Predrag MALBAŠA: CETINJSKI MANASTIR NA ĆIPURU



Iz Malbašine značajne studije "Dva crnogorska manastira" koju je nedavno objavilo Društvo arheologa Crne Gore, prenosimo drugi dio u kojem se detaljno rasvjetljavaju istorijske, arhitektonske i druge okolnosti vezane za život Cetinjskog manastira koji je krajem 15. vijeka utemeljio crnogorski gospodar Ivan Crnojević.


Bolica, 1614: Sinjor knjaz Ivan Crnojević sagradio je mali ali prekrasan manastir


Istraživanja i rad na srednjovjekovnoj arheologiji u Crnoj Gori, od vremena Artura Evansa i Pavla Rovinskog, pa skoro do današnjih dana odvijao se u sjenci. Izuzetak predstavljaju srednjovjekovni spomenici Boke Kotorske koji su na sebe skrenuli pažnju nešto ranije u radovima Mladena Crnogorčevića i drugih autora. Prvi koraci na ispitivanju ovih arheoloških spomenika počinju 50-ih godina prošlog vijeka, kada je kompleksna ekipa SANU i Arheološkog instituta obišla očuvane srednjovjekovne spomenike na području Crne Gore.
Na VI kongresu arheologa Jugoslavije, održanom u Herceg Novom 1966. godine, bili su napravljeni prvi pokušaji sintetizovanja onih znanja i podataka koja su se nakupila o arheološkim spomenicima u Crnoj Gori. Poslije zemljotresa 1979. godine, istraživanja su obavljena u Budvi (1980. i 1985) na Svaču (1985) godine i na Cetinjskom manastiru.
Lokalitet se nalazi na mjestu zvanom Ćipur, u najužem gradskom području i središtu spomeničkog jezgra Cetinja, između Njegoševe Biljarde, novog Cetinjskog manastira i Dvora kralja Nikole. Ovaj spomenik predstavlja jedan od prvih građevinskih kompleksa kojim se označava nastanak Cetinjskog gradskog naselja i svrstava se među najznačajnije spomenike istorije i kulture na ovoj teritoriji. Poseban značaj mu daje to što je od 1484. do 1692. godine bio sjedište crnogorskih mitropolita.
Okolnosti mu nijesu bile naklonjene, nekoliko puta je rušen, a na tom mjestu je kralj Nikola podigao i Dvorsku crkvu. I u novije vrijeme, lokalitet je doživio ambijentalnu degradaciju, izgradnjom asfaltnog puta i podvožnjaka sa istočne i sjeveroistočne strane. Ovim radovima je uništen dio spomeničke vrijednosti ovog arhitektonskog kompleksa i mogućnost preciznog definisanja određenih arhitektonskih elemenata.

ISTORIJAT ISTRAŽIVANJA: Cetinjski manastir se prvi put pominje u radu Marijana Bolice, "Opis Sandžakata Skadarskog" iz 1614. godine, gdje Bolica zapaža da je "Sinjor knjaz Ivan Crnojević sagradio mali ali prekrasan Manastir". Dvije godine prije rušenja, na Cetinju je boravio mletački inženjer Đovani Frančesko Barbijeri koji je uradio situacioni plan Manastira. Crtež, na kojem se nalazi i legenda sačuvan je u Mletačkom arhivu. U istom fondu sačuvan je i izvještaj mletačkog povjerenika Vukosava Vučetina sa Cetinja koji je upućen kotorskom providuru Ericu 1692. godine. Izvještaj se odnosi na dolazak Turaka na Cetinje i rušenje Manastira ("Kada je paša htio da uđe u Manastir, gdje su već bili ušli njegovi dvorjani i mnogi drugi ljudi, zapalila se mina koja je bacila u vazduh gotovo dvije trećine Manastira, počevši od ulaznih vrata, na lijevoj strani, pa do kaluđerske kužine, kojom je prilikom bilo zatrpano više ljudi... Ovom prilikom ostala je bila crkva nerazrušena, a takođe i desni dio Manastira, gdje su bile kaluđerske ćelije. Paša je bio jako ozlojeđen, pa je naredio da se razruši kako crkva, tako i onaj dio manastira koji još nije bio razrušen, a Turci su skidali olovo sa krova, kojim je crkva bila pokrivena. Hrišćani koji su bili u pašinoj vojsci protivili su se tome i preklinjali pašu da crkvu ne ruši ali sve je bilo uzalud", navedeno prema Marku Dragoviću, "Jedan priložak iz istorije Crne Gore", Ilustrovane Cetinjske novine, br. 32 - 33, 1917.) O izgledu ruševina starog Manastira sačuvana je skica iz zaostavštine arhitekte Dragiše Milutinovića. On je 1869. godine došao na Cetinje, gdje je ranije boravio njegov otac Sima i kao ljubitelj starina uradio je crtež oltarskog dijela Crkve. Prije nego što je na starim temeljima kralj Nikola Petrović podigao novu crkvu, temelje manastira je iskopavao ruski putopisac, geograf i istoričar Pavle Apolonovič Rovinski. I on se u svom djelu "Crna Gora" bavio arhitekturom Cetinjskog manastira prilažući crtež Crkve sv. Bogorodice. Po njegovim podacima, iskopavanja je na ovom mjestu obavljao i crnogorski mitropolit Ilarion. Crnojevića manastir i u novije vrijeme privlači pažnju istraživača, kako zbog arhitekture samog objekta, tako i zbog utvrđivanja lokacija, gdje se nalazila štamparija i grob Ivana Crnojevića. Kako nije bio poznat stvarni izgled Manastira, jedno mišljenje o tome našlo je najjače uporište u stručnoj literaturi. Zapravo u nauci se smatralo da je manastirska Crkva rođenja Bogorodice predstavljena na jednoj od ilustracija u Oktoihu petoglasniku iz 1494. godine.

Barbijerijev plan i grafika iz Oktoiha najpouzdaniji su prikaz starog manastira


Kao jedan od mogućih izgleda Cetinjskog manastira uzima se i onaj sa pečata Cetinjskog manastira. Ovaj pečat je Risto Dragićević shodno istorijskim podacima datirao u vrijeme osnivanja manastira. Ipak plan Barbijerija i grafika iz Oktoiha nametnuli su se kao jedini pouzdani izvori i prihvaćeni su kao likovni prikaz Cetinjskog manastira i njegove glavne crkve Sv. Bogorodice. Prva temeljna arheološka istraživanja, otpočela su na Ćipuru 1963. godine. Već kod postavljanja studijskih sondi, otkriveni su ostaci arhitekture i šest grobova. U toku nekoliko sljedećih godina zbog nedostatka sredstava ova su istraživanja imala zaštitni karakter. Radovi su vođeni od strane Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture Crne Gore. Dvadesetak godina kasnije, 1986. godine, na Ćipuru su započeta arheološka istraživanja sistematskog karaktera. Radovima je rukovodio istoričar umjetnosti Veljko Đurić, a nalazi su objavljeni u njegovom izvještaju istraživanja Cetinjskog manastira. Istraživačkim radovima obavljenim 1986. godine, nijesu obuhvaćena finalna istraživanja na južnoj i istočnoj strani porte, unutrašnjosti oltarske apside, kao i na terenu između apside crkve Sv. Petra i prizemne prostorije na sjevernoistočnoj strani manastirskog kompleksa. U toku ovih radova obavljeno je i istraživanje nekropole na Ćipuru. Sljedeća arehološka kampanja uslijedila je 1989. godine, istovremeno sa pripremom dvorske crkve i lokaliteta za posljednje prebivalište zemnih ostataka njenog graditelja, kralja Nikole i kraljice Milene. Istraživanja su sprovedena u unutrašnjem dijelu oltarskog prostora crkve, a takođe je i u toku ove kampanje nastavljeno otkopavanje nekropole. Rukovodilac istraživanja bila je arheolog Olivera Žižić iz Arheološke zbirke Crne Gore u Podgorici, koja je o ovim radovima objavila preliminarni izvještaj. Paralelno sa arheološkim istraživanjima rađena je i konzervacija arhitektonskih ostataka koju je izvodio Republički zavod za zaštitu spomenika kulture pod rukovodstvom višeg konzervatora, arhitekte Slavice Jurišević, koja je i autor projekta prezentacije lokaliteta. Izgled Cetinjskog manastira i mjesto gdje se nalazila Štamparija i dalje su teme kojima se bave naučni radnici raznih profila i sa raznih aspekata, jer mnoga pitanja još uvijek nijesu riješena.

ISTORIJAT MANASTIRA: Crnojevići su još krajem XIV vijeka imali važnu ulogu u svim događajima koji su se odigravali kako u Zetskom primorju tako i u ravnicama i brdima iznad Skadarskog jezera. Radič Crnojević i njegova moć, u vremenu u kojem se pamti njegovo djelovanje, ipak se pominje samo u sjenci dinastije Balšića. Kada je 1455. godine, Stefan Crnojević zajedno sa Zborom gornje Zete, formalno priznao vlast Mletačke republike nad ovim zetskim krajevima, njegova porodica definitivno zauzima prvo mjesto u političkom životu zemlje. Prava Mlečanima u Crnoj Gori bila su samo nominalna, a Crnojevići su na svojim posjedima isticali zastavu sa likom dvoglavog orla na crvenoj podlozi. Nema nikakvog traga ni znaka da su u Crnoj Gori ikada stvarno oživotvorene neke obaveze Crnogoraca prema Mletačkoj republici. Uporedo sa učvrščivanjem i osamostaljivanjem Crnojevića i naziv planinskog masiva Crna Gora počinje da se pominje kao teritorijalno politički pojam matičnih oblasti ove dinastije, polako smjenjujući raniji opšti naziv Zeta. Za razliku od Radiča, Đuraša i Stefana, Ivan Crnojević je učvrstivši svoju samostalnost upravo i vodio takvu politiku. Saveznike je birao i nalazio, a zatim i odbacivao zavisno od interesa koji su u tom trenutku za njega bili najvažniji. Tako se u samom početku svoje vladavine Ivan Crnojević pojavljuje kao mletački neprijatelj. Razlozi i neposredni uzroci ovom neprijateljstvu nalaze se u već ranije ispoljenim sukobima sa Kotorskom opštinom. Bez obzira na očiti diskontinuitet koji je Ivan Crnojević imao u odnosu na srpske vladare, Grbljani su i u ovom slovenskom vladaru našli zaštitnika svojih interesa. Mlečani su na proljeće 1465. godine raspisali ucjenu na glavu Ivana Crnojevića u visini od 10.000 dukata. Pojava turske vojske kao zajedničkog neprijatelja sa Istoka, natjerala je i Mlečane i Ivana Crnojevića na pomirenje krajem 1466. godine. Sklopljenim ugovorom Mlečani su vratili Ivanu vojvodsku čast, novčane nadoknade i proviziju, a on se obavezao da će primorati Grbljane na poslušnost.

Ivan Crnojević se zavjetovao da će podići crkvu Bogorodici kad se vrati u domovinu


Grbljani koji su bili veoma borbeni, teško su prihvatali bilo kakav mir sa Kotorom, ali je bilo poznato, da je jedino Zetski gospodar, bio u stanju da ih nagovori na poslušnost "jer njih samo njegov duh vodi". Ovaj problem je bio riješen na taj način što su Ivanu Crnojeviću na upravu dati Grbalj, Paštrovići i Crmnica, a njegova dužnost je bila da omogući Kotoranima ubiranje poreza ("Tradicija govori da su Grbljani najbolje živjeli pod vlašću Crnojevića. Tradicija takođe bilježi i nerijetki običaj sahranjivanja u crnogorskoj nošnji, sa motivom da se bude Crnogorac pod zemljom kada se nije moglo biti na njoj", Dragoje Živković "Istorija Crne Gore", 291 - 293). Iako su Mlečani Ivana Crnojevića smatrali svojim podanikom, Turci su u njemu vidjeli nezavisnog crnogorskog gospodara Ivan bega, koji se samostalno sporazumijevao sa sultanom i prihvatao ili raskidao određene obaveze. Tvrđavu na Žabljaku su smatrali njegovom rezidencijom. U ratu sa Turcima koji je započeo 1476. godine, Ivan Crnojević je izgubio znatan dio svojih teritorija. Kada je turska vojska dvije godine kasnije zauzela Žabljak, on napušta zemlju i odlazi za Italiju. Kako sam navodi u uvodu Povelje Cetinjskog manastira, obreo se u Loretu gdje je posjetio čuvenu Hodočasničku crkvu, posvećenu Bogorodici. Tu u Ankoni su zavjetovao da će podići Crkvu i posvetiti je takođe Bogorodici, ako mu prilike dozvole da se vrati u domovinu. Nedugo poslije toga, uslovi koji su u Turskoj nastali poslije smrti Mehmeda II pružili su mu takvu priliku. Svoj zavjet je ispunio čim se vratio u Crnu Goru 1481. godine. On prodaje Dubrovačanima dio svog zemljišta u Konavlima i pristupa ostvarenju svoje zamisli. Na jednom kraju Cetinjskog polja, zvanom još Lovćenski dolac, on podiže Manastir sa Crkvom koju posvećuje rođenju Bogorodice. U toku radova 1483. godine, Ivan Crnojević je preko poslanika tražio od Dubrovčana izvjesnu količinu crijepa. Bio mu je odobren izvoz do dvije hiljade komada. Manastir je završen najdalje do avgusta 1484.godine, kada je na njega stavljen kameni natpis. "U ime Roždestva ti presveta Bogorodice, szidah si sveti hram v leto 6992". Tu je zatim smjestio Zetsku mitropoliju, a na Cetinje je prenio i svoj Dvor. Sljedeće godine sačinjava i Povelju o osnivanju ove svoje zadužbine, imenujući u njoj zemljište i druge objekte koje prilaže Manastiru. Najvjerovatnije je Cetinjski manastir od 1493.godine postao stjecište štamparskih majstora. Do sada je utvrđeno da je Štamparija Crnojevića štampala pet knjiga ali samo iz jedne od njih, iz Psaltira, saznajemo da je štampan na Cetinju. Poslom je, kako izlazi iz predgovora tekstova u knjigama koje su sačuvane, rukovodio inok Makarije. Poslije prestanka rada štamparije o njemu dugo nema istorijskih podataka a onda se 1507. godine pojavljuje u Vlaškoj, gdje po nalogu vlaških vojvoda štampa prve rumunske knjige na slovenskom jeziku. Iz Rumunije je Makarije otišao na Svetu Goru u Manastir Hilandar gdje je i umro. Da li je Cetinjski manastir doživio rušenja ili oštećenja do 1692. godine, u istorijskim izvorima nije potvrđeno. Međutim, neposredno se može zaključiti da je 1496. godine bio napušten kada je Đurađ Crnojević sa porodicom, kaluđerima i 60 konjanika napustio Cetinje i krenuo ka Budvi, a kasnije u Mletke. Tada je prestao rad Štamparije, a sa sobom je Đurađ odnio i dragocjenosti iz Manastira (zlato, srebro, svilene odežde, ikone, namještaj). Na osnovu jednog spora a u vezi vinograda iz 1530. godine, može se zaključiti da je život u Manastiru bio obnovljen najkasnije te godine. Cetinjski manastir je srušen 1692. godine, za vrijeme Morejskog rata (1684 - 1699). Na Opštem crnogorskom Zboru, održanom 1688. godine, u Gracu, u Lješanskoj nahiji, donijeta je odluka o ustanku protiv Turaka. Tadašnji saveznik Venecija stacionirala je na Cetinju svoju posadu. Takođe kotorski providur Duodo, šalje na Cetinje, inžinjera Đovanija Frančeska Barbijerija sa nekoliko radnika, da učvrsti Manastir i podigne utvrđenja na najpodesnijim mjestima za odbranu grada. I Nikola Erico, koji je u junu 1691. godine postavljen na položaj kotorskog izvanrednog providura, "posvetio se spremi Cetinja za odbranu, utvrđujući ga na brzu ruku što je bolje mogao".

Manastir je porušen 1692, a novi je izgrađen 1701, pri brdu, na ruševinama Ivanovog dvorca


Zbog tog zadatka on je na Cetinje poslao jednog od svojih najvještijih ljudi da pojača utvrđivanje: “Da oko Manastira iskopa široke rovove i podigne velike grudobrane, da udari jake palisade i udesi nekolike mine s kamenjem koje bi bile potpaljene kad neprijatelj stupi na njih”. Smrću crnogorske vladike Vasiriona Borilovića 1692.godine, najodanijeg mletačkog prijatelja u Crnoj Gori i pojavom više pretendenata na upražnjeno vladičansko mjesto u mnogo čemu je oslabljen mletački uticaj na crnogorska plemena. Čitava situacija kao i izvjesna podjela među Crnogorcima, odgovarala je Sulejman - paši koji je sredinom 1692. godine, sa 4.000 vojnika krenuo prema Cetinju. Tamo je stigao 25 - og septembra, zatim opkolio Manastir i prinudio Mlečane na predaju koja je formulisana u 11 tačaka. Mlečani su Ugovorom o predaji Manastira Turcima uspjeli da zaštite Cetinjane i kaluđere. Prije odlaska, a mimo dogovora o predaji, mletačka vojska je minirala Manastir. Mina je eksplodirala u nedjelju veče kada je prethodnica turske vojske na čelu sa uglednim agama ulazila u Manastir. Od snažne eksplozije povrijeđen je i sam Sulejman - paša. Manastir je od eksplozije oštećen ali je završno rušenje i skidanje olova sa krova Crkve obavljeno od razljućenog Sulejman - paše. Ostalo je zabilježeno da su se hrišćani koji su bili u pašinoj vojsci protivili tome i preklinjali ga da Crkvu ne ruši ali je sve to bilo uzalud. Sulejman - paša zadržao se na Cetinju nekoliko dana, a zatim se povukao iz Crne Gore bez ikakvog nasilja nad narodom, a mletačkoj vojsci ovo je bio posljednji boravak u Crnoj Gori. Nikada poslije toga Mlečani nijesu došli na Cetinje ni kao saveznici ni kao neprijatelji. Devet godina poslije rušenja Cetinjskog manastira 1701. godine, vladika Danilo Petrović je podigao novi Manastir nedaleko od starog na ruševinama dvorca Ivana Crnojevića. Prilikom zidanja 1701. godine, vladika Danilo je dao da se u novo zdanje uzidaju djelovi kamene plastike sa starog Manastira. Tako je iznad vrata crkvene priprate ugrađen kamen sa ktitorskim natpisom Ivana Crnojevića iz 1484. godine. Na spoljnom zidu manastirskog oltara nalazi se uzidan kamen na kojem je uklesan državni grb Ivana Crnojevića, a šest kapitela je ugrađeno u galeriju na spratu i dva na zvoniku sadašnjeg Manastira. U novi Manastir, vladika Danilo je prenio i vrijedne predmete, spašavane i sačuvane, prilikom rušenja starog manastirskog kompleksa, i to prije svega, povelju, pečat i gospodarski štap Ivana Crnojevića. Na ovaj način vladika Danilo Petrović, jasno je naglasio i potvrdio kontinuitet sa starom Ivanovom crkvom. Na mjestu zvanom Ćipur gdje se nalazio stari Manastir, podigao je knjaz Nikola Petrović, Dvorsku crkvu 1886. godine. Kako stoji na ktitorskom natpisu iznad zapadnih ulaznih vrata, ona je sa minimalnim odstupanjima izgrađena na temeljima prvobitne glavne Crkve. Poznato je da se ta dvorska kapelica zbog pogrešne konstrukcije “sva raspala”, i da je ponovo iz temelja podignuta 1890. godine. Tom prilikom je crnogorski mitropolit Mitrofan održao prigodnu besjedu u kojoj je kazao da je Ivan Crnojević bio sahranjen u ovom svetom hramu “đe se u istome i danas ovdje pred ikonom Hrista Spasitelja njegovi zemni ostaci nalaze”.

ARHITEKTURA: Tačnost i preciznost Barbijerijevog plana nije se mogla provjeriti i potvrditi drugim istorijskim izvorima. Naprotiv oni pružaju različite podatke o Cetinjskom manastiru. Sudeći po ovom planu i legendi uz njega na sredini Manastira nalazi se Crkva posvećena Rođenju Bogorodice. Njena dužina sa oltarom, iznosila je oko 40, a širina nešto manje od 20 stopa.
Oko Crkve osim, iza oltarskog dijela, bio je podignut trijem sa kolonama na 18 stubova. Izvan kolonade, sa sjeverne strane, nalazila se i jedna crkvica, posvećan apostolu Petru. Istočno od njenog oltara nalazio se bunar sa “živom vodom”, a zapadno od njega magacin za municiju. Dvije podužne zgrade, sa po pet soba, jedna na istočnoj, a druga na južnoj strani glavne Crkve bile su nad svodovima kao i kuhinja ispod koje je proticao jedan krak rijeke Cetine, koja je tada tekla Cetinjskim poljem. Kuhinja se nalazila blizi bunara sa njegove istočne strane, magacin za hljeb i druge namirnice na zapadnoj strani Crkve, a sjeverno od njega bila je još jedna zgrada sa četiri sobe.

Rovinski je pretpostavljao da je crkva na Ćipuru stvorena pod uticajem hrama u Loretu



U prostorijama nad svodom na južnoj strani od crkve bio je smješten mitropolitov stan. Na spoljašnjim stranama od zidova Manastira nalazio se rov ispunjen vodom, čijom je ivicom bila postavljena drvena ograda od kolja i prošća. Rov je bio širok četiri mletačke stope, a njegova dužina i visina ograde na slici nije naznačena. Rov sa ogradom imao je zaštitnu svrhu i vjerovatno potiče iz vremena boravka mletačke posade na Cetinju (1688-1692) u kojem vremenu je inženjer Barbijeri i radio ovaj nacrt. U istoriji Crne Gore se kaže da je prvobitni izgled stare Ivanove crkve najbolje sačuvan na grafičkoj predstavi meloda u Oktoihu petoglasniku štampanom u Cetinjskoj štampariji 1494. godine. Na ovoj grafičkoj predstavi iza trojice pjesnika koji sjede na klupi, prikazana je trobrodna bazilika viđena sa sjeverozapadne strane. Njen srednji brod je uzdignut nad bočnim i osvijetljen sa nizom od pet polukružno završenih prozora. Na čelu fasade, nad portalom je okrugla rozeta. Da je u pitanju prikaz stvarnog izgleda crkve Cetinjskog manastira, po mišljenju brojnih istraživača, svjedoči običaj srpskih i vlaških manastirskih štamparija da iza likova meloda na grafikama u svojim oktoisima uvijek predstave manastirsku crkvu u kojoj su knjige otiskivane. Tako je na Vlaškom oktoihu štampanom u Trgovištu 1510. godine, a izdatom u saradnji sa cetinjskim jeromonahom Makarijem koji je opremio i Cetinjski oktoih petoglasnik, prikazana Trgoviška pridvorna crkva. Takođe, Oktoih iz Gračanice, odštampan 1539. godine, ima iza likova meloda predstavu Gračaničke crkve. Sa ovim istorijskim izvorima dopunjuje se i crtež arhitekte Dragiše Milutinovića. Na ovom crtežu se vidi da su donji djelovi polukružne apside, bili sazidani od velikih blokova tesanog kamena, a da se na izvjesnom odstojanju od tla nalazio jedan jak vijenac polukružnog presjeka. Na ruševini su se još nalazili kanelirani stupci i nekoliko kapitela. I Pavle Rovinski je ostavio svoju verziju izgleda Crnojevićkog manastira. On je dao crtež jedne trikonhozne crkve u čijoj sredini se ocrtavalo udubljenje u kome se nalazilo drugo manje, obloženo sa bočnih strana kamenim pločama, kao grobnica. Pretpostavio je da je crkva na Ćipuru možda napravljena pod uticajem Bogorodičinog hrama u Loretu i da je vrlo slična hramu na Starčevu, a one zajedno, crkvi Sv. Ilije u Solunu, koja je podignuta 1012. godine. Rezultati arheoloških istraživanja posebno iz posljednje kampanje su umnogome doprinijeli rasvjetljavanju dilema vezanih za ovaj, po značaju i sadržaju, veoma važan kulturno - istorijski spomenik. Istraživanja su pokazala da je Manastir, prateći konfiguraciju terena građen u formi pravougaonog kompleksa, dimenzija 39,5 x 35,5 m, orijentisan po dužoj osi u smjeru istok - zapad. Nalazi se na brdašcu, gdje se nalazila glavna manastirska crkva Sv. Bogorodice, na što upućuju nalazi arhitektonskih objekata na sjevernoj strani kompleksa, koji su pronađeni na relativnim dubinama do 1,50 m do 3,70 m. Istraživanjima iz 1979. godine, konstatovani su temelji ove crkve dimenzija 15,00 x 7,50 i širine 1,50 m.
Takođe je pronađen i jedan poprečni zid, koji može se pretpostaviti, ukazuje na mogućnost postojanja priprate u crkvi. Na zapadnoj strani nalaze se dvije građevine, između kojih je bio manastirski ulaz. Duž čitave istočne i južne strane Manastir je imao korake. Sjevernu stranu čitavom dužinom zatvarao je zid vezujući se sa sjeverne strane istočnog konaka i građevine na zapadu. Na ovaj zid, svojim južnim stranama naslanjale su se crkvica Sv. Petra, a istočno od nje i zgrada ispod koje je proticao potok kojeg više nema. Između sjeverne strane crkvice Sv. Petra i južnog dijela konstrukcije iz koje je nastajao lučni otvor, volat, nad potokom, nalazio se ojačani zid za primanje udara bujičarskih voda i njihovo odvođenje ispod volta.
Takođe se može utvrditi da su konaci u južnom i istočnom dijelu manastirskog kompleksa bili izgrađeni na dva nivoa, kao i južni dio građevina nad potokom. Donji prostori ovih građevina bili su lučno zasvođeni a nad njima su bili izgrađeni na dva nivoa, kao i južni dio građevina nad potokom. Donji prostori ovih građevina bili su lučno zasvođeni, a nad njima su bile izgrađene gornje prostorije.
Mogući zvonik je najvjerovatnije bio lociran na zapadnoj strani kompleksa i izdizao se iznad ulaza u manastirsku portu.
Čitav kompleks sagrađen je od tesanog i pritesanog kamena, slaganog u pravilne redove, vezanog krečnim malterom žućkastih tonova sa većom koncentracijom živog kreča, po kojem se javno dala zaključiti istodobnost faza gradnje Manastira i obodnih zidova koji zatvaraju manastirski kompleks.

Pretpostavka je da je crkva Sv. Petra, koje nema u Ivanovoj povelji, kasnije dograđena


Više intervencija je izmijenilo izgled i namjenu pojedinih građevina i prostorija. Pretpostavlja se da je usljed svakodnevnih potreba i povećanja broja monaha, dograđena crkva Sv. Petra, koja se ne pominje u povelji Ivana Crnojevića. Pretpostavka o kasnijoj dogradnji crkve Sv. Petra se zasniva na tome da je trijem ove crkve na neki način narušio osnovnu prvobitnu koncepciju manastirskog dvorišta, kao i opservacija sa terena, da je apsida rađena od nešto većih kamenih kvadara.
Relativnu vrijednost u pogledu arhitekture manastirskog kompleksa ima zapažanje da je bilo podizanja novih zidova preko grobova, što upućuje na građevinsku intervenciju izvedenu u vremenskom intervalu od nastanka Manastira do njegovog rušenja. Ovaj se proces može pratiti u sjeverozapadnom djelu Manastira gdje su se grobovi našli ispod nove građevine, koja je pregradnim zidovima pretvorena u četiri prostorije, a jugozapadna je takođe pregradnim zidovima doživjela podjelu na dva prostora. Ostaje otvoreno pitanje u kojem vremenu i kojom potrebom je naos crkve Sv. Petra doživio tročlanu podjelu prostora.
Najveće promjene Manastir je doživio u periodu 1688 - 1692. godine, za vrijeme boravka mletačke vojne posade. Da bi se obezbijedili od turskog napada Mlečani su dva puta vršili utvrđivanje Manastira. Prvo utvrđivanje je po nalogu providura Duoda izvršio Frančesko Barbijeri, a drugo nepoznati fortifikator kojeg je mjesec dana prije turskog napada na Cetinje uputio kotorski providur Nikola Erico.
Krajem XIX vijeka, na ovom terenu i kralj Nikola je podigao Dvorsku crkvu. Početkom ovog vijeka je oko crkve na istočnoj i južnoj strani urađena duga kamena klupa koja sa spoljne strane formira ogradu oko cr-kve na Ćipuru. O funkciji otkrivenih prostorija, pojedinačnih i sklopnih objekata veoma je teško donijeti određeni sud prvenstveno iz razloga nedostataka čvršćih argumenata i brojnosti pokretnih nalaza, zatim očitog mijenjanja funkcija prostorija kroz vrjeme i činjenice da je u jednom od objekata sigurno bila smještena i štamparija Crnojevića. Može se konstatovati da manastirski kompleks ostaje i dalje nedovoljno istražen ali razmatrajući sadašnje stanje mogu se ipak iznijeti određeni zaključci. Po pitanju komparacije može se zaključiti da se Pavle Rovinski u svom radu uglavnom služio pitanjima i nagađanjima. Njegova istraživačka radoznalost pretežno je bila usmjerena na problem i izgled glavne manastirske crkve Sv. Bogorodice. Za nju Rovinski kaže da je bila u obliku trikonhoza i da je nastala pod uticajem crkve iz Loreta. Kako nije imao priliku da vidi crkvu u Ankoni nalazi joj pandan u crkvi na starčevu na Skadarskom jezeru. Ova tvrdnja nema naučnu osnovu, a gore pomenuta crkva u Loretu je trobrodna građevina, sa transceptom na čijem j presjeku sa uzdužnim brodom podignuta velika kupola. Zbog ovakve komparacije i mišljenja da je Ivanova crkva bila trobrodna bazilika, istraživači su apriori odbacili i crtež osnove Bogorodične crkve, koji je Rovinski uradio, neposredno prije gradnje Dvorske crkve. Uz sve zamjerke koje bi se iz sadašnje perspektive mogle naći metodama i radu Pavla Rovinskog, teško je zamisliti da je on izmislio osnovu crkve na Ćipuru, a činjenica je da njegov crtež i ne izgleda tako nestvarno kada se upoređuje sa planom koji je uradio Barbijeri. Svakako se treba kritički osvrnuti na tezu, koja se nalazi u Istoriji Crne Gore, o običaju da se na gravu-rama Oktoiha uvijek predstavi crkva u kojoj su knjige otiskivane. Ovo stanovište, ipak, dovodi u sumnju činjenica da se na grafičom prikazu iz Gračaničkog manastira, na kojem se nalazi Gračanička crkva, uočava da su himnopisci na ovoj grafici unešeni naknadno, a ne 1593. godine. Odnosno otvara pitanje je da li se radi o običaju da se iza himnopisaca nalazi crkva u kojoj se štampala knjiga ili se crkva, u ovom slučaju Gračanička nalazila iza nekog drugog religioznog motiva. Takođe se na osnovu pristupačne literature može sa sigurnošću utvrditi da se iza tri himnopisca u Vlaškom oktoihu nalazi manastir Trgovište. Realni izgled crkve ovog Manastira dovodi u sumnju i prikaz dva čempresa na gravuri. A ako bi se ovaj običaj uzeo kao siguran onda bi se prema crtežu koji se nalazi na Cetinjskom oktoihu radilo o trobrodnoj bazilici.

Najproblematičnije pitanje je da li je Ivanova crkva bila trobrodna bazilika


U tom slučaju mi bismo cetinjsku Crkvu, prikazanu na gravuri, prepoznavali kao crkvu sa tri broda i sa kupolom bez kvadratnog postolja. Takav njen plan mogao bi se uporediti s trobrodnom Crkvom kotorskog sv. Trifuna prikazanoj na reljefima Kotorske srebrne pale i sa izgledom stare dubrovačke katedrale na fragmentu freske. Između Cetinjske i Dubrovačke katedrale na ovim ilustracijama sličnost je velika. Po crtežu Cvita Fiskovića Dubrovačka katedrala je trobrodna s trijemom od preko deset vidljivih stubova u kolonadi sa južne strane a bila je takođe s kupolom bez kvadratnog postolja. Sličnosti kupolnih krovova, na gravuri Tri meloda s Kotorskom i Dubrovačkom katedralom su nesumnjive. U direktnoj suprotnosti sa ovom tezom o izgledu crkve na Ćipuru je i plan Frančeska Barbijera. Zato nije nevažno ukazati da je ovaj crtež djelimično izmijenjen, prikazan na strani 490, u drugom tomu, druge knjige, Istorije Crne Gore. Plan zapravo ne odgovara originalnom planu na koji se autori pozivaju jer je očigledno da je na zapadnoj strani izbrisano šest stubova, što stvara utisak trobrodnosti Crkve. Vrlo je interesantno da se ovaj plan i literaturi može naći praktično još samo kod Rovinskog, gdje je takođe plan prikazan pogrešno, odnosno, ovdje su stubovi na zapadnoj strani prikazani spojeni sa linijom koja zatvara ulaz u Crkvu. Mogućnost slučajne greške, kod Rovinskog je veća jer se radi o precrtavanju plana sa prevodom, dok je plan u Istoriji Crne Gore prikazan kao original. Kada se stvarni Barbijerijev plan uporedi sa rezultatima areholoških istraživanja lokaliteta, primjećuje se velika tačnost njegovog plana sa izuzetkom dva detalja. Radi se o tome da je Barbijeri, Crkvicu sv. Petra ucrtao u manastirsku portu i da je prikazao tročlani izgled apside Crkve sv. Bogorodice. Ako se kao činjenica uzme da je teren iza apside veoma kamenit, kao i to da je teren raščišćavan za izgradnju crkve kralja Nikole i da je ta crkva ponovo rađena mogli su sa kamene podloge lako “nestati” ostaci stare apside ili neki njeni djelovi. Takođe je činjenica da se zbog Dvorske crkve, iskopavanja na ovom mjestu nijesu mogla najpreciznije izvesti. Njena apsida je lako mogla zakloniti stare tragove što je uticalo da arheolozi ne otkriju trikonhoznu osnovu. I crtež Dragiše Milutinovića “Igrom sjenki”, dozvoljava tročlanost apside tako da se to mišljenje ne može u potpunosti odbaciti iako mu u prilog ne ide situacija na terenu. Istraživanja kompleksa vršena 1963, 1986. i 1989. godine, svakako su definisala jednu bolju sliku o izgledu Manastira, no i to je bilo nedovoljno da se u potpunosti rekonstruiše izgled glavne crkvene građevine. Posebno je problematično pitanje da li je Ivanova zadužbina bila trobrodna bazilika. Istraživanja sprovedena u unutrašnjem dijelu oltarskog prostora crkve kralja Nikole kao i u spoljnom jugoistočnom dijelu apside nijesu, takođe, pružila mogućnost o dokazu trobrodnosti Crnojevićke crkve odnosno o troapsidalnosti prostora koji je nametnuo Barbijerijev plan. Jedna od mogućnosti koja bi mogla podržati ovo mišljenje je da je trobrodnost na gravuri ova građevina dobila rasporedom krovnih konstrukcija. Iako ovo pitanje ostaje otvoreno za sada moramo prihvatiti stanovište da je tip cetinjske crkve jednobrodan što su pokazala iskopavanja iz 1986. i 1989. godine. Takođe, ni skica Frančeska Barbijerija iz 1692. godine ne može poslužiti kao siguran dokaz o troapsidalnoj crkvi ali ostaje činjenica da po svim ostalim podacima o manastirskom kompleksu ona ostaje kao svojevrstan i vrlo precizan dokument. U svakom slučaju činjenica je da je Ivan Crnojević pristupivši izgradnji Cetinjskog manastira, bio inspirisan primorskim graditeljskim iskustvima. Pri tom se uzima mišljenje da je Cetinjskom hramu uzor predstavljala Dubrovačka katedrala sv. Marije. Iako je sv. Marija bila trobrodna bazilika, što nije dokazano za Cetinjski hram i ona je poput Crkve rođenja Bogorodice imala veoma rijedak arhitektonski element u obliku kolonade sa trijemom. Jedini do sada pokušaj rekonstrukcije crkve sv. Bogorodice uradio je Branislav Borozan 1986. godine, koristeći se prije svega zakonitostima koje uslovljavaju harmoniju, na osnovu geometrijske mreže. Na osnovu gore iznešenih podataka i analiza, njegovo mišljenje o trikonhoznoj Crkvi sa trijemom izgleda sasvim prihvatljivo.

Nema dokaza da su Crnojevići, kao Crnogorci smatrali da su dio neke šire etničke grupe


Na kraju može se reći da je Cetinjski manastir kao građevinski kompleks bio građen od strane primorskih graditelja i da je tako urađen predstavljao novinu prema tradicionalnoj arhitekturi prethodnog doba na crnogorskoj teritoriji.

ŠTAMPARIJA: “Zna se da je ona bila u krševima našim/ Bilo na Obodu...bilo na Cetinju... / Bilo i na jednom i na drugom mjestu/ Kao što će najpriličnije i biti... / Zasnovana je na onoj grudi koju/ I krvavu, toliko ljubimo/ I koju s ponosom nazivamo/ Majkom svojom, Crnom Gorom”.
Svoj autohtoni razvoj Crna Gora, oplemenila je krajem XV vijeka osnivanjem prve Državne štamparije na Balkanu. Vanredan značaj i brojna pitanja uticali su da bibliografija o Crnojevića štampariji pređe cifru od 2200 pozicija, od raznih studija, teza i sinteza, do kritika, polemika i novinskih članaka. Brojna pitanja na koja ni danas ne postoje konačni odgovori nemaju podjednaku naučnu vrijednost ali su sva ona na svoj način važna i interesantna. Prošlost bilježi brojne rasprave; čija je štamparija; koji su motivi nabavke i donošnja štamparije u Crnu Goru; gdje se nalazila; gdje su knjige štampane; koji su naslovi i koji tiraži; ko je na štampanju radio; kada je štamparija prestala sa radom i brojna druga. Ovaj veliki broj nepoznanica ukazuje da po pitanju Crnojevića štamparije ima mnogo prostora za istraživače svih profila. Nedostatak arhivske građe i neobavljena arheološka istraživanja na Obodu ne daju mogućnost da se brojni i raznovrsni zaključci po mnogim pitanjima vezanim za štampariju sa sigurnošću potvrde ili odbace. Ipak naučna problematika, vezana za štampariju Crnojevića, bila bi u samom startu oslobođena brojnih pitanja, ukoliko bi se u istraživanjima pošlo od nekoliko osnovnih činjenica. Polazeći od opštih rezultata dobijenih iščitavanjem sačuvanih izvora i podataka iz svih do sada poznatih dokumenata vezanih za ovu epohu, činjenica je da nema nikakvih tragova koji bi ukazivali da su Crnojevići imali svijest o pripadnosti nekoj široj etničkoj grupi ili narodu osim crnogorskom. Takođe, nije nevažna činjenica da upotreba prese u umnožavanju crkvenih knjiga, odnosno, prelazak na jedan sasvim nov način “stvaranja relikvija” posredno govori o kanonskoj autonomiji Crnogorske crkve prilikom donošenja odluke o upotrebi štamparije u te svrhe. Činjenica da se u predgovoru Psaltira, nedvosmisleno pominje Cetinje, kao mjesto gdje je on štampan, je pred arheologe postavila jasan zadatak da pokušaju locirati Makarijeve radne prostorije u okviru Manastira Crnojevića.
Pokušavajući da razriješe ovo pitanje, a polazeći od principa svoje struke, Olivera Žižić i Milan Pravilović su ovo pitanje ipak ostavili otvorenim, iznijevši i mogućnost da su knjige mogle biti štampane u stranim štamparijama. Za razliku od njih akademik Pavle Mijović, hipotetički je locirao Štampariju u prostoriji iznad potoka, koja u Barbijerijevom planu nosi naziv “kuhinja nad svodom iznad potoka”. Na ovaj zaključak, Mijovića je naveo položaj prostorije u okviru Manastira, njena veličina i položaj ove prostorije u odnosu na potok. Upravo činjenica da se ova prostorija nalazi iznad potoka uputila ga je na mogućnost da je voda mogla pokretati vodenički točak koji je opet trebao pokretati štamparsku presu. Teorijski prihvatljiva, ova teza, prenešena na teren, podrazumijevala bi da vodenički točak presijeca ovu prostoriju u pravcu istok - zapad, tačno po sredini, što bi u potpunosti odbacilo njenu funkcionalnost. Mnogo veću vjerovatnoću, za takođe hipotetičko lociranje štamparije u okviru manastirske porte, predstavljalo bi prostor crkvice sv.Petra i magacin za municiju sa Barbijerivog plana. Arheološka iskopavanja su pokazala da je crkvica sv.Petra nastala pregradnjom nekih starijih prostorija, a stanje na terenu ukazuje da je upravo apsida onaj najmlađi arhitektonski elemenat koji je promijenio namjenu i izgled ovih prostorija. Po svoj prilici na mjestu apside su se ranije nalazila vrata koja su vodila do bunara sa čistom vodom prijeko potrebnom u radu sa bojama. Da bi štamparska presa funkcionisala onako kako je to predočio Pavle Mijović, prostorija za Štampariju bi se morala nalaziti pored potoka, ne nad njim, a upravo takvu poziciju ima crkvica sv.Petra. Veoma je prihvatljiva i mogućnost da se poslije obnove života u Manastiru početkom XVI vijeka, ova prostorija osveštala i pretvorila u malu kapelu.

Prostorija u kojoj je čuvan štamparski papir kasnije je postala magacin municije


U prilog tome ide i činjenica što se na terenu jasno primjećuje da je trijem ove crkvice narušio osnovnu i prvobitnu koncepciju manastirskog dvorišta, a njena apsida je očigledno rađena od nešto većih kamenih kvadara. U funkciji štamparije svakako je morala biti i prostorija uz zapadni zid crkvice Sv.Petra. Ona je u XVII vijeku korišćena kao magacin za municiju, što znači da je za ondašnje prilike, bila kvalitetno izolovana od vlage, što svakako mora biti slučaj i sa prostorijom u kojoj se čuva štamparski papir i knjige. Arheološkim iskopavanjima na Ćipuru nije se izvršilo istraživanje manastirskog bunara, a nije se išlo ni na probijanje poda crkvice Sv.Petra sa mogućnošću da se dođe do starijeg poda ranijih prostorija. S obzirom na visoki nivo održavanja čistoće u manastirima, mogućnost da se dođe do nekih nalaza je mala, ali značaj lokaliteta zahtijeva da se ispitaju sve mogućnosti. Ostaje takođe interesantan i sam naziv crkvice, ako se zna da je uz apostola Petra uvijek vezivan primat Rima, a da je u apostolu Pavlu, pravoslavlje gledalo prvog organizatora starohrišćanske crkve. Kult apostola Petra je u Crnoj Gori, izuzetno poštovan, a Petrovdan je prihvaćen kao opštecrnogorski praznik. Ujedno Cetinje kao sjedište Mitropolije, postaje i sjedište okupljanja naroda na Zboru, prilikom praznika Svetog Petra. Petrovdan je tokom XX vijeka, često poistovjećivan sa proslavom Lučin dana i sa kultom sv. Petra Cetinjskog.

NEKROPOLA: U sklopu manastirskog kompleksa, a tokom posljednje dvije istraživačke faze na Ćipuru je pronađena i ispitana nekropola sa 23 groba u kojima je identifikovan 31 skelet. Grobovi se nalaze na nekoliko karakterističnih mjesta. Tako su u naosu crkve kralja Nikole otkopani vjerovatno najstariji grobovi, od kojih je za jedan utvrđeno da pripada zemnim ostacima Ivana Crnojevića. Najveći broj grobova otkriven je u porti sa sjeverne i južne strane crkve, dok je manji broj nađen van manastirskog kompleksa sa sjeverozapadne strane.
Nekropolu na Ćipuru u potpunosti je u svojim radovima obradio dr antropolog, Božina Ivanović. Orijentacija grobova je zapad - istok, sa manjim odstupanjima od ovog osnovnog pravca. Pokojnici su u grobove polagani u opruženom stavu, okrenuti glavom prema zapadu, a licem prema istoku, rukama povijenim u laktovima, prekrštenim i postavljenim na grudima ili na karlici. Grobovi su najčešće individualni, ali ima i primjera da su u jednom grobu sahranjena dva ili veći broj pokojnika, (grobovi br. 2, 4, 7, 10, 18, 23). Grobovi se po konstrukciji mogu podijeliti u dvije osnovne grupe. Grobovi u obliku plitkih grobnih raka, izduženog pravougaonog oblika ozidani pritesanim kamenim pločama i prekrivenim kamenim pločama. U okviru druge grupe grobova, konstatovano je nekoliko varijanti. Grobovi djelimično ograđeni kamenim pločama, prekriveni neobrađenim kamenim pločama (grob br. 2, 16) i grobovi ograđeni kamenim pločama spojenim malterom (grob br. 6, 23), kao i grobovi ograđeni kamenim pločama i malterom sa malterisanim dnom (grob br. 21). Grobovi bez konstrukcije, odnosno jednostavne grobne rake, u kojim su pokojnici zasipani slojem zemlje debljine 20-30 cm su rijetki. Najstariji grobovi su pronađeni u unutrašnjosti crkve u istočnom dijelu naosa. To je niz od tri groba ispred oltarske pregrade, srednji, ispred oltarskih dveri, bio je u dva nivoa. U donjem nivou nalazio se vjerovatno, najstariji očuvani skelet u tom kompleksu. Južno od njega otvorena je grobnica istovjetnih dimenzija i načina zidanja, koju je još graditelj iz 1886. godine, u postojećem podu označio bijelom nadgrobnom pločom. Ova grobnica je ozidana od kamenih tesanika vezanih malterom preko kojih je presvučen sloj krečnog maltera. Grobnica je imala izmalterisano dno, konstatovano na relativnoj dubini od 1,04 m u odnosu na nivo praga postojeće crkve. Na dnu ovog groba pronađen je drveni kovčeg. Kovčeg je malih dimenzija i specijalno izrađen, sa poklopcem, bravom i ključem obavijen i sav opšiven luksuznom satenskom tkaninom, a potom pažljivo obložen tankim plehom. U ovom sanduku bili su smješteni posmrtni ostaci Ivana Crnojevića. Pošto se na osnovu istorijskih okolnosti i samog izgleda nameće mišljenje da je kovčeg iz vremena kralja Nikole, a da je grob u kojem je kovčeg pronađen episkopski, postavlja se pitanje gdje je prvobitno krajem XV vijeka bio sahranjen Ivan Crnojević.

Vladika Danilo je dio kamene plastike iz starog manastira na Ćipuru ugradio u novi


Ostaje otvoreno da li je to bio grob u centralnom dijelu Crkve, koji je dva na nivoa ili možda grob br. 21 u kojem nije bilo skeletnih ostataka. Od 23 otvorena groba i 31 skeleta u njima, samo je u dva groba nađen grobni inventar i to u grobu 7 i 19. U grobu br. 7 nađena su dva skeleta, muški i ženski, a pored ženskog skeleta i dva manja okrugla dugmića načinjena od bronzanog lima. U grobu br. 19 pored muškoga skeleta, zapadno od karlične kosti gdje su bile kosti šake, nađene su rasute brojanice. Nađeno je 60 perli od staklene paste različitog oblika, dimenzija i boja. Među njim su 22 perle bile kružnog oblika tamne boje i malih dimenzija. Takođe su nađene i 23 perle od staklene paste, svijetlo-zelene boje, jajastog oblika i dvije perle od kojih je jedna fragmentovana. Jedna je cilindrične forme i svijetlo žute boje, a jedna perla je koštana, višestruko profilisana i fragmentovana, sa perforacijom na sredini. U ovom grobu nađeno je jedno dugme protkano srmom. Tokom istraživanja su utvrđeni grobovi sa ostacima pepela, gara, tragova baruta, poremećnim skeletima i nagorjelim kostima. Iskopavanja su pokazala tačnost istorijskih izvora o rušenju Manastira eksplozijom. Položaj grobova u kojima su pronađeni tragovi paljevine upućuju na konstataciju da se eksplozija najvećeg intenziteta desila u prostoriji lociranoj u sjeverozapadnom dijelu manastirskog kompleksa i prostoru južno od crkve sv. Petra. Ukopavanja u grobovima su obično po principu jedan grob jedan skelet, mada ima i grobova sa skeletima od dvije i više osoba. Dominiraju muški skeleti iz kategorije Adultus (22 - 39. godine), i Senilis (40 - 60. godine), od ženskih skeleta u čitavoj seriji bila su samo dva. Antropološka i populaciona istraživanja i analiza skeletnih ostataka iz manastirske porte pokazuju da se ovdje radi o jednoj posebnoj populaciji. U porti su sahranjivana uglavnom crkvena lica o čemu ubjedljivo govori starosna i polna struktura, način sahranjivanja, položaj pojedinih grobova i grobni inventar. Datiranje nekropole Crnojevića može se izvršiti samo u grubim potezima. Apsolutnu hronološku vrijednost nema nijedan nalaz u grobovima, a na čitavoj nekropoli su otkrivena samo dva groba sa nalazima. Može se zaključiti da se nekropola na Ćipuru svojim nastankom direktno povezuje sa izgradnjom crkve rođenja Bogorodice i Manastira, krajem XV i ima svoj neprekidni kontinuitet do njegovog rušenja krajem XVII vijeka.

KAMENA PLASTIKA: Iskopavanjima koja su obavljena u arealu Manastira, nije otkriveno, izuzev temelja, mnogo fragmenata arhitekture koji su pripadali samoj Crkvi. Mnogo ranije, 1701. godine, dio kamene plastike našao je mjesto u novosagrađenom Manastiru. Poslije prve faze iskopavanja 1965. godine, sa sjeverne strane Crkve, na fragmentima stabala stubova, postavljena su četiri kapitela, dok je sa južne strane postavljen kapitel i tri fragmenta stabla stubova radi dočaravanja prvobitne kolonade. Međutim, poslije obavljene posljednje faze istraživanja ori-ginalni stubovi, kapiteli i ostala kamena plastika prenešeni su u Istorijski muzej Crne Gore. Sadašnje stubove sa kapitelima oko Nikoline crkve izradio je akademski vajar Milivoje Babović 1989. godine.
Od pet kapitela u Istorijskom muzeju, nalaze se i dva sa motivom grba Crnojevića. Kapiteli su visine 54 cm, a njihova gornja površina iznosi 55 x 55 cm. Djeluju monumentalno i dimenzijama i motivom dvoglavog orla spuštenih krila koji u kandžama drži dvije kugle. Gonja ivica kapitela ima plitke kanelure koje na sredini prekida mali cvjetić. Isti cvjetni motiv se ponavlja i na ugaonim volutama. Druge tri strane kapitela su ukrštene krupnim palmetama, čije su volute spiralno zavijene. U donjem dijelu kapitela, u plitkom reljefu, dato je stilizovano lišće, čija se visina povećava na uglavima kapitela a smanjuje ispod palmeta. Ostali kapiteli imaju za osnovni motiv krupni petolisni cvijet. Skladno oblikovani cvijetovi, sa ravnom drškom, nalaze se na sredini svake strane kapitela. Oni se ponavljaju i u ugaonim volutama. Po obodu voluta je isklesan motiv plitkih polukrugova složenih kao crijep u čijem se središtu nalazi jedan elipsasti ukras. Krajevi voluta se produžavaju na kapitelu u vidu kamenih traka, uokvirujući motiv grozdastog ploda. Plod formiraju po šest nizova zrna, koji su isklesani na uglovima, ispod voluta. Kapiteli se završavaju jednostavnom profilacijom.