviđao je formiranje države koja bi objedinila ustaničku Srbiju s Hercegovinom, Crnom Gorom i Bosnom. Pored težnje za oslobođenjem Srbije, čije su granice narodne uspomene širile od Save i Dunava do Prizrena i Skoplja, veliki značaj za Srbiju tokom prvih decenija 19. veka imalo je i prisajedinjenje Bosne. Vožd Karađorđe je čak na svom pečatu imao i grb koji je simbolizovao ovu istorijsku oblast.
Posle Drugog srpskog ustanka i postepenog uspostavljanja autonomije, zamisao o stvaranju velike države slabi, ali nikada ne napušta srpske vlasti. Verovatno prelomni trenutak u stvaranju pojma "Velika Srbija" kakav danas poznajemo, učinjen je jednom jezičkom reformom: kodifikovanjem narodnog jezika od Vuka Karadžića i širenjem prosvete na narodnom jeziku.
Vuk Karadžić smatrao je Srbima sve stanovnike zapadnog Balkana koji govore štokavskim dijalektom. U tom mišljenju nije bio usamljen, delili su ga Jernej Kopitar i Šafarik. Karta štokavskog narečja će kasnije, s malim izuzecima, biti i mapa Velike Srbije. Njene istočne granice bile su na Šari i Timoku, a zapadne na Papuku, Maloj kapeli i na obali istarske reke Raše. Ipak, osnova Karadžićeve politike bio je jezički sporazum između Srba i Hrvata, koji je i postignut 1850. godine.
Protivnici ideja stvaranja velike srpske države u 19. veku bila su velika carstva koja su se otimala o prevlast nad Balkanom. Ideja stvaranja velike države je u slučaju tvoraca srpske politike po pravilu podrazumevala ujedinjenje osmanskih hrišćana, Srba i Bugara ili Srba i svih ostalih Južnih Slovena.
Uporedo s Ilirskim pokretom u Hrvatskoj, u Crnoj Gori je Petar II Petrović Njegoš prvi put pomenuo ime zajedničke države Južnih Slovena - Jugoslavije.
Godine 1844. srpski ministar unutrašnjih dela i kasnije premijer Ilija Garašanin dobio je tekst programa oslobođenja srpskog naroda i stvaranja velike srpske države, koji je napisao František Zah. Do danas među istoričarima traje rasprava o tome koliki je bio Garašaninov uticaj na ovaj tekst, poznat kao Načertanije. Garašanin je pedesetih i naročito šezdesetih godina 19. veka sprovodio politiku koja je za cilj imala oslobođenje Srba iz Osmanskog carstva. Sprovođena birokratski, pomoću posebnih agenata koje je poslao širom Balkana i u sporazumu s Rumunijom, Grčkom i Crnom Gorom, oličena u pokušajima stvaranja balkanskog saveza, Garašaninova politika nije imala uspeha. Njen cilj bilo je stvaranje zajedničke srpskobugarske države. U prvo vreme to obnovljeno carstvo
protezalo bi se od zapadnih granica Bosne do Crnog mora, a tek kasnije, posle raspada Austrije, njemu bi bili prisajedinjeni srpski krajevi u južnoj Ugarskoj, Hrvatska, Slavonija i Dalmacija.
Na putu nezavisnosti Garašanin i njegovi prijatelji smatrali su da bi Srbija mogla biti ustrojena kao vicekraljevina pod suverenitetom Osmanskog carstva, po uzoru na Egipat. Marinovićev projekat i Fonblank-Garašaninov plan iz 1853. rečito govore o realnim dometima Garašaninove politike. Ipak, Garašaninovo Načertanije bilo je nezvaničan program, poznat malobrojnim srpskim političarima. Široj javnosti postalo je poznato tek početkom 20. veka, kada je za njega doznala Austrougarska i počela da ga upotrebljava u propagandi protiv Srbije.
Srbija nije imala snage da iskoristi vreme stvaranja ujedinjene Italije i Nemačke šezdesetih i sedamdesetih godina XIX veka, i da, iskoristivši krizu u Austriji i Osmanskom carstvu, započne oslobodilački rat i ostvari nacionalno ujedinjenje.
Početkom sedamdesetih godina odigrala su se tri važna događaja koji će značajno usporiti proces nacionalnog oslobođenja srpskog naroda. Uz pomoć ruske diplomatije, 1870. godine, reforme u osmanskim oblastima naseljenim Bugarima krunisane su obnovom bugarske nacionalne crkve posle više od četiri stoleća. Bugarski egzarh ne samo da je uključivao istorijsku oblast Makedonije već je imao pretenzije da se proširi na Kosovo i, čak, na Bosnu. Pri tom, u Srbiji je 1868. izvršen atentat na kneza Mihaila. Namesništvo i, kasnije, mladi knez Milan nisu imali dovoljno moći i bogatstva da nastave borbu za stvaranje velike srpske države.
Kada je 1876. godine počela Velika istočna kriza, Austrougarska i Rusija sporazumele su se u Rajštatu o podeli interesnih sfera na Balkanu. Podela, prema kojoj je istočni deo Balkana, zajedno s budućom bugarskom državom, trebalo da dođe pod ruski, a zapadni, uključujući Srbiju, pod austrougarski uticaj, zapečatila je sudbinu Srbije sve do stvaranja Balkanskog saveza, 1912. godine. Austrougarska okupacija Bosne, koja je usledila 1878, zatvorila je Srbiji mogućnost širenja prema zapadu.
U narednih trideset i pet godina srpska oslobodilačka politika usmerila se prema jugu. Širenje prema Kosovu i Makedoniji i sukob zbog podele teritorija s Bugarskom i Grčkom, postaće najznačajnije, naizgled nerešivo, pitanje tokom narednih decenija.

Manjina na Kosovu

Na Kosovu su posle 1878. Srbi postali manjina, a u Makedoniji su posle opsežne propagandne i prosvetne akcije činili tek trećinu stanovništva. U Bosni, Hercegovini, delovima Hrvatske, Dalmacije i u južnoj Ugarskoj srpski narod je činio većinu, ali njegova istorijska prava na ove oblasti ili nisu postojala, ili nisu bila snažna.


Izvor: Novosti

Jugoslavija ili ništa

Ekonomski razlozi bili su veoma značajni za formiranje ideje o “Velikoj Srbiji” i Jugoslaviji. Beograd, prestonica Srbije, čije je oslobađanje trajalo pune šezdeset i tri godine (od 1804. do 1867), nalazio se na samoj granici s Austrougarskom, na dometu neprijateljske artiljerije, ograničen zlovoljom suseda.
Krajem 19. veka, u vreme kada je privredna sloboda zavisila od snage i veličine države i njenog pristupa otvorenom moru, Srbija i Švajcarska bile su jedine dve evropske države koje nisu izlazile na obalu mora. Garašanin je tvrdio da će se Srbija, ukoliko ostane u položaju u kom se nalazila sredinom 19. veka, kao u nekom kotlu postepeno skuvati prikleštena između moćnih i neprijateljski nastrojenih velikih sila.
Dolaskom radikala na vlast, posle 1903. godine, obnovljeni su napori na stvaranju balkanskog saveza i ujedinjenja Jugoslovena. Radikali, ranije zagovornici zajedničke države s Bugarskom, koji su u vreme Srpskobugarskog rata iz 1885. sakupljali dobrovoljce protiv režima kralja Milana, teško su napuštali zamisao o stvaranju velike južnoslovenske države od Alpa do Crnog mora. Tek nemogućnost da se postigne sporazum s Bugarskom i Drugi balkanski rat, u kom je sudbina vardarske Makedonije rešena u korist Srbije, okrenuli su ih u potpunosti ka Zapadu.
Radikali su smatrali da bi Jugosloveni mogli da stvore veliku jedinstvenu državu po ugledu na Nemačku i Italiju. Dužnost Srbije trebalo je da bude da izvrši ulogu Pijemonta ili Pruske. Tvorci srpske spoljne politike verovali su u narodno jedinstvo i neminovnost stapanja "tri plemena" - Srba, Hrvata i Slovenaca - u jednu naciju. Alternativa stvaranju Jugoslavije nije uzimana ozbiljno u obzir. “Velika Srbija” i Jugoslavija, za tvorce srpske politike, ali i za evropske diplomate, bile su isto, baš kao što su Velika Pruska i Drugo nemačko carstvo bili različiti samo u semantičkom pogledu.
Uoči balkanskih ratova Srbija je kao svoje ciljeve na jugu istakla oslobođenje Kosova i Vardarske doline. Ekonomski, ovi ciljevi mogu se svesti na izlazak na Jadransko more i uspostavu zajedničke granice s Grčkom.
Ipak, do izbijanja Prvog svetskog rata Srbija nije sačinila jasan nacionalni program. Samo neki spoljnopolitički potezi ukazivali su na pripremu Srbije za ujedinjenje jugoslovenskih zemalja. Tako je 1914. godine, samo godinu dana pošto su Srbija i Crna Gora dobile zajedničku granicu, započeo proces ujedinjenja dve države.
Početkom 1914. dovršeni su i pregovori o konkordatu između Vatikana i Kraljevine Srbije. Zanimljivo, pregovore je vodio austrougarski državljanin, katolik Lujo Bakotić.
Početkom Prvog svetskog rata, Niškom deklaracijom iz decembra 1914. Skupština Srbije odredila je i, što je bilo neuobičajeno, objavila, državne ratne ciljeve. Kraljevina
Srbija, kojoj su 1913. prisajedinjeni Kosovo i Makedonija, trebalo je da se ujedini sa Srbima, Hrvatima i Slovencima iz Austrougarske. Granice nove države precizno je odredio poznati geograf i antropolog Jovan Cvijić. Okvirno, one su od reke Mureša u Banatu išle na severozapad do Baje, a odatle Dravom do Klagenfurta i Soče.
Do 1918. godine, pod pritiscima da ustupi deo Makedonije Bugarskoj, srpska vlada je odbijala svaki sporazum kojim bi Austrougarska bila sačuvana, jugoslovensko pitanje zatvoreno, a stvorena “Velika Srbija”. U septembru 1915. godine, uoči Austronemačke ofanzive na Srbiju i stupanja Bugarske u rat, saveznici su za ustupke Srbije bili spremni da joj obećaju stvaranje “Velike Srbije”: države kojoj bi bili prisajedinjeni Bačka, Slavonija, Bosna, Hercegovina, Dalmacija do Splita i primorje do Konavala i od Ulcinja do Lješa. Naposletku, Srbiji je u izgled stavljeno i ujedinjenje s tako u potpunosti teritorijalno okruženom Crnom Gorom.
Srpska vlada je uporno odbijala bilo kakvo rešenje osim ujedinjenja svih Jugoslovena. Jedina nedoumica, koja je postala očigledna tek u drugoj polovini rata, bilo je pitanje unutrašnjeg uređenja buduće države. Posle izlaska Rusije iz rata, Srbija je izgubila moćnu zaštitnicu. Odatle spremnost njene vlade da popusti zahtevima emigrantskog Jugoslovenskog odbora. Krfskom deklaracijom iz 1917. dogovoreno je da ujedinjena jugoslovenska država bude monarhija pod dinastijom Karađorđevića, ali da tradicionalne oblasti zadrže izvesni stepen autonomije.
Ipak, 1918, u vreme talasa komunističkih revolucija širom istočne Evrope i potpunog kolapsa državne vlasti u jugoslovenskim zemljama Austrougarske, oko Nemačke i Sovjetskog Saveza stvoren je pojas unitarnih država. Pored velikih sila, i zvanična Srbija bila je i dalje naklonjena centralističkom uređenju buduće države.
Ako je “Velika Srbija” ikada bila blizu ostvarenja, bilo je to krajem novembra 1918. godine. U očekivanju ujedinjenja, Velika skupština Vojvodine i Velika narodna skupština Kraljevine Crne Gore proglasile su neposredno ujedinjenje s Kraljevinom Srbijom. I narodna veća širom Bosne i Hercegovine najavila su samostalno prisajedinjenje. Ipak, zvanična Srbija nije ohrabrivala ovakve odluke.

Amputacija države

Nepotvrđena anegdota govori da je jedan od zagovornika centralističkog uređenja i prvi čovek Samostalne demokratske stranke Svetozar Pribičević, u razgovoru s kraljem Aleksandrom 1928. godine, sprečio amputaciju delova Hrvatske (približno na liniji Karlobag-Karlovac-Ogulin-Sisak-Virovitica), argumentom koji je do danas postao kredo politike Srbije:
"Veličanstvo", navodno je rekao, "vi biste bili prvi vladar koji pokušava da smanji, umesto da gleda da poveća svoju državu!"


Izvor: Novosti

Taoci svojih zabluda

Srbija je posle velikih gubitaka i štete u ratovima prestala da postoji kao politički entitet. Ostao je samo srpski narod, nedovoljno politički integrisan, koji je činio jedva 40 odsto stanovništva nove države i bio njen jedini bezuslovni zatočnik i zatočenik. Kada je u avgustu 1939. sporazumom Cvetković-Maček stvorena Banovina Hrvatska, u kojoj su ujedinjene sve oblasti u Kraljevini u kojima su većinski živeli Hrvati, otvoreno je i pitanje stvaranja jedinstvene srpske federalne jedinice. Do izbijanja Drugog svetskog rata to nije učinjeno, a vladajući srpski političari prihvatili su da većinski srpske oblasti severne Dalmacije, Like, Korduna, Banije, Slavonije, Posavine i zapadnog Srema pripadnu Hrvatskoj.
Pobedom komunista granice su određene nedemokratski, često suprotno istoriji i zdravom razumu. U Srbiji, ipak, za razliku od drugih, nije postojao organizovan politički pokret koji bi tražio reviziju ovih granica.
Stanje se promenilo početkom osamdesetih godina. Razlozi su bili mnogobrojni. Jedan od najznačajnijih bilo je pitanje evolucije jugoslovenskog federalizma. Posle obračuna s Rankovićem, Jugoslavija je pošla putem konfederalizacije. Ustav iz februara 1974. godine ne samo da je pretvorio republike u suverene države, već je i Republiku Srbiju lišio državnosti. Naime, za razliku od drugih republika, ona je imala dve autonomne pokrajine, koje su i same bile konstitutivni činioci federacije. Kao takve, one su imale toliki uticaj na središnje vlasti u Srbiji da ove bez njihovog pristanka nisu mogle da funkcionišu, dok same nisu imale ovlašćenja nad svojim pokrajinama.
Periodični nemiri i progon srpskog stanovništva u SAP Kosovo doveli su do rasta nezadovoljstva i eksplozije istinskog nacionalizma u Srbiji.
Cilj voĐstva jugoslovenskih komunista postao je posle 1986. izjednačavanje Srbije sa ostalim republikama. Posle trijumfa Slobodana Miloševića u septembru 1987, ideju jednakosti zamenila je misao o prevlasti. U vođstvu srpskih komunista sazrela je ideja da poslednjem garantu političkog jedinstva zemlje - Savezu komunista Jugoslavije, bude nametnut neprikosnoveni vođa, novi Broz. Pošto je uspeo da zbaci rukovodstva u Vojvodini, na Kosovu, u Crnoj Gori, i za sebe pridobije armijski vrh, Milošević je očekivao da stekne većinu i u partiji.
Ideja Velike Srbije bila je zauvek mrtva iz tri razloga. Tokom sedamdesetogodišnjeg postojanja jugoslovenskih država došlo je do velikih pomeranja srpskog stanovništva ka teritoriji današnje Srbije i prema Beogradu.
Posle genocida, kolonizacije u Vojvodinu i novih ekonomskih seoba, Srbi u Hrvatskoj pali su do 1981. na polovinu udela u stanovništvu koje su činili 1912. godine. Pri tom je polovina preostalog srpskog stanovništva u ovoj republici živela u velikim gradovima Hrvatske kao manjinsko stanovništvo. U Bosni su krajem šezdesetih godina prošlog veka Srbi prestali da budu najveća nacionalna zajednica. U Republici Srbiji 1991. živelo je 75 odsto balkanskih Srba.
Drugi razlog bio je u vezi s velikim silama. Baš kao što su 1918. u istočnoj Evropi nastajale samo unitarne države, tako su se sedamdeset godina kasnije sve federativne države raspale. S dobrovoljnim raspadom Sovjetskog Saveza, koji nije pratila promena granica sovjetskih republika, takva mogućnost zatvorena je i na Balkanu.
TreĆi razlog je kulturološke prirode. Vukova reforma privukla je srpskoj ideji, koju je oličavala mala i siromašna autonomna Srbija, veliki broj pripadnika drugih naroda. Zamisao da su svi štokavci Srbi nije bila samo velikosrpska fantazija. Od Matije Bana i Mede Pucića, do Pere Budmanija i Nike Bartulovića, stotine intelektualaca i političara bili su privrženi srpskoj državnoj ideji, iako nisu bili pravoslavci. Smatra se da je više od četiri stotine pripadnika dubrovačkog patricijata tokom 20. veka za sebe tvrdilo da su Srbi katolici.
Umesto da okupi štokavce, srpstvo je tokom jugoslovenskog eksperimenta izgubilo ijekavce. Izuzetak su činili Srbi u Bosni, koji su tokom devedesetih godina želeli da njihove zemlje budu prisajedinjene Srbiji, ali je i tom prilikom tadašnji predsednik Republike Srpske, Radovan Karadžić, izdao dekret kojim je određeno da zvanično narečje u Republici Srpskoj bude ekavica.
Tako je zatvoren pun krug. Jedan istorijski proces bio je završen. Ideja Velike Srbije ostala je neostvarena.

Svetinje i grobnice

Skoro sve opozicione stranke u početku su tvrdile kako je stvaranje jedinstvene srpske države alternativa Jugoslaviji. Srpski pokret obnove zalagao se za stvaranje države čije su granice na jugu svetinje (na Kosovu i u Makedoniji), a na zapadu masovne grobnice (Jasenovac i Jadovno).
Demokratska stranka predlagala je u svom programu još 1997. "ujedinjenje srpskih zemalja". Pošto se srpski narod u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini protivio otcepljenju ovih republika, za trenutak se činilo da je sa stvaranjem Srpske Krajine i Srpske stvorena velika srpska država (od Vranja do Petrinje i od Vukovara do Bara).


Izvor: Novosti

Srbi su ovde prokockali jedinu i najveću šansu za stvaranje Velike Srbije...A da su malo pametnije igrali, pored stvaranje VS, postojala bi i mogućnost raspada AU, pošto Bečka uprava nije bila baš popularna u Ugarskoj.

A pokušaj stvaranja Velike Srbije u XX veku je unapred bila osuđen na propast...i bila je možda veća greška od gorepomenutih...

Kako ja vidim, Srpska politika od odlaska Turaka pravi samo pogrešne poteze...Sad ćemo da vidimo da li je put ka EU ispravan potez 

Kruna sija iz naroda

Srbija i Crna Gora bile su tokom 19. veka jedine balkanske države s vladarima iz narodnih dinastija. Na prestolima Rumunije, Bugarske i Grčke smenjivali su se kraljevi iz raznih evropskih vladarskih porodica. Čak je i na tek uspostavljeni tron Kneževine Albanije, 1913. godine došao princ Vilhelm Vid.
Dok su na čelo balkanskih monarhija dolazili pripadnici drevne evropske aristokratije, koja se dičila stvarnim ili konstruisanim lozama poteklim od Karolinga ili čak Merovinga, u Srbiji je 1804. na tron stupio jedan običan čovek. U miru domaćin, seljak i trgovac, u opasnim vremenima hajduk, u ratovima vojnik frajkor, Đorđe Petrović - Karađorđe. I to nije sve.
Srbija je poslednja evropska država u kojoj je tokom skoro čitavog veka trajao sukob dve dinastije zbog prestola. Taj dugotrajni građanski rat započeo je kada je 1817. godine po naređenju Miloša Obrenovića ubijen Karađorđe, a završen je skoro osamdeset i šest godina docnije Majskim prevratom, kada su kao žrtve oficirske zavere pali kralj Aleksandar i kraljica Draga Obrenović.
Monarhija je u Srbiji bila prva stalna državna ustanova potekla iz naroda, definisana vojnim potrebama ustaničkog ratovanja. Vožd, knjaz i kasnije kralj, možda nisu bili prvi građani države, ali su u početku bili njeni prvi seljaci. Narod im je poznavao pretke, dičio se srodstvom i kumstvom s njima, susedstvom s njihovim domaćinstvima, ili makar udaljenim njivama i šumama. U društvu čije je plemstvo izumrlo još u srednjem veku, srpski vladari nisu se posebno izdvajali ni po bogatstvu.
Karađorđe je tokom prvih godina ustanka finansijski zavisio od bogatijih starešina, dok su kraljevi Milan Obrenović i Petar Karađorđević bili u neprekidnim finansijskim neprilikama. Prvi zahvaljujući malom nasleđu i velikom rasipništvu, a drugi zbog cene koju parlamentarna demokratija uvek nameće monarsima.
Knez Miloš se zahvaljujući velikoj vlasti koju je od 1815. do 1830. godine sabrao u svojim rukama obogatio toliko da je postao najbogatiji stanovnik svoje države. U duši seoski trgovac, dete odraslo uz starijeg polubrata čije je prezime kasnije s ponosom poneo, Miloš se, koristeći se državnim monopolima zajedno sa svojim poslovnim ortacima, izuzetno obogatio. Kada je 1839. abdicirao, u njegovoj kasi je pronađeno 355 dukata više nego u državnoj!
Kada se posle dve decenije egzila vratio u zemlju, sedamdesetogodišnji Miloš je poslednje mesece života proveo proterujući uzurpatore sa svojih prostranih imanja. To veliko bogatstvo nestalo je već u sledećoj generaciji. Knez Mihailo, u Evropi stasali prosvećeni apsolutista, melanholični usamljenik nadahnut rodoljubljem, trošio je ovo bogatstvo za državne potrebe. Njegov vanbračni sin Velimir posvetio je veći deo nasleđa dobrotvornom radu i zadužbini koja ga je nadživela.
Novac je izvor svakakvih kontroverzi. Ipak, pojedina poglavlja naše povesti daju monarhiji veliku
prednost nad republikom. Veliki prosvetitelji, istoričari, matematičari... predavali su budućim srpskim suverenima razne predmete. Sa četrnaest godina, kralj Aleksandar Obrenović polagao je, pored vojnih predmeta, istorije, celokupnog gradiva za gimnazijski razred njegovog uzrasta, i predmete vezane za pravnu struku. Iako su rodonačelnici srpskih dinastija bili nepismeni, njihovi naslednici služili su se, pored srpskog, još makar francuskim i nemačkim jezikom.
U jugoslovenskim državama nasledna monarhija stekla je loš glas. Kraljevina SHS počivala je na monarhu koga su drugi narodi sve više poistovećivali sa srpskom političkom prevlašću.
Uspostavljanje republike 1945. godine nije promenilo monarhijski karakter jugoslovenske države. Više nije bila reč o tradicionalnoj naslednoj monarhiji. Ipak, vlast Josipa Broza Tita, nastala na temeljima staljinističke diktature i kulta ličnosti bez presedana u prošlosti, bila je nekrunisana monarhija.
Jedna od parola u vreme izbora bez opozicije, održanih 1945, glasila je: „Nećemo kralja, hoćemo Tita - narod se pita.“ Broz je bio jedinstvena pojava u istoriji 20. veka. Jedini šef evropske države koji se na vlasti održao od četrdesetih do osamdesetih godina. Simbol revolucije, vođa jedinog istočnoevropskog režima koji je uspeo da se odupre Staljinu, on je istovremeno bio na čelu države, partije i oružanih snaga.
Tito je naposletku proglašen za doživotnog predsednika. Pokolenja Jugoslovena su se zaklinjala da neće skrenuti s njegovog puta, pioniri su do 1989. godine davali „časnu Titovu pionirsku reč“, sirene su do 1990. obeležavale minut u kom je 4. maja 1980. godine umro. Jednom političkom optuženiku je tokom osamdesetih godina čak rečeno da je Josip Broz i dalje prvi čovek Jugoslavije, koji je, istina, odsutan.
Demokratija je početkom devedesetih godina u Srbiju došla kao evropska moda. Tokom ove decenije izbori su bili tek pokriće kontinuiteta pređašnjeg režima. O tome da je realsocijalistički i tek uspostavljeni višestranački sistem imao snažne monarhističke elemente svedoči jedna zanimljiva činjenica: Miloševićev režim je ostajao na vlasti i kad nije imao parlamentarnu većinu, ali se, i pored jasne poslaničke većine, smesta raspao kada je 2000. godine Milošević izgubio predsedničke izbore.

Pare pojedene

Britanski konzul optuživao je u svojim izveštajima kneza Aleksandra Karađorđevića da je posle šesnaest godina vladavine uspeo da raznim zloupotrebama prikupi basnoslovnu sumu u vrednosti od oko 160.000 funti. Posle odlaska u progonstvo, Karađorđevići su na svojim imanjima u Vlaškoj i Ugarskoj ipak živeli prilično skromno. Do 1903. godine skoro da su ostali bez imovine.
Deo novca knez Petar (budući kralj) potrošio je pomažući ustanak srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, gde je pod lažnim imenom ratovao kao dobrovoljac.


Izvor: Novosti

Neće Srbin u vojnike

Pre desetak godina, uvažena profesorka istorije srednjeg veka Jovanka Kalić pokušavala je da dokaže kako Srbi po tradiciji nisu ratnički narod. Razumljivo, zbog iskustava iz dvadesetog veka, ali i ukorenjenih tradicija, pozivanja na istoriju nisu delovala uverljivo. Naposletku, profesorka je iznela lako branjiv argument. Pozvala se na analize rečnika srpskog jezika, prema kojima je jedan od njegovih najrazvijenijih leksičkih segmenata bio upravo onaj vezan za zemljoradnju i stočarstvo. Za razliku od pastoralnog srpskog, mađarski jezik pokazao se kao bogata riznica najrazličitijih termina vezanih za oružje, borbu i rat.
Slično je bilo i s ratnim tekovinama. Krajem osamdesetih godina prošlog veka, ugledni književnik Dobrica Ćosić definisao je istorijsku sudbinu našeg naroda fatalističkom tvrdnjom prema kojoj "Srbi pobeđuju u ratu, a gube u miru".
Osnovna statistika našeg ratovanja od 1804. do 1945. godine, međutim, nije govorila u prilog tezi o pobedničkim tradicijama. Naime, od devet ratova što su ih Srbija i Jugoslavija vodile tokom petnaest decenija, tri su se završila porazom (Prvi srpski ustanak, 1804-13, Prvi srpskoturski rat, 1876. i Srpskobugarski rat, 1885), jedan je prekinut sporazumno (Drugi srpski ustanak, 1815), dok su ostalih pet smatrani pobedama (Drugi srpskoturski rat, 1877-78, Prvi i Drugi balkanski rat, 1912-13, Prvi i Drugi svetski rat). Ipak, samo se za Drugi balkanski rat može reći da je završen potpunim ispunjenjem ratnih ciljeva i na opšte zadovoljstvo.
Do današnjeg dana je samo jedan, sporazumno završeni Drugi srpski ustanak, moguće smatrati trajnim trijumfom. Svetski ratovi doveli su do nepodnošljivih žrtava, dok su pobedničku državu usmerili u pravcu koji pre rata niko nije predviđao.
Ratovi vođeni od 1912. do 1918. godine doneli su Srbiji oreol mučeništva i pobede. Retki su primeri u istoriji da jedan mali narod i njegova država tokom šest godina poraze dve moćne imperije i susednu državu, koja je smatrana vojno snažnijom. Ipak, pobede u balkanskim i svetskom ratu došle su kao posledica zanimljivog sticaja okolnosti. Doba najvećih ratnih kredita u istoriji Srbije, uzleta vojske posle Majskog prevrata, parlamentarne vladavine i velikog nacionalnog oduševljenja, poklopilo se sa sukobom
velikih sila, porazom Osmanskog carstva u Tripolitanskom ratu, krizom u Austrougarskoj i izolacijom Bugarske.
Srpska vojska 1912. godine nije bila baš na ceni među obaveštenim strancima. Pukovnik Lajons, britanski vojni ataše u Beogradu i Sofiji, pisao je uoči Prvog balkanskog rata o slaboj obučenosti i opremi srpske vojske. Izveštavajući o oficirskom koru, zaključio je cinično da su se srpski oficiri tokom nekoliko decenija mogli pohvaliti samo porazima u ratovima (iz 1876. i 1885) i ubistvom svoga kralja 1903. godine. Takvo mišljenje raspršeno je ratnim pobedama srpske vojske u Kumanovu, Podujevu, na Ceru, Kolubari, Kajmakčalanu...
I dok većina građana poznaje naše vojne tradicije pre svega na osnovu velikih uspomena na 1912. i 1914. godinu, činjenica je da srpski narod nije uvek bio oduševljen vojskom kao ustanovom. Čak i pesma "Rado ide Srbin u vojnike" nije ispevana u slobodnoj Srbiji već, začudo, upravo u Habzburškoj monarhiji. Tamo su na prostoru današnje Vojvodine i u oblasti Vojne krajine srpski graničari i šajkaši branili habzburške careve, tradicionalne jemce svojih verskih i socijalnih povlastica. Tokom 19. veka Srbija je tek nešto manje od dve decenije imala pravu, moderno ustrojenu stajaću vojsku. U Prvom srpskom ustanku (1804-13) svi sposobni muškarci bili su deo ustaničke vojske. Srbija je bila neka vrsta vojnog logora. Koliko je ta armija seljaka buntovnika bila pouzdana najbolje svedoči činjenica da je mobilizacije često morao da sprovodi lično vožd Karađorđe. Dešavalo se da zatre čitavo selo, nespremno da pošalje vojnike na Turke. Karađorđevi biografi često su sa čuđenjem navodili razdaljine koje je neumorni narodni predvoditelj prelazio pešice ili na konju kako bi održao frontove, pobedio osmanske vojske ili poterao sunarodnike u rat.

Glava šećera

Imanja visokih policijskih činovnika po Srbiji seljaci su obrađivali kulukom, kao nekada svojim agama i jerlijama. S vremenom su prihodi policijskih činovnika ograničeni na platu. Naravno, pored "hleba", bilo je tu i "vode"... Poznata pripovetka o glavi šećera ne samo da je bila istinita već je o njoj sredinom 19. veka zvanično obaveštena i najviša administrativna vlast Kneževine Srbije - Državni savet.


Izvor: Novosti

Ceo narod pod oružjem

Posle poraza iz 1813. i Drugog srpskog ustanka, autonomna kneževina imala je malobrojnu regularnu vojsku. Srbija je neko vreme bila podeljena na vojna serdarstva, ali je ta mala uniformisana armija bila beznačajna u odnosu na mnogobrojni naoružani narod na koji je vlast računala u slučaju rata.
U Srbiji je, naročito od pedesetih godina 19. veka, stvaran istinski kult artiljerije. Prva značajnija industrija u zemlji bila je topolivnica u Kragujevcu. Radi njenog organizovanja doputovao je francuski inženjer Lubri, koji je pod lažnim identitetom botaničara izlio prve topove za srpsku vojsku. Vreme je pokazalo da artiljerija nije jedini preduslov za pobedu u ratu.
Kada su pred Krimski rat (1853-1856) u evropskoj štampi licitirali broj vojnika koji bi Srbija mogla da izvede na bojno polje, retko ko je pomišljao da bi mala kneževina mogla da mobiliše manje od sto hiljada ljudi. Prema nekim procenama, izgledalo je da bi u predstojećem ratu Velika Britanija, najveća i najmoćnija država ondašnjeg sveta, i Srbija, mogle da učestvuju s približnim brojem vojnika. Jedan britanski novinar, koji se na državni praznik Sv. Andriju Prvozvanog našao u Beogradu, sa čuđenjem je pisao da je obučena i uniformisana srpska vojska malobrojna, kao i da ima nesrazmerno malo oficira. Oficiri su trčali s početka na kraj parade kako bi predvodili nove jedinice koje su prolazile ispred kneza Aleksandra i stranih konzula.
Tokom naredne decenije knez Mihailo je izvršio reformu vojske. Uspostavljena je naoružana narodna vojska. Novom organizacijom stvorena je vojna sila za koju se verovalo da će biti dostojna protivnica osmanskoj vojsci. Ipak, kada je 1876. ta vojska konačno pošla u rat, pokazali su se njeni veliki nedostaci. Nije bilo dovoljno oficira koji bi je vodili, tako da su ruski dobrovoljci u jednom trenutku činili čak dve trećine oficirskog kora.
Živojin Mišić, budući vojvoda, opisao je u svojim uspomenama strah srpskih vojnika da siđu u rovove. Mobilisane seljake rovovi su podsećali na grobove. Takođe, kad bi ih jednom uveli u rov, bilo ih je vrlo teško primorati da stave puške na grudobrane i nišane ka neprijateljima. Kao da su na svadbi ili vašaru, radije su iz dubine rova pucali nasumice, u vazduh, uplašeni da bi na grudobranu mogao da ih snađe neprijateljski kuršum.
Zato je jedna od najznačajnijih reformi koje su sprovedene posle ratova i sticanja nezavisnosti bilo uspostavljanje stajaće vojske. Prvi put posle skoro čitavog stoleća jedna vlast, i to srpska, počela je da oduzima oružje od
naroda. Zbog toga je 1883. godine izbio i poslednji oružani narodni bunt u istoriji Srbije - Timočka buna.
Organizovana je vojska koju su činila tri poziva. Generacije regruta odlazile su u garnizone na dugotrajnu obuku. Darovitim đacima iz svih slojeva društva prvi put je omogućeno da stupe u visoke vojne škole. Neki od njih su upućeni na strane akademije. Pored ekonomskog i tehnološkog, ovako ustrojena vojska donela je i nesumnjiv civilizacijski napredak. Regruti i pitomci su u vojsci imali jedinstvenu priliku da se upoznaju s modernim standardima stanovanja i ishrane. Veliki broj redova je opismenjen u vojsci.
Isidora Sekulić je o novoj generaciji srpskih oficira pisala kako ih je bilo moguće prepoznati po tome što se redovno kupaju i umeju da plešu. I pored slabog ugleda koji su pred početak balkanskih ratova uživali u inostranstvu, srpski oficiri posedovali su visoka znanja, i to ne samo stručna. Tako je ostalo zabeleženo da osmanske trupe iz opsednutog Jedrena 1913. godine svoje parlamentarce nisu poslale bugarskoj vojsci, čijoj je državi stara osmanska prestonica trebalo da pripadne, već srpskim trupama koje su pomagale opsadu. Prva komunikacija između turskih izaslanika i srpskog oficira vođena je na francuskom jeziku.
Ipak, srpske pobede u 20. veku bilo bi moguće staviti pod sumnju ne samo zbog vizije i političkog umeća domaćih državnika. Megalomanska uverenja da pred nesalomivom voljom moraju pasti sve vojne, ekonomske i civilizacijske prepreke imala su visoku cenu. Srbija je iz Prvog svetskog rata izašla sa svega 44 odsto ukupnog broja predratnog muškog stanovništva, a njena ionako slabo razvijena industrija vraćena je za 190 industrijskih godina u prošlost!
Istorija koja je usledila samo je potvrdila već tradicionalnu kobnost ratnih tekovina. Zato nije ni čudo što je Ćosićevu fatalističku izjavu krajem devedesetih godina prestigla još teža ocena jednog njegovog neistomišljenika. Profesor romanistike i vitez Legije časti, Slobodan Vitanović, tvrdio je krajem devedesetih godina 20. veka kako Srbi nisu dobili nijedan rat posle pobede nad Bugarima kod Velbužda iz 1330. godine.

Šume pune hajduka

Sve do kraja 19. veka u Srbiji je po šumama bilo hajduka. Savremenici, počev od Vuka Karadžića, nastojali su da naprave jasnu razliku između hajduka koji su ratovali protiv Turaka i kasnije učestvovali u ustancima i razbojnika koji su u manjem ili većem broju krstarili neprohodnim šumama Kneževine i kasnije Kraljevine Srbije.


Izvor: Novosti

 

Otimanje svete zemlje

Kada su osamdesetih godina 20. veka redakcije jednog jugoslovenskog omladinskog časopisa razmatrale pitanje rešenja statusa Kosova, autori posebnog izdanja pisali su, između ostalog, i o mogućnosti podele pokrajine. Sadržaj zajedničkih analiza predstavili su preko nekih veza Slobodanu Miloševiću, političaru čija je karijera u partiji i državi u to vreme bila u usponu. Kažu da je budući prvi čovek Srbije na spomen podele odmahnuo rukom uz opasku da bi svako onaj ko bi se odrekao makar i jedne kosovske opštine bio smatran za izdajnika sličnog Vuku Brankoviću.
Dakle, srpska javnost je krajem osamdesetih godina, posle skoro decenije krize jugoslovenske federacije, bila nespremna za bilo kakav značajniji kompromis u vezi s Kosovom. U istoriji su postojali, istina retki, primeri da se jedna država dobrovoljno odrekne dela svoje teritorije, međutim, svaki takav argument bio je u srpskoj javnosti uglavnom dočekivan tvrdnjom da je Kosovo za srpski narod "sveta zemlja".
Razvoj ideje o Kosovu i Metohiji kao svetoj zemlji vrlo je složen i predstavlja jednu od osobenosti moderne srpske istorije. Naime, Kosovo i Metohija u ovim granicama postoje samo 48 godina! Prva granica oblasti, ona prema Kneževini Albaniji, određena je posle dugotrajnog pregovaranja i arbitraže 1913. i 1914, u vreme kada Kosovo i Metohiju niko nije pominjao kao posebnu oblast.
Kad je reč o nedeljivosti oblasti današnjeg Kosova, tadašnja srpska država nije baš imala stav istovetan današnjem. Pored toga što su srpske trupe pomagale crnogorskoj vojsci prilikom opsade Skadra, Srbija je od svoje teritorije kao kompenzaciju maloj jadranskoj kraljevini pridružila oblast Đakovice. Crna Gora, koja je, i pored svog tada nesumnjivo srpskog etničkog karaktera, u to vreme ipak bila nezavisna država čija je politika često bila vrlo različita od politike Srbije, prisajedinila je posle Prvog balkanskog rata čitavu oblast Metohije, uključujući i Peć, sedište nekadašnje srpske patrijaršije i oblast manastira Visoki Dečani. Kažu da je jedan crnogorski zvaničnik u to vreme u razgovoru izjavio: "Đakovica će nas sahraniti..." Mislio je, očigledno, na nemirno stanovništvo ove etnički dominantno arbanaške varoši, koje je bilo četiri puta brojnije od građanstva prestonice Cetinja. Đakovica je nakon prisajedinjenja postala najveći grad Crne Gore!
Kosovo je tek posle Drugog svetskog rata dobilo svoje granice. Do tada, oblast je bila u administrativnim granicama Zetske banovine (jedne od devet, kasnije osam banovina Kraljevine Jugoslavije), odnosno u sastavu italijanske Velike Albanije.
Autonomna Kosovskometohijska oblast je isprva osnovana bez krajeva severno od reke Ibar (Ibarskog Kolašina) u svojim granicama. Tokom prvih deset godina autonomnom oblašću upravljano je posredstvom
vojne uprave, a kasnije je savezni policijski aparat sprovodio politiku koja nije ostavljala mesta za nekakvu autonomiju, naročito ne za modele kakvi su postojali u zemljama realnog socijalizma, koji su podrazumevali mnoge odlike državnosti.
Ipak, i takva autonomija pružala je osnove za kasnije uspostavljenu državnost Kosova. Tako je 1961. donesena odluka da oblast Ibarskog Kolašina (današnje opštine Severna Mitrovica, Zvečan, Zubin Potok i Leposavić) bude priključena Kosovu. Razlozi su bili "ekonomski" - "drugovima s Kosova bilo je potrebno drvo" iz bogatih šuma ovog kraja.
U politiČkom pogledu oblast je prolazila kroz nekoliko promena. Od 1945. do ustavnih promena iz 1963. naziv joj je bio Autonomna oblast Kosmet, kasnije je preimenovana u Autonomnu pokrajinu Kosovo i Metohija, da bi s ustavnim promenama iz 1974. i sticanjem položaja subjekta federacije dobila naziv Socijalistička Autonomna Pokrajina Kosovo.
Sve ove protivrečnosti nameću pitanje šta suštinski čini Kosovo i Metohiju u današnjem teritorijalnom obimu svetim zemljama srpskog naroda? Zaista, Kosovo je bilo zavetna zemlja pokreta za nacionalno oslobođenje i ujedinjenje srpskog naroda tokom čitavog 19. veka.
Srpski narod se iz oblasti neprestano selio, naročito pošto je Srbija 1878. godine dobila nezavisnost. Proterivanje i povlačenje turskog i arbanaškog stanovništva iz novooslobođenih krajeva doveli su do novog progona Srba u pograničnim oblastima Osmanskog carstva. Do ratova iz 1912. samo s današnjeg Kosova u Kraljevinu Srbiju preselilo se oko 100.000 ljudi. Možda je upravo ta moralna obaveza prema sabraći koja su progonjena svakako više i okrutnije nego u bilo kom drugom kraju Osmanskog carstva ili Habzburške monarhije i dovela do toga da oblast Stare Srbije (kasnije Kosova) dobije poseban položaj u srpskoj nacionalnoj svesti.
Ipak, dok se jedinicama srpske vojske 1912. činilo da oslobađaju srpski Sion, običan narod je posle uključivanja u srpsku i jugoslovensku državu praktično zaboravio Kosovo i Metohiju. I pored povremenih narodnih izliva solidarnosti, kao što je bio onaj kada su građani Kruševca sprečili rušenje spomenika Kosovskim junacima, ili narodni pokret krajem osamdesetih godina radi zaštite lokalnih Srba, slika Kosova dobila je kasnije u kolektivnoj svesti znatno drugačiji karakter.

Vazda rovito

U vreme Kraljevine Jugoslavije čak trećina žandarmerijskih snaga služila je u oblastima Kosova i Makedonije. Ipak, u državi je prioritet stavljan na složene i teške odnose između Hrvata i centralnih vlasti. Posle Drugog svetskog rata na Kosovu je stvaran sistem koji je, i pored lošeg odnosa prema lokalnim Srbima, sve do 1974. godine odgovarao većini pripadnika svih zajednica pokrajine.


Izvor: Novosti