Vladimir Prelog

Vladimir Prelog bio je poznati hemičar koji je većinu svog života proveo naučno angažovan u Hrvatskoj, Čehoslovačkoj i Švajcarskoj. Pionir je stereohemijskih istraživanja i dobitnik Nobelove nagrade za hemiju.

Život i obrazovanje

Rane godine

Prelog je rođen 23. jula 1906. u Sarajevu, tada još uvek delu Austrougarske. Međutim, u Bosni je živeo veoma kratko i već 1915. sa početkom Prvog svetskog rata, Prelog se sa porodicom seli u Zagreb, gde je završio gimnaziju. Studije hemije upisao je 1924. godine na Instutu za tehnologiju u Pragu koje je uspešno završio 1929. Ubrzo je i doktorirao kod profesora Emila Votočeka. Međutim, po Prelogovom sopstvenom svedočenju, ekonomska kriza koja je usledila početkom 30-tih onemogućila mu je da dobije akademsko mesto na Institutu te je bio prisiljen da se izdržava radeći u omanjoj fabrici na proizvodnji retkih hemikalija. U Čehoslovačkoj se i oženio 1933. njegovom suprugom Kamilom.

Rad u Zagrebu

1935. dobivši ponudu da postane predavač na Tehničkom fakultetu Univerziteta u Zagrebu, Prelog se vraća u Hrvatsku i sa ovim periodom počinje njegovo ozbiljnije angažovanje na naučnom radu. Prelogov fokus interesovanja bila je organska hemija ali i njene potencijalne primene u farmaciji. Zahvaljujući ovome, osim predavačkih aktivnosti na predmetima organske hemije i hemijskog inžinjeringa, Prelog je uspeo da oko sebe okupi omanju grupu mladih entuzijastičnih saradnika koji su pod pokroviteljstvom male farmaceutske kuće Kaštela (današnja Pliva) radili na potencijalnim primenama kinina. Proizvod ovog uspešnog partnerstva bila je proizvodnja streptazola, jednog od prvih komercijalno proizvođenih sulfonamida. Za vreme Prelogovog rada u Zagrebu, stepen razvitka hemije u Hrvatskoj bio je u liniji sa svim velikim istraživačkim centrima u Evropi.

Početkom Drugog svetskog rata, nacističkim prisustvom u Hrvatskoj i širenjem ustaških ideja, Prelog se više nije osećao dobrodošlim u Hrvatskoj i na poziv prvo Ričarda Kuna, a zatim i Leopolda Ružičke, Prelog 1941. prelazi da radi u Cirihu. Prelog je osećao veliku bliskost sa Švajcarskom gde će provesti najveći deo ostatka svog života.

Period u Cirihu

Prelog je neka od svojih najsjajnih dostignuća u hemiji postigao radeći na Švajcarskom saveznom tehnološkom institutu. Veoma brzo je napredovao kroz akademske krugove, i ubrzo je izabran u zvanje redovnog profesora. Blisko je sarađivao sa Ružičkom i nizom drugih naučnika. Ružičku je smatrao njegovim najvećim učiteljem (iako mu Ružička nikada stvarno nije bio mentor) i u kasnijem životu velikim prijateljem. Nakon penzionisanja Ružičke, 1957. Prelog dolazi na mesto šefa katedre sa organsku hemiju što mu je otvorilo još veće istraživačke mogućnosti. Prelog je 1959. uzeo Švajcarsko državljanstvo i postao naturalizovani građanin Švajcarske. Do kraja života je živeo u Švajcarskoj ali je održavao i slabe veze sa Hrvatskom, 1986. postavši počasni član Hrvatske akademija nauka i umetnosti. Prelog je preminuo 7. januara 1998. u 92. godini života u Cirihu, a njegov pepeo je 27. septembra 2001. prenešen na zagrebačko Mirogoj groblje.

Pitanje nacionalne pripadnosti

Rođen u današnjoj Bosni, proveo veliki deo života u Hrvatskoj koji je jezik i govorio, postavši naturalizovani Švajcarac mada nikada u potpunosti nije savladao švajcarski nemački, u godinama nakon Prelogove smrti pitanje njegovog nacionalnog identiteta je postalo kontraverzna tema. Sam Prelog nikada nije polagao previše pažnje na pitanje nacija, bio je multikulturalna, ateistična osoba, i još u periodu dok je imao jugoslovensko državljanstvo, sebe je smatrao švajcarskim patriotom. U autobiografiji koju je napisao za potrebe Nobelove fondacije, Prelog je sebe deklarisao „građaninom sveta“[1], što najbolje pokazuje njegov odnos prema datom pitanju. Prelog je, osim toga, bio i veoma pacifistična osoba, vodio je povučen život, nije bio sklon sukobima ikakvog tipa i retko se pozivao na autoritet.

Doprinosi hemiji

Centralna tačka Prelogovog istraživanja bila su organska jedinjenja podjednako ona prirodnog porekla kao i ona koja je bilo moguće potencijalno sintetisati. Značajno mesto u njegovom istraživanju igrale su stereohemijske osobine organskih jedinjenja, i ovaj deo njegovog rada bio je jedan od najznačajnijih pomaka na ovom polju. Prvi je uspešno sintetisao adamantan. Za vreme rada u Cirihu počinje intenziviranje njegovog rada na heterocikličnim jedinjenjima, alkaloidima, proučavanju strukture antibiotika i stereohemije enzimskih reakcija. Njegova istraživanja su za rezultat imala definisanje relativno tačnih odnosa između konformacija reaktanata i proizvoda stereospecifičnih reakcija.

Jedan od velikih doprinosa stereohemiji bila je formulacija tzv. CIP pravila (Cahn-Ingold-Prelog), koja su omogućila potpuno opisivanje prostornog oblika nekog organskog jedinjenja. U duboku starost je nastavio sa putovanjima i predavanjima. Bio je, po svedočenjima, izuzetan predavač i mentor generacijama hemičara.

Nobelova nagrada

Prelog je 1975. dobio Nobelovu nagradu „za njegovo istraživanje stereohemije organskih molekula i reakcija“ koju je podelio sa britancem Džonom Kornfortom koji se bavio stereohemijom enzimskim reakcija.

Izvor: Wikipedia