...

Braća druge vere

Dobri poznavaoci političkih prilika u našoj zemlji, između dva rata, tvrdili su da su međunacionalni odnosi u Srpskom dobrovoljačkom korpusu, koji je formiran u leto 1916. godine u Rusiji bili jasan indikator za kasnije probleme koji su potresali Kraljevinu Jugoslaviju. Istoričar Dragoslav Janković u vezi s tim konstatuje: “Dobrovoljci su bili barometar pravog raspoloženja hrvatskog i slovenačkog naroda u prvom kolektivnom susretu sa srpskim narodom u toku Prvog svetskog rata.” Svi oni problemi koji su opterećivali odnose između Srba, Hrvata i Slovenaca u staroj Jugoslaviji mogli su se uočiti u ovoj dobrovoljačkoj jedinici i svi oni koji su imali imalo političkog sluha mogli su iz ponašanja vojnika i oficira, pripadnika ova tri naroda izvući korisne pouke za budućnost, ali to, nažalost, nisu učinili.
Politički stavovi Hrvata i Slovenaca koji su donedavno bili austrijski vojnici, zatim ruski zarobljenici, da bi najzad dobili status srpskih dobrovoljaca, podudarili su se sa mišljenjem predstavnika ova dva naroda u Jugoslavenskom odboru u Londonu, koji je formalno zastupao interese Južnih Slovena iz Austrougarske.

Prazna obećanja

Hrvatski političar Ante Trumbić, inače predsednik Jugoslovenskog odbora, nije krio svoje mišljenje. On je 19. aprila 1917. uputio jedno pismo predsedniku srpske vlade Nikoli Pašiću u kojem mu je otvoreno saopštio: “Ne žalimo žrtve našeg (hrvatskog) naroda u ovome ratu za našu zajedničku stvar... ali želimo da te žrtve budu iskorišćene, što je više moguće, za naš politički cilj, jer se krv u rat ne prilijeva zato da se ratuje, nego zato da se postigne cilj kome su žrtve namjenjene.”
I u drugim slučajevima, vezanim za nastojanja srpske Vrhovne komande da se formira pomenuti korpus, iskrsavale su na videlo ne samo razlike u shvatanju srpskih, hrvatskih i slovenačkih političara u pogledu “zajedničkih ciljeva” nego su se ispoljili i različiti politički interesi. Veliko razočaranje je nastalo kada se nisu ispunila Trumbićeva obećanja da će se “ hiljade Hrvata i Slovenaca”, koji su kao doseljenici živeli u Americi i Kanadi prijaviti u srpske dobrovoljačke jedinice.
Na Krf je iz Amerike stiglo samo 200 Hrvata i još manje Slovenaca, dok je u ovom
dobrovoljačkomo transporu bilo više od 4.000 Srba.
Uverenje ili možda iluzija Nikole Pašića da su “Srbi, Hrvati i Slovenci jedan narod sa tri imena” i da imaju jedan zavičaj, bilo je ozbiljno uzdrmano kada mu je Trumbić pismeno saopštio razloge zašto se njegovi samoplemenici nisu u dovoljnom broju odazvali pozivu da se upišu u dobrovoljce:
“Shvatite da je kod srpskih elemenata izvan otadžbine mnogo lakše imati uspjeha kada se radi za pomoć Srbiji, jer već samo ime dovoljno je da im objasni stvar i probudi oduševljenje za nju”, kaže Trumbić, “ali to nije dovoljno kod Hrvata i Slovenaca, osobito kod nas, kojima, kad ih se zove u dobrovoljce, treba uliti uvjerenje da se ne radi samo o zasebnoj srpskoj stvari, već i o njihovoj i da se borba, u koju ih se zove, vodi za oslobađanje i njihovog zavičaja, jednako kao i onoga njihove srpske braće.”
Kada je posle niza peripetija Srpski dobrovoljački korpus konačno formiran, uz veliku podršku ruskog cara Nikole II, međunacionalni problemi u njemu, ne samo da nisu otklonjeni nego su se i zaoštrili. Malobrojna “slovenska katolička braća” iz Habzburške monarhije, koja su pristupila ovoj jedinici, ispoljila su nepoverljiv i netrpeljiv stav prema srpskim oficirima i vojnicima.

”Bratska” poruka

Mada je u Korpusu bilo 90 odsto Srba, novopridošli dobrovoljci su zahtevali da se ova jedinica više ne zove “srpska”, nego “jugoslovenska”. Postavljali su i druge zahteve, koji su odisali šovinizmom i verskom netrpeljivošću. U tom pogledu karakterističan je “ultimatum” koji su hrvatski i slovenački dobrovoljci iz 4. puka II dobrovoljačke divizije uputili komandantu Korpusa generalu Mihajlu Živkoviću u kojem su zahtevali sledeće:
“1. Korpus mora da se zove jugoslovenski;
2. Da se odvoje hrvatski i slovenački vojnici od srpskih i da se formiraju zasebni pukovi sa istonacionalnim oficirima;
3. Da se ne mješaju katolici i pravoslavni;
4. Da se Korpus nikako ne smatra vojskom pravoslavne Srbije, već zasebnom jugoslovenskom revolucionarnom vojskom, kojoj je jedini zadatak da bude realna političko-vojnička baza u budućim mirovnim pregovorima, poslije završetka Prvog svjetskog rata”.


Izvor: Novosti

Pašić okreće list

Neke od mnogobrojnih zahteva, srpska vlada je usvojila po hitnom postupku. To se, pre svega, odnosilo na traženje hrvatskih i slovenačkih oficira da im se priznaju činovi koje su imali u Austrougarskoj vojsci i da im se plate izjednače sa srpskim oficirima. I pored toga što je udovoljeno mnogim njihovim željama, veći broj Hrvata i Slovenaca napustio je Korpus i vratio se u zarobljeničke logore. Više su voleli da budu ruski zarobljenici nego srpski vojnici.
Srpskim dobrovoljcima najteže je pala odluka regenta Aleksandra Karađorđevića iz februara 1918. godine da se Srpski dobrovoljački korpus preimenuje u Jugoslovensku diviziju iako su većinu sastava iz ove jedinice činili Srbi. Pod novim, jugoslovenskim imenom ova Divizija je učestvovala u proboju Solunskog fronta i u završrnim operacijama za oslobođenje zemlje.
U našoj istoriografiji još nije dat celovit odgovor na pitanje zašto je Nikola Pašić, kao predsednik vlade stavio potpis na takozvanu Nišku deklaraciju 1914. godine, kojom je proklamovano stvaranje zajedničke države Srba, Hrvata i Slovenaca, a ujedno označeno brisanje sa političke i geografske karte jedne uspešne i sa mukom stvorene državne tvorevine - Kraljevine Srbije.
Zagonetna i krajnje zatvorena ličnost vođe srpskih radikala iza koje nije ostalo mnogo autobiografskih spisa, otežava iznalaženje objektivnog odgovora na jedno od najsudbonosnijih pitanja u srpskoj istoriji: Zašto su Pašić i njegovi politički istomišljenici odustali od ostvarenja davno postavljenog nacionalnog cilja - oslobođenja i ujedinjenja srpskog naroda i upustili se u stvaranje jedne državne zajednice u kojoj su Srbi trebalo da žive zajedno sa Hrvatima i Slovencima, koji su upravo u trenutku proklamovanja buduće Jugoslavije, sa puškom u ruci i uniformama austrougarske armije nasrtali na njih.

Bez dogovora

Među oskudnim istorijskim izvorima mogu se naći dokumenti koji govore da Pašić na početku svoje političke karijere nije bio opsednut jugoslovenstvom. Prilikom svog prvog kandidovanja za narodnog poslanika, na primer, na jednom predizbornom skupu u Zaječaru, koji je održan u jesen 1880, Pašić je prema novinskim izveštajima, “govorio kao vatreni nacionalista o pradedovskom zadatku srpskosg oslobođenja i ujedinjenja”. Isto tako, u političkom programu Radikalne stranke koji je donet prilikom njenog osnivanja 1881. godine, nedvosmisleno se kaže da će se radikali boriti za “oslobođenje i ujedinjenje
srpstva”, kao i za “savez sa Crnom Gorom i Bugarskom”. Istoričar Đorđe Stanković ukazuje da se u “najvećem broju Pašićevih rukopisa iz vremena osnivanja Radikalne stranke izlaže sa dosta emocija samo njegova ideja o ujedinjenju Srba”.
Posle ovih autentičnih potvrda o Pašićevom “srpskom opredeljenju”, opravdano se postavlja pitanje kada je i zbog čega došlo do promene stava u pogledu njegove nacionalne orijentacije. Prema mišljenju nekih istoričara, to se dogodilo posle uspešno završenog Prvog balkanskog rata, kada je u javnosti vladala prava nacionalna euforija, zbog “pobede srpskog oružja nad turskom silom” i oslobođenja Makedonije.
Jugoslovensko pitanje se prvi put postavilo, kako tvrde istoričari, na sednici Poslaničkog kluba Radikalne stranke 27. juna 1913. godine. Tada je jedan od radikalskih prvaka Laza Paču rekao: “Onima koji misle da će Srbija oslobađanjem Makedonije završiti svoju nacionalnu misiju, skrećem pažnju da je to jedna velika zabluda. Posle oslobođenja Stare Srbije i Makedonije postavljaju se prvi krupni zadaci nacionalnog ujedinjenja Srba sa svojom braćom Hrvatima i Slovencima koji su isto tako dobro Južni Sloveni kao i mi”. Ovo mišljenje prihvatio je i Nikola Pašić i od tada stalno isticao da su “Srbi, Hrvati i Slovenci jedan narod sa tri imena” i da je njihovo ujedinjenje neminovno.

U tuđoj službi

Veoma je čudna ovako nagla promena mišljenja vođe Radikalne stranke, kada se zna da je ranije, ne samo u govorima, nego i u pisanim radovima iznosio sasvim drugačije stavove. U vezi sa ovim, treba reći da je u Arhivu Srspske akademije nauka i umetnosti pronađen jedan Pašićev rukopis koji je on nazvao “Sloga Srbo-Hrvata” iz koga se vidi da je on, ne samo dobro poznavao Hrvate, nego i prilike u Hrvatskoj i Austrougarskoj.
Iz rukopisa se vidi da je Pašić uočio neprijateljsko državanje Hrvata prema Srbima (kao i Poljaka prema Rusima), što je proizilazilo, po njegovom mišljenju, iz njihove prevelike odanosti i katoličkoj veri. Pašić u svom rukopisu kaže: “Hrvati i Poljaci, iako su se s početka protivili... zameni propovedi slavenske Hristove nauke s latinskom, to nije dugo potrajalo, pa su istu borbu napustili i primili katoličanstvo i u njemu potražili naslona protivu svoje braće. Hrvati protivu Srba, a Poljaci protiv Rusa i neprestano su bili u službi zapada protivu pravoslavnoga slavenstva - do najnovijeg doba”.


Izvor: Novosti

Protić umesto Baje

Nepunih mesec dana posle proglašenja ujedinjenja tri jugoslovenska naroda u zajedničku državu, izabrana je 20. decembra 1918. godine prva vlada Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Na njenom čelu stajao je istaknuti radikalski prvak Stojan Protić a potpredsednik je bio slovenački političar Anton Korošec. Ministarstvo inostranih poslova povereno je bivšem hrvatskom poslaniku u Dalmatinskom saboru i predsedniku Jugoslovenskog odbora Anti Trumbiću a resor unutrašnjih poslova preuzeo je srpski političar iz Hrvatske Svetozar Pribićević.
Vest o formiranju prvog jugoslovenskog vladinog kabineta posle završetka Prvog svetskog rata, koja je objavljena sa krupnim naslovima u svim dnevnim listovima, izazivala je pravo zaprepašćenje u javnosti, jer je iz vlade bio odstranjen jedan od najpopularnijih srpskih političara - Nikola Pašić. Njemu je poverena manje važna dužnost šefa državne delegacije na mirovnim pregovorima u Versaju.

Grub napad

U politiČkim krugovima počela su nagađanja i žučne rasprave oko toga zašto regent Aleksandar Karađorđević čelnu funkciju u prvoj jugoslovenskoj vladi nije poverio Pašiću, svom najbližem saradniku, koji je za celo vreme rata bio predsednik srpske vlade, i kako su mnogi smatrali, bio najzaslužniji za “srpsku ratnu pobedu i izbavljenje jugoslovenskih naroda iz austrougarskog ropstva.”
Jedan od dobrih poznavalaca političkih zbivanja u novoj državi, prvak Demokratske stranke Ljuba Davidović pokušao je da opravda postupak novog jugoslovenskog vladara time što je, po njegovom mišljenju, regent Aleksandar uočio da Pašić “sve sporije radi”, jer je imao preko 73 godine. Međutim, pravi razlozi za Pašićevo udaljavanje iz vlade bili su mnogo dublji. Naime, nekoliko meseci pre završetka Prvog svetskog rata uticajni engleski javni radnik Vilijam Votson je oštro napao Pašića zbog “niza načinjenih političkih grešaka u toku rata”.
Regent Aleksandar je strepeo da ovaj napad ne poremeti dobre odnose između Engleske i njegove nove Kraljevine, s obzirom na to da je Votson bio veoma uticajna ličnost u britanskom Ministarstvu inostranih poslova. Ovaj Englez je, naime, u listu “Nenj Europe” objavio dva članka u kojima je optužio Pašića da je, između ostalog, za vreme rata nepravedno uklonio sa mesta načelnika srpske Vrhovne komande proslavljenog vojvodu Radomira Putnika, zatim da je najveći krivac što je pukovnik Dragutin Dimitrijević Apis, vođa tajne organizacije “Crna ruka”, osuđen
na solunskom procesu na smrt, kao i da je jedan član njegove najuže familije bio umešan u jednu korupcionašku aferu (misli se na sina Radeta), i najzad da je Pašić isuviše star, konzervativan i opterećen “turskom i balkanskom tradicijom”.
Iako je autor članka u vezi s nekim svojim navodima bio u pravu, naročito u pogledu optužbe za korupcionaško ponašanje Pašićevog sina, opšti ton napisa u “Nenj Europe” bio je krajnje tendenciozan i sračunat da kompromituje, ne samo Pašića, nego i srpsku vladu. To se najbolje moglo videti po tome što je Votson napadao Pašića zbog proganjanja i hapšenja članova organizacije “Crna ruka”, mada je veoma dobro znao da je engleska vlada zahtevala od kralja Petra I da odstrani iz vojske i kazni sve članove te organizacije koji su bili umešani u vojni puč i ubistvo kralja Aleksandra Obrenovića i njegove supruge.
Članovi srpske vlade bili su krajnje iznenađeni i ogorčeni što jedan ugledni engleski javni radnik tendenciozno napada predsednika i vladu savezničke i prijateljske Srbije i to u trenutku kada se očekivao pobednički ishod Prvog svetskog rata za sile Antante i njene saveznike. Ozlojeđeni srpski ministri zahtevali su da Stojan Protić, koji je u tom trenutku zamenjivao odsutnog Pašića, napiše odgovor Sitonu Votsonu, znajući da je u veoma prijateljskim odnosima sa ovim Englezom. Pašićev zamenik je u svom odgovoru veoma argumentovano pobio većinu Votsonovih navoda.

Pismo Votsonu

Na kraju pisma je rekao: “Vi ste se pre nekoliko godina (za vreme Balkanskog rata - pr. aut.) uplašili da se oslobađanje i ujedinjenje našega naroda ne može ostvariti bez propasti Turske koja je u Evropi vojnički logor na tuđem zemljištu, i bez propasti Austrije koja je jedna administracija a ne država... Pre se valja bojati, čini mi se, da tamo bliže vama (u Engleskoj) ima, dragi prijatelju, poluturskih i poluaustrijskih tradicija, koje smetaju izvođenju oslobođenja i ujedinjenja našeg naroda na osnovu Krfske deklaracije...”
Članovi srpske vlade, pa ni sam Protić nisu, nažalost, znali da su iza napada na njihovog predsednika stajali oni politički krugovi u Engleskoj koji su se bojali da Pašić ne nametne “srpski koncept ujedinjenja tri jugoslovenska naroda”, umesto “hrvatskog koncepta” iza koga je stajao i sam Votson, nastojeći da katolički element dobije primat u Kraljevini Jugoslaviji, kako bi se, po njihovom mišljenju, “nova država više vezala za Zapad”.


Izvor: Novosti

“Juga” zadnja briga

Formirajući prvu jugoslovensku vladu, koja mu je položila zakletvu 20. decembra 1918. godine, regent Aleksandar Karađorđević je morao da zadovolji kako svoje ratne saveznike, prvenstveno Englesku, tako i domaću javnost. Udaljujući Nikolu Pašića iz vladinog kabineta, jugoslovenski monarh je izašao u susret uticajnim političkim krugovima u Londonu, koji su, kao što je rečeno, sumnjičili vođu srpskih radikala da namereva da novoj državnoj tvorevini - Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, nametne srpsko-pravoslavni koncept državnog uređenja, umesto hrvatsko-katoličkog, zašta su se oni zdušno zalagali. Što se tiče domaće javnosti, regent se trudio da zadovolji ne samo partijske, nego i nacionalne kriterije, jer se ubrzo posle potpisivanja akta o ujedinjenju ispostavilo da je Jugoslavija ipak višenacionalna država, a ne država zajednice jednog naroda sa tri imena, kako su voleli da filozofiraju malobrojni zastupnici “ideologije jugoslovenstva”.

Fatalni izbor

Izborom Stojana Protića (1857-1923) za predsednika prve jugoslovenske vlade, regent je zadovoljio kako mnogobrojne pristalice Radikalne stranke, tako i širu javnost, jer je novi premijer uživao ugled i kao političar i kao jedan od najboljih srpskih novinara toga vremena. Izbor Protića za prvog jugoslovenskog premijera dobro je primljen i u “nesrpskom delu Jugoslavije”, odnosno u Hrvatskoj i Sloveniji, s obzirom na to da se tamo verovalo da se on zalaže za federalističko uređenje države, što je bio glavni cilj političkih krugova u Zagrebu i Ljubljani.
Što se tiče izbora drugih najodgovornijih ličnosti u vladi (potpredsednika, ministra inostranih i unutrašnjih poslova), regent nije bio srećne ruke. Politički nedovoljno iskusan, jer je u to vreme imao nepunih 30 godina, budući kralj, u želji da zadovolji političku javnost u Hrvatskoj i Sloveniji, opredelio se za tri čoveka iz te sredine koja su, nažalost, zbog svog uskonacionalnog i destruktivnog ponašanja, više doprinosili razbijanju nove državne zajednice nego njenom učvršćivanju.
Prva od tih fatalnih ličnosti bio je Anton Korošec (1872-1940), bivši katolički sveštenik i vođa slovenačkih klerikalaca, koji je postavljen na položaj potpredsednika vlade. Regent Aleksandar ili nije znao, ili je olako prešao preko činjenice da je Korošec bio najveći protivnik Jugoslavije, koja je osmišljena na Krfskoj konferenciji (1917), i najveći zagovornik državne zajednice Hrvata, Slovenaca i Srba u okviru Habzburške monarhije. Kao slovenački poslanik u bečkom parlamentu, ovaj bivši katolički fratar bio je inicijator tzv. Majske deklaracije (1917), kojom je traženo da tri
južnoslovenska naroda formiraju svoju državu u okviru Austrougarske.

Protiv Beograda

Dok je bio u vladi, Korošec je vešto prikrivao svoje nacionalističke i separatističke poglede, ali kada je izašao iz nje. javno je izjavio: “Ne tiče me se ni Jugoslavija, ni Srpstvo, ni Hrvatstvo. Ja poznajem samo interes slovenačkog naroda, pa ko okupi sve Slovence u jednu državu i dadne im široku autonomiju, spreman sam da mu palim tamjan, ma bio to Musolini, ili Oto Habzburg...”
Slučaj sa Antom Trumbićem (1864-1938), koji je imenovan za ministra inostranih poslova, bio je, u političkom pogledu, još teži, jer ovaj bivši advokat iz Splita i predsednik Jugoslovenskog odbora u Londonu nije na međunarodnoj sceni branio interese Jugoslavije, nego se zalagao za teritorijalne pretenzije Hrvatske i svoje uže domovine - Dalmacije.
Ovakvo ponašanje Trumbića moglo se i predvideti, jer je on na početku karijere pripadao Hrvatskoj stranci prava, čiji je osnivač bio najveći srbomrzac - Ante Starčević, koji se otvoreno zalagao za genocid nad srpskim narodom u Hrvatskoj.
Trumbićevu ličnost najbolje je oslikao naš veliki pesnik Jovan Dučić, koji je kao dugogodišnji jugoslovenski ambasador bio u neposrednom kontaktu sa ovim ministrom. On je rekao: “Trumbić je u mlađim godinama bio starčevićevac, što je ostao celog života, po istom pogledu na svet, kao što balerina ostaje balerina i kad pređe u monahinje. Trumbić je možda od sviju Hrvata najdublje mrzeo Srbe, što dokazuje činjenica da je među Srbima najviše voleo one koji su najgori.”
Treća fatalna ličnost u prvoj jugoslovenskoj vladi bio je ministar unutrašnjih poslova Svetozar Pribićević (1875-1936).
Ovaj Srbin iz Hrvatske bio je poslanik jedne hrvatske stranke koja je nosila naziv “Hrvatsko-srpska koalicija”. On je među srpskim političarima, koji su veoma malo poznavali političke prilike u Hrvatskoj, jer većina njih ni nogom nije kročila u ovu bivšu austrougarsku provinciju - važio kao stručnjak za “hrvatsko pitanje”.
Ubeđivao je srpsku javnost da se Hrvati, kao i Srbi i Slovenci, osećaju kao pripadnici jednog naroda, koji sticajem istorijskih okolnosti nosi tri različita imena, i da zbog toga centralističko državno uređenje neće naići na veći otpor u Hrvatskoj.
Kada je posle izvesnog vremena došao u sukob sa regentom Aleksandrom, vratio se u Zagreb i počeo da šuruje sa najekstremnijim hrvatskim nacionalistima. Tada je u Hrvatskoj postao stručnjak za “srpsko pitanje”, i uveravao Hrvate da je najveći problem Jugoslavije “centralistički režim u Beogradu”.


Izvor: Novosti

Pobuna u Zagrebu

Pet dana posle svečane ceremonije proglašenja ujedinjenja "bratskih jugoslovenskih naroda" i uspostavljanja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, u Beograd je stigla zlokobna vest da je u Zagrebu izbila oružana pobuna protiv nove državne zajednice. Oduševljene pristalice jugoslovenskog ujedinjenja nisu mogle da veruju da u Hrvatskoj postoji tako snažan otpor ideji o zajedničkom životu Srba, Hrvata i Slovenaca u jedinstvenoj državi. Samo dobri poznavaoci političkih prilika u bivšoj autostrougarskoj pokrajini nisu se tome ni malo iznenadili, jer su znali da većina hrvatskog naroda, kao i većina njihovih partija sa nepoverenjem, pa čak i sa mržnjom, gleda na novoproglašenu državu.
Napetu atmosferu otpora i protivljenja ujedinjenju stvarali su čelnici dve političke grupacije - Hrvatske seljačke stranke i Hrvatski pravaši koji su bili najekstremniji eksponenti hrvatskog nacionalizma. Vođa hrvatskih seljačkih masa - Stjepan Radić javno je izjavljivao da on ne priznaje "takozvano kraljevstvo SHS pod dinastijom Karađorđevića, budući da je ono proklamovao izvan Hrvatskog sabora, bez ikakvog savjetovanja i ikakvog mandata hrvatskog naroda".

Vlast - kralju!

Dva dana pred izbijanje pobune u uticajnom zagrebačkom listu "Hrvatska" pojavio se provokativni članak u kojem je, između ostalog, pisalo da su neizabrani i nelegitimni hrvatski zastupnici potpisali 1. decembra 1918. godine u Beogradu akt o ujedinjenju, "pa su na taj način hrvatskom narodu oduzeli njegovu suverenost i preneli vladarsku vlast nad hrvatskim narodom na srpskog kralja Petra". Što je najkarakterističnije, vođa Hrvatske seljačke stranke zalagao se u svojim govorima za stvaranje Nezavisne hrvatske republike, mada su hrvatski predstavnici iz Jugoslovenskog odbora potpisali 1917. godine na Krfu Deklaraciju u kojoj je nedvosmisleno pisalo "da će država Srba, Hrvata i Slovenaca biti ustavna, demokratska i parlamentarna monarhija na čelu sa dinastijom Karađorđevića".
Najzapaljivija antijugoslovenska atmosfera vladala je u kasarnama bivše austrugarske vojske u Zagrebu, gde su još nedemobilisani hrvatski vojnici uzvikivali parole protiv ujedinjenja i stvaranja jugoslovenske države. U kasarni bivšeg 53. austrougarskog pešadijskog puka i 25. domobranskog puka okupilo se 5. decembra 1918. godine preko 250 naoružanih vojnika pod komandom narednika Martina Murka i krenula glavnom zagrebačkom saobraćajnicom - Ilicom prema Trgu Bana Jelačića. Pred njima je išla vojna muzika, a iz grla vojnika prolamale su se parole "Živjela hrvatska Republika", "Živjeo Stjepan Radić", "Dolje kralj Petar"...
Uplašeni
hrvatski podban Srđan Budisavljević i šef zagrebačke policije Grga Anđelinović obratili su se predsedniku Srpske vrhovne komande u Zagrebu potpukovniku Dušanu Simoviću, čije su jedinice nekoliko nedelja pre izbijanja pobune ušle u glavni grad Hrvatske. Od Simovića su tražili da srpska vojska interveniše i spreči nerede. Obazrivi srpski oficir odbio je ovaj predlog, rekavši da je to posao policije (interesantno je da je to onaj isti Simović, koji je posle vojnog puča 27. marta 1941. godine postao predsednik jugoslovenske vlade).

Odgovor mecima

Ostavši bez podrške vojske, Grga Anđelinović je naredio konjičkom odredu policije da u Ilici presretne vojnu kolonu i razoruža je. Zagrebački policajci nisu izvršili naređenje svoga šefa i 250 naoružanih vojnika stiglo je oko 14 časova na Jelačićev trg. Anđelinović je pre toga u tri zgrade na ovom trgu smestio grupe naoružanih pripadnika organizacije "Soko", u nadi da će oni pružiti otpor pobunjenim vojnicima. Umesto toga, nekoliko vojnika je ušlo u jednu od ovih zgrada i ubilo predvodnika "Sokola" Marcela Tičaka. Posle toga je nastala opšta gužva i odjeknuli su plotuni. Vojnici su pucali na prozore zgrada gde su se zabarikadirali Anđelinovićevi ljudi, a iz ovih zgrada su odgovorili puščanom i mitraljeskom vatrom. Masa znatiželjnih građana koja se bila okupila na trgu počela je u paničnom strahu da beži. Ali, rafali su pogađali i njih.
Kada su policijski šefovi u kasnim večernjim časovima počeli da sastavljaju izveštaj o događajima od 5. decembra 1918. godine mogli su samo da konstatuju "da je u nemirima poginulo 15 građana i vojnih lica, a da ih je 20 teže i lakše ranjeno".
Vest o krvoproliću na Jelačićevom trgu šokirala je Zagrepčane, a najoduševljenije pristalice "jugoslovenske ideje" izgubile su onaj optimizam sa kojim su dočekali proglašenje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Posle ovog krvavog događaja čelnici Hrvatskog narodnog vjeća (privremene hrvatske vlade) shvatili su da im je prioritetni zadatak da razoružaju bivšu austrougarsku vojsku koja je formalno bila proglašena za oružanu silu ovog Vjeća.
Što se tiče predstavnika srpske Vrhovne komande u Hrvatskoj, potpukovnika Dušana Simovića, on je dobio priznanje svojih pretpostavljenih, jer njegovom zaslugom u sprečavanju nereda nije učestvovala srpska vojska, nego hrvatska policija. Time je oduzet argument najekstremnijim hrvatskim nacionalistima, koji su bili spremni da optuže "srpsku okupatorsku vojsku" da je učestvovala u masakru nedužnih hrvatskih građana.


Izvor: Novosti

vidiš kako je hrvatski narod oduševljeno ušao u tu novu državu.Odmah su znali čija je i kako će im biti.

“Bjelaši” brane Cetinje

Krhke temelje nove jugoslovenske države - Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca već u prvim danima njenog postojanja počeli su potresati dramatični događaji koji su ukazivali da gromoglasno proklamovana ideja jugoslovenskog zajedništva nije u svim nacionalnim sredinama rado prihvaćena. Iz Hrvatske su u Beograd počele stizati veoma zabrinjavajuće, a očekivane vesti da jedan deo stanovništva tih nekada austrougarskih oblasti sa nepoverenjem, pa čak i sa mržnjom gleda na svoje političare koji su 1. decembra 1918. godine potpisali akt o ujedinjenju sa Srbijom.
Jugoslovenske političare, međutim, mnogo su više iznenadili novinski i policijski izveštaji koji su upozoravali da se u Crnoj Gori priprema oružana pobuna i da su pristalice kralja Nikole Petrovića Njegoša i protivnici ujedinjenja, takozvani “zelenaši” opkolili Cetinje, Nikšić, Virpazar i Rijeku Crnojevića, što je sve ukazivalo na mogućnost izbijanja građanskog rata i to na području gde se to najmanje očekivalo.

Nije - nego

Prema pouzdanim informacijama na čelu pobune stajao je Jovan Plamenac, nekadašnji crnogorski ministar unutrašnjih poslova i jedan od najpoverljivijih ljudi kralja Nikole (prema tvrđenjima nekih istoričara taj čovek je bio veoma sumnjivog morala: za vreme Prvog svetskog rata bio je savetnik okupatorskog guvernera Crne Gore, a za vreme Drugog svetskog rata je streljan pod optužbom da je bio izdajnik).
Pobunjenici koji su sebe ustašama (ustanicima) tražili su da s stavi van snage rezolucija Podgoričke skupštine od 15. novembra 1918. godine u kojoj se zahtevalo:
“1. Da se kralj Nikola Prvi Petrović Njegoš i njegova dinastija zbaci sa crnogorskog prestola;
2. Da se Crna Gora sa bratskom Srbijom ujedini u jednu jedinu državu pod dinastijom Karađorđevića, te tako ujedinjene stupe u zajedničku otadžbinu našeg troimenog naroda Srba, Hrvata i Slovenaca;
Najkritičnija situacija, izazvana ovom pobunom, bila je na Cetinju, jer se u okolnim selima okupilo oko 1.000 naoružanih ustanika na čelu sa kapetanom Krstom Popovićem. Crnogorsku prestonicu je branilo oko 900 “bjelaša” (pristalica ujedinjenja), kao i jedinice žandarmerije i vojske.
Kapetan Popović je iz svog štaba u selu Bajice uputio ultimativno pismo Izvršnom narodnom odboru (privremenoj vladi Crne Gore) u kojem se, između ostalog, kaže: “Skupština održana u Podgorici sazvana je protivu ustavnih odredaba naše zemlje, a najviše protivu volje apsolutne većine Crnogorskog naroda, što je dalo
povoda da se protiv skupštinske odluke, kojoj ste vi izvršni organ - digne opšti ustanak u Crnoj Gori”.
Interesantno je da se većina “zelenaša” nije borila protiv ujedinjenja, nego protiv načina na koje je ono sprovedeno. Oni su, zapravo, bili protiv ujedinjenja samo sa Srbijom, a za ulazak Crne Gore u jugoslovensku državu ravnopravno sa Hrvatima i Slovencima. To se vidi iz prve tačke ultimativnog pisma u kojoj se kaže: “Mi smo svi složni da Crna Gora uđe punopravna sa ostalim pokrajinama u jednu veliku Jugoslovensku državu, bez ikakvih unutrašnjih političkih granica”.
U pismu Krste Popovića izraženo je i nezadovoljstvo pobunjenika postupcima vojske i policije koji mogu, kako se kaže, “dovesti do prolivanja bratske krvi”.
Komandant jugoslovenske vojske u Crnoj Gori general Dragutin Milutinović, ocenivši da je situacija postala krajnje kritična, a ne postupajući po naređenju svoje Vrhovne komande u kojem je izričito rečeno da se sa “pobunjenicima postupa pažljivo i pomirljivo” uputio je u pobunjenički štab pismo ovakve sadržine: “Volja sam primiti četiri do šest oficira od Vaše strane, da budu u mome štabu, koje ću tretirati kao svoje oficire, a koji će mu ukazati na sve nepravilnosti policijskih vlasti i ja sam voljan da ih uklonim... a krivce da kaznim”.

Kralj diriguje

Molbe i razumni zahtevi vlasti i vojske da se “stišaju strasti” nisu pomogli i pobunjenici su na pravoslavni Božić, 7. januara 1919. godine sa svojim odredima napali Cetinje )zato se ova akcija u istoriografiji naziva “Božićna pobuna” ili “Cetinjski ustanak”).
“Bjelaši” koji su branili Cetinje, potpomognuti od vojske i žandarmerije pružili su snažan otpor i tom prilikom pala je i prva žrtva - poginuo je jedan od vođa “zelenaša” kapetan Đuro Drašković. Nažalost, on nije bio jedini: prema nepotpunim istorijskim izvorima poginulo je 16. branilaca crnogorske prestonice, dok je među pobunjenicima bilo 54 ranjenih.
Pogibija Draškovića i bekstvo iz Crne Gore organizatora “Cetinjskog ustanka” Jovana Plamenca, obeshrabrili su pobunjenike i oni su položili oružje, a većina ih se vratila svojim kućama”.
Prema pouzdanim istorijskim podacima konce “Božićne pobune” vukao je iz svog sedišta u Francuskoj izbegli i detronizovani monarh - kralj Nikola i njegovi najverniji saradnici. U tome su mu izdašno pomagali italijanska vlada i vojska, kao i njegova ćerka - apeninska kraljica Jelena.


Izvor: Novosti

Planovi kralja Nikole

Crnogorski vladar - kralj Nikola Petrović sa velikim ogorčenjem je saznao za odluku Podgoričke skupštine od 15. novembra 1918. godine, na osnovu koje je izvršeno ujedinjenje Crne Gore i Srbije, a on zbačen sa prestola. Sada već bivši suveren nije mogao da veruje da su njegovi sunarodnici zaboravili da je on vladao više od pola veka i da je od nekadašnje kneževine stvorio „kraljevinu i svrstao je u društvo evropskih monarhija“. Živeći u Francuskoj posle bekstva sa Cetinja, januara 1916. godine, ekskralj Nikola se nadao da će naići na razumevanje saveznika iz Prvog svetskog rata, ako na to nije naišao kod crnogorskih poslanika u Podgorici.
On je bio uveren da se objavljujući rat Nemačkoj i Austrougarskoj, svrstao u redove lidera sila Antante, s obzirom na to da je njegova vojska, izvojevavši sjajnu pobedu na Mojkovcu, sprečila austrougarsku armiju da opkoli a možda i uništi srpske jedinice, koje su se posle povlačenja preko Albanije skoncentrisale na sektoru Skadra i Drača.

Vilson razume

Verujući da tadašnji najmoćniji međunarodni činioci - predsednik francuske vlade Žorž Klemanso i engleski premijer Lojd Džordž cene doprinos crnogorske vojske slamanju zajedničkog neprijatelja, bivši vladar sa Cetinja je nameravao da pred učesnike Mirovne konferencije koja je otpočela rad u januaru 1919. godine u Parizu, postavi teritorijalne zahteve, kojim bi znatno uvećao i ojačao Crnu Goru. Njegove teritorijalne pretenzije, međutim, nisu bile tako male.
Prema tvrdnjama generala (divizijara) Mitra Martinovića, bivšeg predsednika crnogorske vlade, kralj Nikola mu je prilikom njegovog puta u Rusiju u martu 1915. godine rekao da pred glavnokomandujućeg ruske armije velikog kneza Nikolaja Nikolajeviča, za koga je bila udata Nikolina ćerka Milica, postavi zahtev da se posle završetka rata, Crnoj Gori pripoji Sarajevo sa okolinom, zatim cela Hercegovina do Neretve, kao i deo jadranske obale, sa Splitom, Dubrovnikom i Kotorom, a svakako je mislio i na Skadar. Da li zbog svojih poodmaklih godina (već ih je imao 78), ili zbog udvoričkog mentaliteta svojih najbližih saradnika, koji su ga često nekritički veličali - Nikola nije primetio da ga učesnici Mirovne konferencije nisu prihvatili kao bivšeg saveznika, već kao čoveka koji je u najtežim trenucima Prvog svetskog rata napustio svoju zemlju, ostavivši narod na milost i nemilost okupatoru. Mnogi su mu zamerali to što nije postupio kao njegov zet, kralj Petar I, koji je sa vojskom našao privremeno sklonište u Grčkoj.
Naišavši na veoma hladan, pa čak i odbojan stav predsedavajućeg Mirovne konferencije Žorža Klemansoa, koji je čak sprečio učešće crnogorske delegacije na plenarnim sednicama, mada je Francuska kao i Engleska i Italija još održavala diplomatske odnose sa Crnom Gorom - Nikola je pokušao da nađe zaštitu od predsednika SAD Vudra Vilsona i u tom cilju mu uputio nekoliko patetičnih pisama. Vilson nije obratio naročitu pažnju na zahteve bivšeg crnogorskog vladara. Međutim, kad je stigao u Evropu, radi učestvovanja na Mirovnoj konferenciji, Vilson se neočekivano zainteresovao za pitanje Crne Gore i njenog bivšeg kralja. To se desilo posle kratkotrajnog boravka u Rimu, gde se na jednom prijemu upoznao sa italijanskom kraljicom Jelenom, Nikolinom ćerkom. Ona mu je rekla da je njen otac nepravedno i protivustavno zbačen sa prestola i da su to učinile srpske vlasti koje su „okupirale Crnu Goru“. Pošto je stekla utisak da je Vilson razumeo i prihvatio „razloge njenog nezadovoljstva“, ona je od oca zahtevala da ponovo napiše pismo predsedniku SAD i detaljno iznese svoj slučaj. On je to prihvatio i u svom pismu je, između ostalog rekao da je Podgorička skupština bila ilegalna, jer nije bila predviđena ustavom zemlje.

Jedino rešenje

Ovo pismo je ostavilo snažan utisak na Vilsona i on je na plenarnoj sednici Mirovne konferencije koja je održana 12. januara 1919. godine uzbuđeno izjavio da se on „oseća kao anti-Srbin zato što nijedna zemlja ne sme da otme drugoj pravo na samoopredeljenje“. Engleski premijer Lojd Džordž iznenađen ovim „nediplomatskim gestom“ američkog predsednika i u želji da ohladi atmosferu rekao je da on „nije anti-Srbin, jer prethodno treba utvrditi činjenice“.
Upravo da bi se „utvrdile činjenice“, u Crnu Goru je upućena misija u kojoj su bili američki potpukovnik Šerman Majls i engleski diplomata Džon Sesil, bivši britanski poslanik na Cetinju.
Potpukovnik Majls je posle povratka iz Crne Gore podneo referat američkoj misiji u kojem je rekao da je „jedino moguće rešenje priznati ujedinjenje (Crne Gore i Srbije) sa garancijom izvesne autonomije (Crnoj Gori)“. Nešto kasnije je engleski diplomata Ronald Brajs ustanovio da je u Crnoj Gori „broj Nikolinih pristalica - beznačajan“. Ovi izveštaji su iznenadili američkog predsednika i znatno uticali na njegovo dezangažovanje po pitanju Crne Gore, ali Vilsonova pasivnost bila je prouzrokovana i njegovom bolešću, kao i otporom koji je američki Kongres pružio njegovoj spoljnoj politici.


Izvor: Novosti

Kruna prvom sinu!

Nije prošlo ni nepunih 40 dana od formiranja prve vlade Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, a novu jugoslovensku zajednicu je potresao jedan krupan skandal koji je zloslutno nagovestio njenu budućnost. Radilo se, naime, o pokušaju donošenja takozvanog Privremenog ustava na čemu su insistirali neki uticajni političari. U vezi s ovim treba reći da je nova država u prvim mesecima svoga postojanja funkcionisala kao jedna improvizovana tvorevina, sa privremenom Narodnom skupštinom i Vladom, pa je shodno tome trebalo doneti i Privremeni ustav. Sve je to činjeno u nameri da se do saziva Ustavotvorne skupštine i donošenja novog ustava, privremenim državnim organima omogući da što bezbolnije obavljaju svoje dužnosti.
Pod donošenjem Privremenog ustava se ustvari podrazumevalo proširenje nadležnosti nešto izmenjenog ustava Kraljevine Srbije na celu teritoriju novouspostavljene države. Za ovakav ustavni provizorijum su se zalagali hrvatski političari u privremenoj skupštini, jer su smatrali da je srpski ustav mnogo demokratičniji od nekadašnjeg ustava Austrougarske monarhije pod kojima su živeli njihovi sunarodnici do 1918.

”Moja krv”

Da bi se realizovala ova ideja formirana je jedna vladina komisija kojoj je stavljen u zadatak da pregleda Ustav Srbije i “izdvoji iz njega članove koji po formi i sadržini ne bi mogli biti preneseni na celu državnu teritoriju”. Ova komisija je vrlo brzo obavila svoj posao, tako da je vlada na sednici od 30. januara 1919. godine mogla da usvoji Privremeni ustav Kraljevine S. H. S. On je objavljen u Službenim novinama 8. februara 1919. godine i tada je izbio skandal. Šta se ustvari desilo? Mehanički je, naime, iz ustava Srbije prepisan član 52 u kojem je pisalo sledeće: “Kralja Petra I (Karađorđevića) nasleđuje njegovo muško potomstvo iz zakonitog braka po redu prvorođenja”.
Zgranuti pravni stručnjaci i političari su se zapitali: Da li ostareli i bolesni kralj Petar I želi da pred kraj svoga života ukloni sa vlasti svoga mlađega sina - regenta Aleksandra i dovede na presto nove države svoga “prvorođenog” sina Đorđa, koji je, kao što je poznato, abdicirao 1909. godine. Javnost je znala da je do ove abdikacije došlo zbog toga, jer je Đorđe u jednom fizičkom obračunu sa svojim posilnim Stevanom Kolakovićem ovoga tako jako istukao da je on posle toga umro. Malobrojne Đorđeve pristalice, među kojima je bio i poznati naučnik - matematičar Mihailo Petrović (Mika Alas) potajno su se nadale povratku svoga prijatelja na kraljevski presto, s obzirom na to da su znali da je kralj Petar prilikom ove abdikacije rekao:
“Đorđe je moja krv, a Aleksandar je krv Nikole Petrovića, crnogorskog kneza” (Aleksandrovog dede po majci).
U opštoj zbrci koja je nastala posle objavljivanja Privremenog ustava, poznati pravnik dr Dušan Subotić obratio se ministru pravde u prvoj jugoslovenskoj vladi Marku Trifkoviću i skrenuo mu pažnju na taj “strahoviti član 52 Privremenog ustava koji menja utvrđeni red nasleđa dinastije, jer je današnji kralj (Aleksandar) već ranije bio proglašen za naslednika prestola kao drugi po redu rođenja i već vrši kao naslednik prestola kraljevsku vlast, a po ovom privremenom Ustavu princ Đorđe treba da bude naslednik prestola u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca”.
Ministar Trifković je hitno zatražio sastanak kod predsednika vlade Stojana Protića da bi se “nešto učinilo u cilju otklanjanja i mogućih posledica”. Posle razmatranja celog slučaja ustanovilo se da je do unošenja člana 52 u Privremeni ustav došlo ne željom kralja Petra nego greškom nekoga činovnika iz Ministarstva pravde. Sada je trebalo nešto hitno preduzeti da bi se umirila uznemirena javnost. Rešeno je da se izda zvanično vladino saopštenje u kojem je rečeno da je u Službenim novinama objavljen samo nacrt Privremenog ustava i da će u konačnoj verziji ovoga dokumenta biti izostavljen pomenuti član.

Sporni član

Objavljivanjem Privremenog ustava sa famoznim članom 52 bio je suviše ozbiljan slučaj da bi se mogao skinuti sa dnevnog reda samo objavljivanjem vladinog saopštenja. Bilo je sasvim opravdano potražiti i personalizovati krivca, jer se tako nešto verovatno nije desilo ni u jednoj državi u svetu. Već pomenuti dr Dušan Subotić, koji je u javnosti uživao ugled jednog od najboljih pravnih stručnjaka u Srbiji optužio je ministra Marka Trifkovića, koji je jedno vreme bio i predsednik srpske vlade da je najveći krivac za tako veliko kompromitovanje nove jugoslovenske države. On je, osim toga, iskoristio taj slučaj da iznese svoju analizu rada ne samo prve jugoslovenske vlade nego i potonjih vlada i da utvrdi greške koje su činjene.
“Ja ostajem pri tome da su gospoda ministri koji su objavili Privremeni ustav pokazali toliko državničke nesposobnosti i nepažnje da im se državna uprava ne sme poveriti ni za manje važne stvari”, ovako je reagovao dr Subotić u jednom članku objavljenom u “Politici”.
Nažalost, ne samo državna uprava, nego je i cela državna zajednica padala iz greške u grešku, tako da ni najveći optimisti među političkim analitičarima - Kraljevini Jugoslaviji nisu proricali “svetlu budućnost”.


Izvor: Novosti