U tekstu se govori o okolnostima koje su nagnale despota Đurđa da donese brzu odluku o zidanju nove prestonice. U kratkom vremenskom periodu sazidan je Mali grad, a odmah nakon toga se pristupilo izgradnji bedema Velikog grada, kojim je zaokružena celina smederevskog utvrđenja.

Država koju je despot Đurađ nasledio od svoga ujaka osetno se razlikovala od one kojom je Stefan Lazarević upravljao. Prvi put su se u jednoj centralizovanoj državi našle teritorije pod upravom Lazarevića i Brankovića, ali je državna teritorija umanjena istočnim oblastima koje su Tursci zadržali. Srbija je izgubila važne gradove, među kojima i dve prestonice, Kruševac i Beograd. Tako se sada upravo kod Kruševca i Stalaća turska oblast kao klin uvukla u srpsku državu. Odatle su Osmanlije imale otvoren put u unutrašnjost Srbije, a u kruševačkom utvrđenju se sa garnizonom nalazio glavni zapovednik turske granice, koji je mogao lako da drži despota na oku. Osim toga, kod Stalaća su u svakom trenutku držali 80 do 100 brodova da bi lako mogli da prebace trupe preko Morave. Zaposedanjem Golupca, Turci su poremetili i kontrolu Dunava od strane Ugara i Srba, pa je tako i komunikacija među saveznicima postala otežana. Na osnovu svih ovih činjenica Đurađ je brzo doneo odluku o izgradnji nove prestonice. Prilikom odabira lokacije vodio se istom logikom kao i njegov prethodnik. Mesto na Dunavu, odmah pokraj Beograda, bilo je najpogodnije jer je dovoljno izvan turskog domašaja, a opet tako blizu severnom susedu od koga se mogla pomoć doturiti gradu i koji je mogao pružiti sigurno utočište. Kako svedoči vizantijski istoričar Duka, Đurađ je za izgradnju Smedereva morao da dobije dozvolu turskog sultana. Tek pošto mu je obećao svoju kćer Maru, on je dobio odobrenje, a možemo pretpostaviti da je dozvolu za zidanje dobro i platio.

Smederevsko naselje se prvi put pominje početkom XI veka, tačnije 1019. godine u povelji vizantijskog cara Vasilija II, kao mesto koje je pripadalo braničevskom episkopu. Sledeći pomen u izvorima je tek 1376/7. u osnivačkoj povelji Ravanice kada joj je knez Lazar poklonio Ljudinu Bogosava sa opštinom i baštinom u Smederevu. Izgleda da je prebacivanjem prestonice u Beograd i Smederevo dobilo na značaju, pa se u njemu između 1409. i 1412. godine sreću dubrovački trgovci iz Beograda i Dimitrovaca. Tom prilikom se u Smederevu formira nekoliko sudskih komisija za rešavanje sporova među njima. Pravi uspon naselja dogodio se, međutim, tek nakon odluke despota Đurđa da ovde izgradi utvrđenje, u njega smesti svoj dvor i od Smedereva načini novu prestonicu. Smederevski grad predstavlja poslednje i ujedno najbolje ostvarenje srpske srednjovekovne vojne arhitekture. Sa svojih 10,5 ha bedemom branjenog prostora, predstavljalo je, posle Beograda, najveće utvrđenje na prostoru srpskih zemalja u srednjem veku. Za razliku od Beograda i drugih evropskih utvrđenja, koja su kasnijom modernizacijom izgubila nekadašnji izgled, Smederevo je do danas ostalo u obliku koji su mu dali Đurđevi neimari.

Smederevo spada u red ravničarskih, vodenih tvrđava. Utvrđenje ima trouglastu osnovu i podignuto je na ušću Jezave u Dunav. Na taj način je bilo sa dve strane zaštićeno vodom, dok je sa kopnene strane zidina bio iskopan rov koji se punio vodom iz ove dve reke. Grad se sastojao iz tri jasno razgraničene celine: Malog grada ili Zamka, Velikog grada i podgrađa. Prve dve celine su uklopljene u jedinstven urbani i odbrambeni sistem. Dimenzije tvrđave su velike: strana prema Dunavu dugačka je 550, prema Jezavi 400, a prema kopnu 500 metara. Mali grad se po svome položaju i funkciji izdvaja kao posebno utvrđenje. To je prvobitno izgrađena fortifikacija, nastala u periodu od 1428. do 1430. godine. O tome svedoči natpis na takozvanoj Đurđevoj kuli Malog grada: V Hrista Boga blagoverni despot Gurg, gospodin Srbljem i Pomorju zetskomu; zapovešću njegovom sazida se grad ovaj v leto 6938 (1430). Ovo utvrđenje je zapravo predstavljalo utvrđeni desotov zamak. U njemu su otkriveni temelji više zgrada, koje su se nalazile pored zidova, dok se u sredini nalazio bunar. Najznačajniji objekat nalazio se uz dunavski zid. Imao je prizemlje visoko do tri i po metra, sprat i tavan. Najvažnije odaje bile su na spratu, među kojima je bila sala za audijencije od koje su sačuvana do danas tri ukrašena gotička prozora i jedan romanički, koji gledaju prema Dunavu. U njoj je 1435. godine despot sklopio mirovni ugovor sa Venecijom, kojim su regulisani međusobni odnosi u Zeti. Mali grad je prvobitno imao tri kapije kojima je bio povezan sa Velikim gradom, od kojeg je bio odvojen vodenim rovom. Veliki grad je građen posle Malog i njegova izgradnja je trajala sve do prvog pada prestonice 1439. godine. Ono što kompletnu tvrđavu izdvaja od ostalih srpskih srednjovekovnih utvrđenja, uključujući i Beograd, jeste debljina njegovih kula i zidina. To je bilo uslovljeno novim načinom ratovanja, u kome su glavnu ulogu igrali topovi. Neke kule su vremenom prepravljene tako što su zasvedene na vrhu da bi se postavili topovi. Najtanji zidovi debeli su 2, a oni prema kopnu preko 4 metra. Visina zidnog platna je preko 10 metara, dok su kule, kojih je ukupno bilo 25, bile visoke preko 20, a široke 11 metara. Grad je prema Dunavu bio najslabije utvrđen. Među kapijama koje su omogućavale vezu sa rekom izdvajala se jedna šira koja je služila za izvlačenje brodova u branjeni prostor. Na postojanje brodogradilišta ukazuju i potonji turski podaci. Veliki grad je imao više kapija, od kojih su neke bile namenjene kolskom saobraćaju, a neke prolasku pešaka i konjanika. U njegovoj unutrašnjosti se nalazila varoš sa kućama koje su uglavnom bile izgrađene od drveta. Zbog toga je opasnost od požara prilikom opsada bila velika, pa su krovovi premazivani blatom. Za razliku od Zamka, Veliki grad je znatno slabije arheološki istražen. Otkriveni su ostaci crkve u jugoistočnom delu, koja je nastala na temeljima bogomolje iz starijeg perioda. Ona je nastala istovremeno sa dvorskim kompleksom i, po mišljenju M. Popovića, bila je prevashodno namenjena potrebama dvora. Za razliku od nje, ostaci crkve Blagoveštenja i njena lokacija još nisu arheološki potveđeni. Ona je bila građena po uzoru na Manasiju i pretpostavlja se da je predviđena za Đurđevu grobnicu. Nastanak ove crkve možemo verovatno smestiti u period obnove grada, posle 1444. godine. Smederevsko naselje se vremenom širilo i van bedema. Dolazili su doseljenici iz svih krajeva despotovine, pa se, kao u Beogradu, i tu obrazovaloo podgrađe čiji su stanovnici imali važnu ulogu u odbrani nove prestonice.

O arhitektama koje su zidale smederevski grad saznajemo iz spisa Grka Teodora Spanduđina, koji je poticao iz carskog roda Kantakuzin. On u svojoj Turskoj istoriji priča da je graditelj Smedereva bio brat despotice Jerine, Georgije Kantakuzin. Možemo mu verovati s obzirom da je bio vrlo dobro obavešten o članovima svoga roda. Znajući da je utvrđenje nastalo u veoma kratkom vremenskom periodu, možemo pretpostaviti da su za izgradnju grada uloženi neverovatni napori naroda prinuđenog da izvršava obavezu gradozidanija. To izvori ne pominju, ali je zato opisano u narodnoj poeziji, gde je narod ispoljio svoj gnev prema Jerini i njenim srodnicima koji su rukovodili zidanjem grada. Smederevo se veoma brzo razvijalo. Pored vladarevog dvora i sedišta mitropolije, tu je premešten čitav državni aparat sa članovima uprave i despotovom kancelarijom. U gradu je, pored srpske vlastele, živela i brojna dubrovačka, čiji su članovi imali veliko Đurđevo poverenje i obavljali su važne državničke funkcije u despotovini.

Izuzetnim naporima despota Đurđa, bedemi smederevskog utvrđenja stajali su nepune tri decenije kao brana prodorima azijskog osvajača u Centralnu Evropu. Međutim, ni jaka smederevska tvrđava, kao ni niz drugih utvrđenja u moravskim oblastima Srbije, nisu bili u stanju da trajno zaustave tursku najezdu. Slom države srpski despoti ipak nisu uspeli sami, bez značajnije inostrane pomoći, a sa resursima koji su se neprestano smanjivali, nikako da izbegnu.

za www.koreni.rs

Marko Stefanović

istoričar Muzeja u Smederevu


http://www.koreni.rs/zidanje-smederevskog-grada/