Razvoj srpske pismenosti


Počeci pismenosti

Doselivši se na Balkansko poluostrvo, Južni Sloveni su bili pod direktnim uticajem moćne Vizantije. Misionarskim radom vizantijskih kaluđera, stanovništvo ovog podneblja primilo je hrišćanstvo, tada još nepodeljeno na rimokatoličko i grčkopravoslavno. Koreni pismenosti kod Južnih Slovena nalaze se u radu Ćirila i Metodija, solunske braće koja su za ciljeve svoje misije u Velikoj Moravskoj stvorili novo pismo prilagođeno slovenskim jezicima i izgovorima, glagoljicu. Ovime je olakšano prvenstveno širenje hrišćanstva budući da je pismo stvoreno da bi se na slovenske jezike prevele crkvene knjige. Širenjem vere među paganskim Slovenima počelo je i njihovo opismenjavanje.


Stvaranje ćirilice i dalji razvoj pismenosti

Rad Ćirila i Metodija u Velikoj Moravskoj naišao je na nepovoljan odjek u Franačkoj državi budući da je taj isti rad značio širenje vizantijske politike na teritorije koje su spadale u franačku interesnu sferu. To je dovelo do uplitanja pape u sukob ali sa neočekivanim posledicama - blagoslovom da se misija nastavi. Međutim, po Konstantinovoj, odnosno Ćirilovoj smrti, misija praktično gubi na značaju. Učenici koje su Ćirilo i Metodije ostavili za sobom da nastave rad proterani su iz Velike Moravske. Najistaknutiji među njima, Klimen i Naum su svoj rad nastavili na Balkanu, stvorivši novo pismo, lakše za upotrebu, ćirilicu. Prvi spomenik pisan ćirilicom je Miroslavljevo jevanđelje iz XII veka. U srednjevekovnoj srpskoj državi, kultura se dalje razvijala pod okriljem velike vladarske dinastije Nemanjića. Veliki značaj u razvoju kulture imao je prosvetiteljski rad najmlađeg sina velikog župana Stefana Nemanje, Rastko Nemanjić, odnosno Sveti Sava. Veliki napredak koji je srpska kultura u to doba ostvarila naglo je sasečen odumiranjem nemanjićke loze 1371. godine i turskim osvajanjima posle Kosovske bitke 1389. godine. Srpska srednjevekovna kultura je u doba Nemanjića razvijana u vladarskim zadužbinama, manastirima, i školama koje su radi obrazovanja kaluđera osnivane pri tim manastirima. Iz ovog perioda potiče višestruko značajan dokument, Dušanov zakonik iz 1349. godine.


Rad Vuka Karadžića na reformi jezika

Posle turskih osvajanja svaki znak o srpskoj državi iščezava. Još pre nego što je konačno zavedena sultanova vlast, ono što je nekad predstavljalo nezavisnu srpsku državu, bila ona kraljevstvo ili carstvo, podeljeno je među oblasnim vladarima. Još za vreme poslednjeg vladara iz loze Nemanjića, Uroša V Nejakog, centralna vlast gotovo da nije ni postojala, a posle njegove smrti, vladari administrativnih jedinica su počeli borbu oko prevlasti i proširenja sopstvenih teritorija. To je državu učinilo slabom i pogodnom za osvajanje tim pre zbog njenog veoma dobrog geo-strateškog položaja. Viševekovno osmanlijsko ugnjetavanje je ostavilo dubok trag na kulturu koja je uspela da se održi zahvaljujući činjenici da su turske vlasti bile veoma tolerantne prema verskim vođama koje su u narodu negovale kult Svetog Save. Do kraja XIX veka, kada se pojavio Vuk Stefanović Karadžić jezik, kultura i pismenost su bile na vrlo nezavidnom nivou. Rođen 1787. godine u Tršiću, Vuk Karadžić je bio jedan od retkih koji je uopšte učio a kamoli naučio da čita i piše. Ceo život se zauzimao za uvođenje reda u jezik i to tako što bi književni jezik postao jezik naroda, takoreći, čist srpski jezik. Lično je učestvovao u Prvom srpskom ustanku, radio kao pisar u četama a kasnije i u Praviteljstvujuščem sovjetu serbskom. 1813. godine posle sloma ustanka je prebegao u Austriju, u Beč gde sreće osobu ključnu za njegov dalji rad, Jerneja Kopitara. On ga uvodi u rad na skupljanju umotvorina i daje mu osnovna znanja za nove i ogromne poduhvate, pisanje prve srpske gramatike i rečnika. Već 1814. u Beču je izdata Pismenica serbskoga jezika po govoru prostoga naroda napisana. To je prva srpska gramatika pisana po ugledu na „Slavenoserbsku gramatiku“Avrama Mrazovića iz XVIII veka. U njoj je prvi put korišćen Adelungov princip „piši kao što govoriš, a čitaj kao što je napisano“, tačnije fonetski pravopis i delimično reformisana azbuka. Azbuku je Karadžić reformisao na osnovama ranijih reformi azbuke Save Mrkalja i sveo je na 29 slova: A B V G D DЬ E Ž Z I Ї K L M N Nj O P R S T Ć U F H C Č Š. Sam je sastavio slova DЬ Lj(LЬ) Nj(NЬ), Ć preuzima iz starih srpskih knjiga, kasnije će od Lukijana Mušickog preuzeti Đ, iz latinice umesto Ї uvesti J, kao trideseto slovo će uvesti Dž, a 1836. godine u Narodnim srpskim poslovicama će upotrebiti i slova F i H za koja se smatralo da se u narodu ne izgovaraju. Posle izdavanja gramatike, Karadžić uz veliku pomoć Kopitara radi na velikom rečniku tako da će 1818. godine biti odštampano dopunjeno izdanje gramatike (na nemački prevedeno 1824. godine) i prvo izdanje Srpskog rječnika koje je od posebnog značaja:
To je prvi rečnik srpskog narodnog jezika
Sadrži preko 26 000 reči koje su akcentovane i objašnjene sa etnografskog, istorijskog i geografskog gledišta
Preveden je na nemački i latinski

Odmah posle izdavanja ovog rečnika, Karadžić u saradnji sa Đurom Daničićem radi na njegovom drugom izdanju koje će biti završeno 1852. godine, ovaj put sa preko 47 000 reči i to ne samo iz Srbije, Srema i južne Ugarske, već i iz Crne Gore, Dalmacije, Hrvatske i stare Srbije. (Postoji i treće izdanje rečnika koje su 1898. godine u Beogradu priredili Pera Đorđević i Ljubomir Stojanović.). 1827. godine izdat je u Beču prvi srpski bukvar. U svojoj borbi da jezik naroda dobije glavnu ulogu u književnom jeziku, Karadžić je naišao na ogroman otpor ne samo u književnim krugovima već i u državnom vrhu. Naime, njegovi oštri protivnici bili su i mitropolit Stefan Stratimirović, kao i nepismeni knez Miloš Obrenović.U književnim krugovima njegovi protivnici (Milovan Vidaković, Sava Tekelija, Joakim Vujić, Pavle Kenđelac i Jovan Hadžić koji pišu proizvoljnom mešavinom srpskog i drugih slovenskih jezika) tvrde da je narodni jezik jezik neprosvećenih masa, prostački i seljački i da zato ne zavređuje da se njime piše lepa književnost. Između njih i Karadžića se razvijaju žustre polemike i prepirke koje prerastaju u lična vređanja. Mitropolit Stratimirović svojim protivljenjem u stvari teži da očuva svoj i autoritet crkve koji bi bio poljuljan obezvređivanjem crkvenog jezika, tim pre što su svi oni u tome videli uticaj Nemačke i Ugarske, pogotovo posle Vukovog uvođenja slova J iz latinice. Tek će 1845. godine doći do kompromisa:
Karadžić se slaže da se osim srpskih, mogu (ali ne često) koristiti reči slovenskog porekla ako tih reči nema u narodnom jeziku.
Dogovoreno je da se kao književno usvaja južno narečje jer njime govori veći deo naroda.

U svojoj borbi, Karadžić je istrajavao sam na udaru moćnika. Istomišljenike stiče tek pred kraj svojih borbi. 1847. godine biće izdata važna dela:
Vukov prevod Novog zavjeta,
Đura Daničić Rat za srpski jezik i pravopis - naučno obrazloženje Vukovih ideja i reformi,
Branko Radičević Pesme - čime je narodni jezik i Vukova reformisana azbuka uvedena u lepu književnost,
Petar II Petrović Njegoš Gorski vijenac

Već od sledeće godine, 1848., javlja se prvi list sa novim pravopisom, „Napredak“. Veoma bitna godina za pobedu Vukovih reformi jeste 1850. godina kada je postignut „Bečki književni dogovor“ između Vuka Karadžića, Đure Daničića, Franja Miklošića, Ivana Kukuljevića Sakcinskog, Dimitrija Demetera i Ivana Mažuranića. Njime je utvrđeno:
Da Srbi i Hrvati govore jednim jezikom
Da je pravopis fonetički
Da se za književno uzima južno hercegovačko narečje
Da je Vuk Karadžić taj koji će pisati pravila tog jezika.

Izvor: Wikipedia