Doba svetlosti – srpska umetnost trinaestog veka

"U jednom vremenu među Srbima su stvarali najbolji slikari civilizovanog sveta. Bilo je to u decenijama oko sredine trinaestog veka, kada su na prestolu zemlje sedeli sin i unuci Nemanjića. Šta se to desilo da se Srbija, možda jedini put, našla na čelu slikarskog stvaranja u Evropi?" (Prof. Vojislav Đurić)

Tekst: Dragana Tasić


Pune dve godine (2006–2008) institucije kulture i umetnosti u Srbiji obeležavaju veliki nacionalni jubilej – "Osam vekova trajanja manastira Žiče", prve srpske arhiepiskopije, krunidbenog mesta i sabornog srpskog hrama. Izvanredna izložba pod nazivom "Doba svetlosti", simbolom vremena nastanka velike umetnosti raške škole u Srbiji i simbolom čitave vizantijske estetike, posle Kraljeva, Novog Sada, Leskovca, stigla je i u Beograd, gde je u organizaciji Narodnog muzeja iz Kraljeva i Galerije SANU krajem februara otvorila vrata brojnim posetiocima, ljubiteljima istorije, nauke i umetnosti.

Prema rečima autora izložbe Suzane Novčić i Tatjane Mihailović naziv "Doba svetlosti" simboliše vreme nastanka neprocenjive srpske umetnosti trinaestog veka, ali simboliše i čitavu vizantijsku estetiku. Ideja vodilja bila je ,,da se nastanak manastira Žiče prikaže u kontekstu vremena kada je nastajala i razvijala se ova velika umetnost, u nauci nazvana raška škola".

"Vreme je prostoru srpske zemlje i njenim umetnicima u trinaestom veku namenilo predvodničko mesto", navodi poznati vizantolog i istoričar srpske umetnosti srednjeg veka profesor Vojislav Đurić i pita se "kako su se baš na obalama Mileševke, pod stenjem Rugova, u klisurama Morače, na izvorištu Raške i na proplancima nad Ibrom, obreli najveći majstori boja, udruženi sa darovitim graditeljima i vajarima?"

Istorijski muzej u Beogradu omogućio je da se izlože dragoceni crteži arhitekture i slikarstva manastira Žiče, dvojice velikih istraživača devetnaestoga veka Mihaila Valtrovića i Dragutina Milutinovića. Oni su među prvima obilazili terene i ostavili neprocenjive dokumente o više od četrdeset spomenika, otrgnuvši od neizbežnog zaborava i mnoštvo spomenika kojih danas nema.


Veliki jubilej Žiče bio je prilika da Narodni muzej iz Kraljeva na izložbi prikaže javnosti bogatu kolekciju kopija fresaka – detalja ili fresko ansambala živopisa trinaestog veka iz manastira Studenice, Žiče, Sopoćana, Arilja, Sv. Apostola iz Peći, Morače, Greca, Mileševe. Dragocena kolekcija kopija nastala je šezdesetih godina prošloga veka, u saradnji sa Galerijom fresaka iz Beograda. To su dela čuvenih restauratora i konzervatora, kopista-slikara Zdenke i Branislava Živkovića, Danice i Miodraga Mladenovića, Dragomira Jašovića, Aleksandra Tomaševića... Vrhunskim profesionalizmom i tananom vokacijom za prepoznavanje slikarske palete starih majstora, autori pedesetak kopija bisera istorijskoumetničke srpske i svetske baštine, na najlepši način su na ovoj izložbi ispričali priču o "dobu svetlosti". Osim fresaka, projekat je obuhvatao i odlivke studeničke plastike, kopije srednjovekovnih rukopisa, makete i kartu manastira, kao i dijapozitive sa najpoznatijim delima srednjovekovne umetnosti.

Raritet izložbe predstavljaju fragmenti prvobitnog žičkog slikarstva, prvi put izloženi očima javnosti. Tokom arheoloških istraživanja manastira Žiče (1988–1991) u hramu su otkriveni "sahranjeni" ostaci fresaka najstarijeg živopisa crkve Sv. Spasa, otpali sa zidova prilikom najezde Kumana u četrnaestom veku. Nekoliko stotina fresko fragmenata sa najvećim je pijetetom položeno na sitan pesak ili rastresitu zemlju da bi se sačuvali, te su, zajedno sa delovima kamene plastike, slikarskim posudama i drugim oštećenim predmetima, nakon proteklih stoleća stigli do nas. I ovako usitnjeni, ovi delići fresaka svedeoče o raskoši i lepoti slikarske palete srpskog slikarstva trinaestog veka veka. U ovom kontekstu izložene su i osnovne vrste prirodnih minerala (hematit, cinobarit, malahit, lazurit, azurit, limonit) od kojih su se, u srednjem veku, dobijali najkvalitetniji slikarski pigmenti.

Pored kopija čuvenog skulpturalnog kamenog ukrasa manastira Studenice, izloženi su i manji delovi originala, pronađeni prilikom arheoloških istraživanja ove Nemanjine zadužbine. Ekskluzivne eksponate predstavlja kolekcija od sedam alatki za glačanje mermera, pronađenih u samoj Bogorodičinoj crkvi. U posebnoj vitrini sija jedna od malog broja kopija čuvenog zlatnog prstena kralja Stefana Prvovenčanog (dvanaesti / trinaesti vek vek), a koji se čuva u Riznici manastira Studenice.

Tekstualne legende daju poseban kvalitet i koherentnost postavci, jer predstavljaju izvode iz radova eminentnih vizantologa, istraživača srpske srednjovekovne umetnosti, naučnika, profesora Univerziteta i akademika nekoliko generacija: Svetozara Radojčića, Vojislava Đurića, Gordane Babić.

Koncepciju izložbe upotpunjuju i dva namenski snimljena filma: jedan je posvećen radu poznate ikonopisačke škole iz manastira Žiče, dok drugi predstavlja razgovor sa Zdenkom Živković, koja je ceo svoj radni vek posvetila čuvanju, zaštiti i kopiranju srpskih srednjovekovnih fresaka.

Nakon Beograda "Doba Svetlosti" nastaviće svoj put po gradovima Srbije – Čačku, Kruševcu, Loznici... da bi potom postala deo stalne postavke Kraljevačkog muzeja.

Izvor