Širenje Srpskog carstva


IAKO je u proleće 1344. godine emir Umur ostavio Jovana Kantakuzina u Trakiji i vratio se u Malu Aziju da bi svoje sedište Smirnu odbranio od napada brodova hrišćanske lige, on je u kasno proleće 1345. godine bio spreman da ponovo pomogne svom prijatelju u borbi za vlast, jer je početkom godine potukao latinske lađe u blizini Smirne. Tada je Umur sa 20.000 konjanika ponovo prešao u Trakiju i s mnogim darovima stigao Jovanu Kantakuzinu u Didimotiku.

Prvi udar saveznika trebalo je da bude uperen protiv Momčila, koji se osamostalio kao gospodar u prostranim oblastima podnožja Rodopa. Osetivši da mu se približava opasnost, uvek oprezni Momčilo je, najpre, pokušao da se sporazume s Umurom, a kada u tome nije uspeo, uzaludno je nastojao da obnovi prijateljstvo sa Jovanom Kantakuzinom. Do odlučujućeg sukoba saveznika s prevrtljivim Momčilom došlo je kod tračkog grada Periteoriona (7. juna 1345), kada su Seldžuci i odred Jovana Kantakuzina potpuno porazili njegove čete, a sam Momčilo je u boju poginuo. Posle pobede kod Periteoriona Jovan Kantakuzin je ušao u Momčilovo sedište, grad Komotinu, i osvojio sve njegove posede.

Sticajem srećnih okolnosti vizantijski pretendent se gotovo u istom času oslobodio još jednog opasnog protivnika u samom Carigradu. Od kraja 1344. godine u prestonici je rastao broj protivnika velikog duksa Aleksija Apokavka, i to uglavnom među pripadnicima uglednih aristokratskih rodova. Zato je on preduzimao užurbane mere predostrožnosti, gradeći nove tamnice u koje bi smeštao sumnjive ljude. S druge strane, u zalivu Zlatni rog stajao je usidren poseban brod kojim bi, u slučaju opasnosti, veliki duks mogao da pobegne iz prestonice. Međutim, u jednom trenutku njegova opreznost je popustila, pa je samo uz jednog pratioca obilazio novu zatvorsku zgradu. To su iskoristili njegovi zatočeni protivnici i surovo ga ubili (11. juna 1345).

SAM Jovan Kantakuzin jasno kaže da je posle pogibije Momčila nameravao da se okrene Stefanu Dušanu, "krivcu i verolomniku" koji je, koristeći rat među Romejima i ne vodeći računa o ugovorima s njim, uništavao sve romejsko, a osvojio je i neke Romejima potčinjene gradove. Osim toga, srpski kralj je, dugo opsedajući Ser, doveo grad u veliku oskudicu, pa se nadao da će ga osvojiti, utoliko pre što su neki od njegovih žitelja bili spremni da mu predaju grad, jer im je obećao da će ih postaviti za zapovednike (arhonte) u njemu.

Saznavši za sve to, Jovan Kantakuzin je odlučio da se ponovo obrati srpskom kralju, opominjući ga da će, ukoliko se povuče iz okoline Sera, i sam poštovati ugovore i zakletve, a u protivnom će protiv njega krenuti sa saveznicima Turcima. Preko poslanika Jovana Vrijenija zatražio je, takođe, da srpski kralj ubuduće ne uznemirava grad Ser, koji njemu pripada, ali ni druge romejske gradove.

Car je Stefanu Dušanu napomenuo da će se uvek sećati njegovih dobročinstava, zbog čega nije, "kada je kralj kod Verije raskinuo ugovore, javno zaratio i raskinuo ih, nego je želeo da se obnove ugovori i zakletve i uzvraćao je, koliko je mogao, zahvalnošću za prijateljstvo". Međutim, naglasio je srpskom kralju da, ukoliko nastavi s kršenjem ugovora i bude dalje opsedao gradove, ne optužuje njega ako uzvrati kao onog "koji je raskinuo ugovore i bio nezahvalan prema dobročinitelju". Tada se Kantakuzin s vojskom uputio prema Hristopolju da bi se pobrinuo o Seru i drugim gradovima koji su stradali od Srba.
Uskoro su se u tabor Jovana Kantakuzina vratili poslanici upućeni srpskom kralju i obavestili ga da je on, još pre nego što su stigli, napustio okolinu Sera i povukao se u svoju zemlju zbog straha od napada Turaka. Navodno je rekao carevim poslanicima da je to učinio uvidevši šta je pravedno. Poslanici su predočili caru da treba oterati kraljeve pristalice iz grada, jer oni mogu da zavedu njegove žitelje da priđu Srbima.

U tim danima Jovan Kantakuzin se nalazio u nedoumici šta valja dalje preduzeti. Posle iznenadnog ubistva Aleksija Apokavka, pristalice iz Carigrada su ga pozivale da što pre dođe i osvoji grad, a pisma sličnog sadržaja stizala su mu i od carice Irine Kantakuzin iz Didimotike. On nije bio odlučan šta da čini: da li da krene odmah na prestonicu, ili da se najpre pobrine o Seru. Zato je na skupu njemu odanih velikaša i seldžučkih zapovednika tražio da se svako o tome izjasni, a sam je rekao "da Ser nije neznatan grad i kao za potcenjivanje, već veliki i divan i potrebno je da ostane u državi Romeja".

Predložio je da sa 3.000 ljudi ode u Ser i da iz njega otera pristalice srpskog kralja, a da sva ostala vojska krene prema Carigradu. Njih će on brzo stići čim bude završio posao oko Sera. S takvim predlogom su se saglasili romejski velikaši, dok su turski zapovednici smatrali da treba odmah sa svom vojskom krenuti na Carigrad.
IAKO je tačno ocenio značaj Sera za carstvo Romeja, Jovan Kantakuzin krenuo je sa ostalom vojskom prema prestonici. Ali, kada su stigli do njenih bedema, uvideli su da su se pristalice ubijenog Aleksija Apokavka već organizovale i da još nije pravi trenutak za konačan napad. Razočaran ovim neuspehom, car je zahtevao da se što pre vrate na zapad ne bi li ipak ostvario plan da pomogne Seru. U tom pokretu očekivao je pomoć Seldžuka. Međutim, pošto je Umur ponovo odlučio da se vrati u Malu Aziju, Kantakuzin je sâm stigao u Didimotiku, žalostan i zabrinut za sudbinu Sera i drugih gradova Makedonije.
Uskoro se pokazalo da su strahovanja Jovana Kantakuzina bila opravdana, jer je javljeno da je Stefan Dušan, pošto je saznao za odlazak Turaka u Malu Aziju, "ponovo napao i osvojio Ser delovanjem njegovih pristalica unutra koji su iskoristili priliku". Nićifor Grigora piše da se Stefan Dušan mešao u međusobne sukobe Romeja, porobljavajući i pustošeći njihove gradove i zemlje, a da mu se niko nije suprotstavio. Zato je on uspeo da osvoji, osim Soluna, sve gradove do tesnaca Hristopolja, kao i Ser, "veliki i slavan grad, pošto se zbog gladi i duge opsade, dve najgore nesreće, predao po sporazumu".

Iako daju dragocene podatke o Dušanovom osvajanju Sera, postignutom zahvaljujući delovanju njemu naklonjenih velikaša u gradu, pomenuti pisci ne govore o vremenu tog velikog uspeha srpskog kralja. Vreme srpskog osvajanja Sera tačno određuje dragocena beleška u kodeksu manastira sv. Jovana Prodroma na Menikejskoj gori, u kojoj stoji da su u subotu 24. septembra, IV indikta godine 6854. (1345) u 3 časa srpski gardisti osvojili sersku tvrđavu, a da je u nedelju 25. septembra kralj Stefan Dušan ušao u donji grad i da je prisustvovao službi u mitropoliji.
Do kraja vladavine i života Stefana Dušana, Ser je uvek imao važno mesto u njegovoj državi. Kralj je u tom gradu često boravio, donosio značajne odluke i posvećivao mu je veliku pažnju, tako da je tačna ocena da je ovaj slavni grad bio neka vrsta prestonice u jugoistočnim krajevima prostranog Srpskog carstva.
ODAVNO je iskazano uverenje da u jesen 1345. godine kralj Stefan Dušan nije osvojio samo važan grad Ser, već da su tada u granice srpske države ušli i drugi gradovi i krajevi jugoistočne Makedonije, oni koji su se nalazili između Strume i Meste. Ti uspesi kojima je, čini se, okončano širenje Dušanove države prema jugoistoku jasno su naglašeni u njegovom pismu mletačkom duždu od 15. oktobra 1345. godine, u kojem je srpski kralj titulisan kao "dominus totius imperii Romaniae" (gospodar celog carstva Vizantije).

Zajedno s drugim krajevima jugoistočne Makedonije tada je pod srpsku vlast došla i Sveta gora atoska, slavno središte monaškog života istočno-pravoslavnog sveta. To je bio prvi put u dugoj istoriji atoskih manastira da je njihovo poluostrvo potpalo pod vlast jednog stranog vladara, pa je prirodno da je kralj Stefan Dušan želeo da što pre uredi odnose s tamošnjim monaškim porodicama. Prvi odlučujući korak učinio je sam srpski kralj poslavši na Atos svog logoteta Hrsa sa zadatkom da pregovara u Kareji sa svetogorskim protom i njegovim saborom.

Novembra 1345. godine nastala je tzv. opšta hrisovulja kralja Stefana Dušana izdata svim svetogorskim manastirima, jedinstven dokument koji, u stvari, predstavlja ugovor srpskog kralja sa svetogorskim protom u Kareji. U hrisovulji je najpre rečeno da su monasi pristali da se mole za kraljevu dušu i da spominju njegovo ime u svim manastirima, kelijama i isihasterijama, što je značilo priznavanje njegove vlasti nad Svetom gorom.

Međutim, Svetogorci su postavili i neke svoje uslove. Pre svega, mudro su zahtevali da se u službama najpre spominje ime vasilevsa Romeja, pa tek onda kraljevo, želeći time da očuvaju vezu s carstvom kojem su donedavno pripadali. Monasi su tražili da Sveta gora sačuva svoj položaj i autonomiju, naročito pri potvrđivanju prota. Molili su da im se potvrde posedi, da im se vrate oduzeta imanja, da srpski vojnici napuste manastirske metohe i da ubuduće kralj i njegova vlastela na njima ne smeštaju svoje ljude.


OSLOBOĐENI POREZA


MONASI su, takođe, zahtevali da kralj ne postavlja namesnika (kefaliju) u Jerisosu, već da taj gradić ostane pod upravom episkopa Svete gore. Tražili su da čamci Svete gore, Komitise i Jerisosa slobodno plove Strumom, oslobođeni od nameta, kao i da se na manastirskim imanjima ne vrši katastarski popis. Kralj je sve to prihvatio, a manastirska imanja oslobodio je od poreza i danaka "državnih, carskih i kraljevstva našeg".

Ovim jedinstvenim dokumentom, Sveta gora je prvi put u svojoj istoriji priznala vlast vladara koji nije bio vasilevs Romeja. Opšta hrisovulja nastala je voljom i interesom obeju strana: srpski kralj je dobio dragoceno priznanje legitimnosti vlasti u osvojenim gradovima i krajevima koji su ranije pripadali carstvu Romeja, kao i nad samom Svetom gorom, a atoski manastiri su mogli da odahnu od mnogobrojnih nevolja koje je dugi građanski rat donosio njihovim mnogobrojnim posedima rasutim u širokom zaleđu Svete gore, i u drugim krajevima carstva.

U hrisovuljama koje je izdao nekim svetogorskim manastirima (Iviron, Filotej, Ksiropotam, Esfigmen, Vatoped), car Stefan Dušan naglašava da im prilaže darove kao naknadu za nanetu štetu, što je pre bilo posledica građanskog rata u Vizantiji nego srpskog osvajanja. Nova srpska vlast donela je mir i sigurnost posedima svetogorskih manastira.



Izvor: Novosti

Dušanu carska kruna
 

Autori: akademici SIMA ĆIRKOVIĆ I BOŽIDAR FERJANČIĆ

ČINI se da je u godini opisanih osvajanja u jugoistočnoj Makedoniji (1345) srpski kralj postigao još jedan značajan uspeh: pod njegovu vlast došla je Verija, jedan od važnih gradova koji su čuvali prilaze i zaleđe Soluna. Videli smo da je u jesen 1343. godine, kada je napustio Veriju da bi se sa saveznicima Seldžucima uputio ka Solunu i Trakiji, Kantakuzin ostavio u gradu kao zapovednika svog mlađeg sina Manojla. U proleće 1347. godine, Kantakuzin je preko poslanika tražio od kralja Stefana Dušana da vrati gradove koje je osvojio "posle sklapanja ugovora i zakletvi", misleći time svakako na savez zaključen u Paunima (leto 1342). U međuvremenu, Stefan Dušan je osvojio Ser i ostale gradove i tvrđave Makedonije, osim Soluna, a novcem i obećanjima podmitio je najmoćnije stanovnike Verije da proteraju carevog sina Manojla i predaju mu grad.
Nićifor Grigora beleži da su se Stefanu Dušanu predali gradovi Makedonije, pa i Verija koja nije mogla "da bez pomoći odoleva varvarskoj i upornoj sili pošto je odatle u međuvremenu pobegao namesnik, carev sin Manojlo". Iako se navedena vest uklapa u priču o poslanstvu upućenom srpskom caru u proleće 1347. godine, očigledno je da je on ranije osvojio Veriju, pridobivši najuglednije među njenim žiteljima, baš kao što je to činio i sa nekim drugim romejskim gradovima. S puno razloga srpsko osvajanje Verije datira se u 1345. godinu.
Pohodima u jesen 1345. godine okončana je značajna etapa širenja srpske države prema jugoistoku, duž severnih obala Egejskog mora, pa se kao prirodno postavlja pitanje gde se na toj strani nalazila granica Srpskog carstva Stefana Dušana. O tome u istorijskoj nauci postoji više različitih mišljenja. Još je Stojan Novaković verovao da se Dušanovo carstvo širilo daleko prema istoku, obuhvatajući krajeve sve do donjeg toka Marice.
U to je odlučno posumnjao uvek oprezni Konstantin Jireček u sadržajnoj kritici Novakovićeve knjige. On je ocenio da je oblast između Meste i Marice, koja je u vizantijskim izvorima poznata kao Voleron, ostala pod vlašću Romeja, štaviše, verovao je da su oni zadržali i neke oblasti zapadno od Meste, pre svega gradove Hristopolj i Anaktoropolj.
O GRANICAMA Srpskog carstva na ovoj strani raspravljao je i Georgije Ostrogorski, krenuvši od zanimljivog podatka Nićifora Grigore da je u jesen 1347. godine Jovan Kantakuzin svom najstarijem sinu Matiji dodelio oblast između Didimotike i predgrađa Hristopolja, koja se prema severu prostirala od obale mora do grada Ksanti. Car je objasnio svom prvencu da ga time postavlja kao neku branu države Romeja, koja poput stene treba da zaustavi talase "beskrajnog mora Tribala (Srba)".
Ovaj podatak je siguran dokaz da su se u jesen 1347. godine pomenuti krajevi, odnosno oblast Volerona, nalazili pod vlašću Romeja. U delu učenog Vizantinca postoje još dva podatka značajna za određivanje jugoistočne granice carstva Stefana Dušana. Naime, on kaže da su se Stefanu Dušanu, osim Soluna, potčinili svi romejski gradovi do hristopoljskih tesnaca, a malo kasnije piše da je srpski car podelio teritoriju svoje države sa sinom kraljem Urošem, zadržavši za sebe romejske zemlje i gradove "sve do prolaza kod Hristopljskih tesnaca".
Ostrogorski je upozorio i na jedan savremeni srpski zapis u kojem se kaže da je Stefan Dušan zauzeo "grčku zemlju do Moruiša grada zvanog Hristopolj". Polazeći od navedenih podataka savremenih izvora, Ostrogorski pravilno zaključuje da je carstvo Stefana Dušana prema istoku obuhvatalo ne samo Hristopolj, već se prostiralo i do tesnaca istočno od grada, kroz koje je vodio put prema istoku i koji su predstavljali granicu između Makedonije i Trakije.
Bilo je neophodno posvetiti pažnju pitanju jugoistočnih granica carstva Stefana Dušana, jer su na ovoj strani one ostale na liniji dostignutoj u velikom osvajačkom pohodu iz jeseni 1345. godine. Kasniji osvajački pohodi srpskog kralja bili su usmereni prema drugim krajevima i gradovima carstva Romeja. Doduše, na istočnim granicama došlo je do promena, ali su se one dogodile posle smrti Stefana Dušana (20. decembra 1355), što izlazi iz vremenskog okvira njegove vladavine.
PROGLAŠENjE carstva nesumnjivo je predstavljalo važan i po posledicama dalekosežan korak u politici države Nemanjića, pa je sasvim prirodno da je ideja o tome postepeno sazrevala u mislima i državno-pravnim planovima Stefana Dušana. Izvesno je da nisu uverljiva tumačenja koja su ostvarenja ideje carstva nalazila već u Srbiji kralja Milutina (1282-1321). Međutim, ipak treba s naglasiti da je vladavina kralja Milutina obeležena nekim pojavama koje možda anticipiraju ideju carstva u Srbiji budući da je uočeno da se u mnogobrojnim crkvama toga vremena Milutin slika u carskoj odori sa stemama koje su pripadale vasilevsu Romeja.
Ako se s pravom može sumnjati u carske ambicije i planove kralja Milutina, sasvim je izvesno da je za vladavine kralja Stefana Dušana u Srbiji postepeno sazrevala ideja o potrebi da se država uzdigne na stepen carstva. U tome su, svakako, značajno mesto imali dugi pregovori koje je u leto 1342. godine Stefan Dušan vodio s vizantijskim pretendentom Jovanom Kantakuzinom, jer je tada srpski kralj, kao uslov za prihvatanje saveza, zahtevao da dobije vizantijske gradove i zemlje zapadno od Hristopolja, čime je želeo da utemelji vlast nad teritorijama carstva Romeja.
Prvi veći osvajački uspesi usmereni u tom pravcu postignuti su tokom 1342/1344. godine, kada je kralj Stefan Dušan, kao saveznik Jovana Kantakuzina, samostalnim pohodima osvajao gradove u Makedoniji i Albaniji, posle čega se u njegovim potpisima spominju grčke zemlje, odnosno titula "restnik Grkom". Odlučujuća etapa u osvajanju teritorija carstva Romeja, koja je ubrzala odluku Stefana Dušana o proglašenju carstva, usledila je u leto i jesen 1345. godine, kada je srpski kralj zaposeo krajeve jugoistočne Makedonije sa poluostrvom Halkidikom i slavnim gradom Serom.
NA putu prema carskoj kruni, Stefan Dušan je potpuno sledio vizantijske uzore, prema kojima je uzdizanje jednog vasilevsa prolazilo kroz određene etape ceremonijala. Po starim rimskim običajima, kandidat je najpre trebalo da bude izabran za cara, da bi se posle toga obavio čin njegovog proglašenja koji nije imao crkveni karakter. Završna ceremonija krunisanja odvijala se u carigradskoj crkvi svete Sofije.
Tom prilikom bi vaseljenski patrijarh kandidatu stavio na glavu carsku stemu i predao mu ostale znake carske vlasti. Izbor za cara ubrzo je nestao iz vizantijske prakse, ali su se održale ceremonije proglašenja i crkvenog krunisanja. Nekada su one obavljane u istom danu, a nekada bi između njih proteklo nekoliko dana, meseci, pa i godina.
Sledeći pomenute etape uzdizanja vasilevsa Romeja, Stefan Dušan se najpre proglasio za cara, što je posvedočeno podacima savremenih izvora. Svečana ceremonija Dušanovog carskog krunisanja obavljena je u Skoplju, na praznik Vaskrsa Gospodnjeg (16. aprila 1346), ali se iz povelja razabira da je on i ranije imao titulu vasilevsa. Januara 1346. godine darovao je prvu grčku hrisovulju svetogorskom manastiru Ivironu, na kojoj je sačuvan njegov potpis na grčkom jeziku: "Stefan u Hristu Bogu verni car i samodržac Srbije i Romanije". Dakle, januar 1345. godine siguran je terminus ante ljuem proglašenja Stefana Dušana za cara, međutim postavlja se pitanje druge vremenske granice tog značajnog čina na njegovom putu prema carskoj kruni. Tu nam donekle može pomoći opšta hrisovulja Stefana Dušana izdata svim svetogorskim manastirima novembra 1345. godine, dokument koji je on potpisao na srpskom jeziku: "Stefan u Hristu Bogu verni kralj i samodržac Srbije i Romanije".
Navedeni podaci dveju grčkih hrisovulja Stefana Dušana pokazuju da je on proglašen za cara između novembra 1345. i januara 1346. godine, pa je ta hronologija odavno prihvaćena u stručnoj literaturi. Međutim, prirodno je da su se postavila pitanja određivanja dana i mesta Dušanovog proglašenja za cara. Javila se pomisao da je ta svečanost obavljena na Božić 1345. godine u gradu Seru, kojem je Stefan Dušan pridavao veliki značaj i u kojem je sa suprugom Jelenom proveo zimu 1345/1346. godine.
Bez obzira na nedoumice oko nekih važnih činjenica vezanih za Dušanovo proglašenje za cara, ostaje dragoceno saznanje da je taj čin obavljen između novembra 1345. i januara 1346. godine. Time je učinjen prvi značajan korak na putu prema carskoj kruni.

KRALj I - CAR
SVEČANOST carskog krunisanja Stefana Dušana obavljena je u Skoplju, na Uskrs 16. aprila 1346. godine. Vreme od nekoliko meseci posle Dušanovog proglašenja za cara svakako je iskorišćeno za pripremanje tog najsvečanijeg čina. Ti meseci obeleženi su zanimljivim fenomenom istovremenog postojanja kraljevstva i carstva u Srbiji, što se može videti na novcima Stefana Dušana s natpisom „Redž Rascie - Imperator Romaniae” (kralj Srbije - car Vizantije).
O pripremama Stefana Dušana za carsko krunisanje svedoči i njegovo poslanstvo koje je 22. januara 1346. godine preko Dubrovnika prispelo u Mletke, noseći vesti o planovima za krunisanje, ali i ponudu saveza za borbu protiv Vizantije. Izvesno je da je Stefan Dušan o svojim namerama obavestio i Dubrovčane, čije je Veliko veće 23. marta 1346. godine odlučilo da pošalje tri poslanika „ad dominum imperatorem” (gospodinu caru) kako bi prisustvovali činu njegovog krunisanja.



Izvor: Novosti

Pola carstva - sinu!


AUTORI: akademici SIMA ĆIRKOVIĆ i BOŽIDAR FERJANČIĆ

O KRUNISANjU Stefana Dušana govore, pre svega, vizantijski istoričari Jovan Kantakuzin i Nićifor Grigora. Kantakuzin kaže da, posle osvajanja Sera i većeg dela države Romeja, Stefan Dušan „proglasi sebe carem Romeja i Tribala (Srba), a sinu dodeli dostojanstvo kralja”.
Učeni Nićifor Grigora ostavio je nešto detaljniji opis Dušanovog krunisanja jer kaže da se on, posle osvajanja krajeva do Hristopolja i slavnog grada Sera, ispunio ohološću; mislio je da „ništa od onog što je do Vizanta ostalo pod Romejima neće odoleti njegovoj sili i vladarskoj vlasti, proglasi se carem Romeja i varvarski način zameni romejskim običajima, pa se javno služio vladarskom kapom i sjajnim odeždama koje priliče toj velikoj časti i služi se i do danas”. Vizantijski pisac dalje kaže: „A otada je sa sinom podelio čitavu državu: njemu (sinu) ustupio je da po tribalskim (srpskim) običajima vlada (zemljom) od Jonskog zaliva i reke Dunava do grada Skoplja..., a sebi uze odatle (od Skoplja) romejske zemlje i gradove prema uobičajenom romejskom načinu života do prolaza kod klanaca Hristopolja”.
U pregledu vesti izvora o Dušanovom carskom krunisanju najpre je navedeno šta o tome kažu vizantijski istoričari - budući da su oni bili savremenici tog značajnog čina. Njihovi opisi imaju jednu zajedničku crtu: obojica beleže da se Stefan Dušan proglasio za cara Romeja i Tribala (Srba), ili samo Romeja, upotrebljavajući glagol koji se odnosio na čin proglašenja vasilevsa Romeja koji je, kao što smo videli, prethodio njegovom crkvenom krunisanju.
Čini se da se može zaključiti da je po njihovom mišljenju Stefan Dušan „preuzeo vizantijsko carsko dostojanstvo”, ali upotrebom pomenutog glagola sasvim određenog značenja dvojica savremenika želeli su da umanje značaj krunisanja Stefana Dušana, čina koji je bio upriličen po svim pravilima te ceremonije u carstvu Romeja. Tome u prilog govori okolnost da u opisivanju događaja posle aprila 1346. godine nijedan od njih ne pridaje Stefanu Dušanu titulu vasilevsa, već ga nazivaju kraljem, pišući tu reč velikim slovom - Kralis - kao da je u pitanju lično ime.
OPIS carskog krunisanja Stefana Dušana sačuvan je u jednom zanimljivom tekstu pridodatom uz Rakovački prepis Dušanovog "Zakonika", gde se, pre svega, kaže da je Stefan Dušan krunisan carskim vencem godine 6854. (1346), meseca aprila, DžIV indikta na praznik vaskrsenja Hristovog.
Taj svečani čin obavljen je „blagoslovom i rukom preosveštenog patrijarha Joanikija i svih arhijereja sabora srpskog, blagoslovom i rukom preosveštenog patrijarha bugarskog gospodina Simeona i svih arhijereja sabora bugarskog, a i molitvama i blagoslovom svečasnoga sabora Svete gore Atona, pri tom i svim igumanima i svim starcima sabora svetogorskoga”.
Najzad se spominju „arhijereji prestola grčkog i sav sabor”. U kratkom žitiju patrijarha Save (1354-1375), delu jednog od nastavljača arhiepiskopa Danila II, govori se da Stefan Dušan „zauze ne malo gradova i krajeva grčkih ..., uzvisi se srcem, zaželevši carsko dostojanstvo, venča se na carstvo”; osim toga, „ostavi od praroditelja predano mu arhiepiskopstvo ..., postavi sebi nasiljem patrijarha Joanikija”.
Podaci o carskom krunisanju Stefana Dušana, koje je obavljeno u Skoplju na Uskrs, 16. aprila 1346. godine, ovde su navedeni kako bi se moglo raspravljati o nekim važnim pitanjima vezanim za taj dalekosežan državno-pravni čin u istoriji Srbije Nemanjića. Pre krunisanja za cara, Stefan Dušan je morao da obavi jedan važan posao, da srpskog crkvenog poglavara i svog poverljivog čoveka arhiepiskopa Joanikija uzdigne u rang patrijarha.
Bilo mu je svakako dobro poznato da, prema pravilima vizantijskog ceremonijala, samo crkveni poglavar s rangom patrijarha ima pravo da proglasi kandidata za cara, predajući mu krunu i druge znake njegove titule. Proglašenje Joanikija za patrijarha obavljeno je u saradnji s trnovskim patrijarhom Simeonom, koji je prisustvovao svečanosti u Skoplju. Tu važnu uslugu Stefan Dušan je lako obezbedio, budući da je od početka vladavine bio u dobrim odnosima s trnovskim carem Jovanom Aleksandrom, čijom sestrom Jelenom se i oženio. Odavno je postavljeno pitanje hronologije rukopoloženja Joanikija za patrijarha. Najpre je izneta pretpostavka da je taj čin obavljen na Cveti, veliki praznik koji pada na nedelju dana pre Uskrsa (9. aprila 1346). Međutim, postoje i pretpostavke da je Joanikije rukopoložen za patrijarha nešto ranije, u januaru 1346. godine, po svoj prilici na Bogojavljenje. Izvesno je da u izvorima nema jasnih podataka o vremenu rukopoloženja Joanikija za patrijarha, pa se taj značajan čin samo može datirati u vreme između Dušanovog proglašenja za cara i krunisanja, odnosno između januara i aprila 1346. godine.
Iz opisa Dušanovog krunisanja, koji se nalazi u autobiografskoj belešci uz Rakovački prepis "Zakonika", vidi se da su toj svečanosti u Skoplju prisustvovali još neki visoki crkveni dostojanstvenici, pre svega, svetogorski prot sa časnim igumanima i starcima atoskim. Iako će kasnije biti više reči o odnosu cara Stefana Dušana prema manastirima i monasima Svete gore atoske, treba naglasiti da je prisustvo njenih časnih čelnika na svečanosti u Skoplju bilo logična posledica sporazuma koji su oni nekoliko meseci ranije sklopili sa srpskim kraljem, a čije su odredbe navedene u Dušanovoj opštoj hrisovulji svetogorskim manastirima iz novembra 1345. godine.
U opisu Dušanovog krunisanja navedeno je da su svečanosti prisustvovali i "arhijereji prestola grčkog i sav sabor", što se, prema iznetim tumačenjima, odnosilo na ohridskog arhiepiskopa Nikolu, čije se sedište od 1334. godine nalazilo u granicama srpske države.
PREMA opisima dvojice ondašnjih savremenika, vizantijskih istoričara Jovana Kantakuzina i Nićifora Grigore, Dušanovo carsko krunisanje bilo je propraćeno nekim odlukama koje su važne za ocenu unutrašnjih prilika u novostvorenom Srpskom carstvu. Jovan Kantakuzin piše da je tom prilikom Dušanov sin Uroš dobio dostojanstvo kralja, čemu, čini se, nije posvećena dovoljna pažnja, a ta značajna vest je tumačena da je tada mladi Uroš postao očev savladar, kao što je to bilo u susednoj Vizantiji. Međutim, takvo objašnjenje nije prihvatljivo jer je poznato da je u carstvu Romeja savladar ili sacar dobijao titulu vasilevsa, a da titula kralja nije bila poznata Romejima.
Dodeljivanje titule kralja mladom Urošu, koju su srpski vladari nosili od krunisanja Stefana Prvovenčanog (1217), svedoči o želji Stefana Dušana da, i pored uzimanja carske krune, očuva određene državno-pravne tradicije u Srbiji. One su, kao što ćemo kasnije videti, imale posebno mesto u odnosima cara Stefana Dušana sa nekim susednim državama, pre svega s Dubrovnikom. Kao kralj, Uroš se retko javlja u Dušanovom "Zakoniku", čiji su redovi bili prožeti idejom carstva ustanovljenog u Srbiji baš od Stefana Dušana.
DRUGA značajna odluka koja je propratila carsko krunisanje Stefana Dušana takođe je povezana sa položajem i statusom mladog kralja i savladara Uroša. O njoj govori učeni Vizantinac Nićifor Grigora. Naime, on kaže da je tada Stefan Dušan sa sinom podelio državu: Urošu je ustupio da po tribalskim (srpskim) običajima vlada zemljom od Jonskog zaliva i reke Dunava do grada Skoplja, a za sebe je zadržao romejske zemlje i gradove, prema uobičajenom romejskom načinu života, do prolaza kod klanaca Hristopolja.
Te zanimljive vesti odavno su registrovane u stručnoj literaturi, ali su kasnije autori nastojali da u drugim savremenim izvorima uoče podatke koji bi govorili o podeli Srpskog carstva posle 1346. godine. Pre svega, posebna pažnja je posvećena hrisovulji cara Stefana Dušana Dubrovniku od 20. septembra 1349. godine, u kojoj se nekoliko puta govori o zemlji carevoj i kraljevoj.
Takođe je uočeno da se u hrisovulji cara Stefana Dušana Hilandaru iz 1348. godine, manastiru potvrđuju sela u Srbiji i Romaniji, ili zemlji grčkoj. Naslućeno je da ta podela u geografskom smislu odgovara sadržini vesti Nićifora Grigore, ali i zonama različitih uticaja privređivanja u starim srpskim i osvojenim vizantijskim krajevima. Pažnja je posvećena i hrisovulji cara Stefana Dušana iz 1352/3. godine, kojom se serskom mitropolitu Jakovu daruje crkva svetog Nikole na Pčinji, a uz taj akt priložena je i kratka potvrdna hrisovulja kralja Uroša.
Pomenutim dokazima pridodato je i duhovito zapažanje da je najviše vizantijske titule car Stefan Dušan dodeljivao velikašima u Romaniji. Behu to despoti Simeon Paleolog, Jovan Asen i Jovan Oliver, sevastokratori Dejan i Branko Mladenović, kesari Preljub i Vojihna. Na drugoj strani, u srpskoj zemlji kralja Uroša, valikašima su dodeljivane stare srpske titule, na primer, titula kneza - Vojislavu Vojinoviću, a titula župana - Altomanu.

SVA VLAST
NA osnovu tumačenja podataka pomenutih izvora iskristalisalo se uverenje da je prilikom carskog krunisanja, 16. aprila 1346. godine, Stefan Dušan zaista podelio svoju državu, tako što je sinu, kralju Urošu, dao stare srpske zemlje severno od Skoplja, a on je boravio i vladao u južnim krajevima koje je ne tako davno osvojio od carstva Romeja. Valja priznati da je bilo i umerenijih tumačenja podataka o podeli Srpskog carstva Stefana Dušana. Iskazao ih je još Aleksandar Solovjev verujući da je podela izvršena samo formalno, a da je u stvari čitava teritorija bila pod vlašću Stefana Dušana, što su prihvatili i drugi istoričari.



Izvor: Novosti

Politika mladog cara


Autori: akademici SIMA ĆIRKOVIĆ I BOŽIDAR FERJANČIĆ

U NOVIJIM radovima, međutim, izneta su i drugačija tumačenja navedenih podataka, kojima je iskazana sumnja u bilo kakvu podelu carstva Stefana Dušana. O tom važnom pitanju raspravljao je Ljubomir Maksimović, potrudivši se da u već izučavanim izvorima, pre svega u hrisovulji cara Stefana Dušana Dubrovniku (izdatoj septembra 1349), uoči podatke o jedinstvu teritorije Dušanovog carstva: za prestupe prema Dubrovčanima u carevoj i kraljevoj zemlji nadležan je carev sud, a Dubrovčani će za prestupe u trgovima carstva i kraljevstva odgovarati pred carskim sudovima; sukobe između dveju strana rešavaće isključivo car.
Zaključak je da je teritorija Srpskog carstva ostala jedinstvena i da je ličnost cara Stefana Dušana predstavljala osnovni činilac objedinjavanja srpskih i vizantijskih zemalja u njegovim granicama. Što se tiče vesti Nićifora Grigore, ona je odraz razlika u načinu života, "ekonomskim i društvenim prilikama, pa i u organizaciji i metodama upravljanja".
Razmatrajući pitanje ustrojstva Srpskog carstva, Sima Ćirković je, takođe, krenuo od Dušanove hrisovulje Dubrovniku, u kojoj je uočio još neke dokaze o jedinstvu teritorije srpske države. Ljudi koji su posle 1333. godine prispeli u Ston i Stonski rat označeni su kao "ljudi carstva mi", a u odredbi o vraćanju međa na stanje iz vremena kralja Milutina "stare nemanjićke zemlje koje okružuju tadašnju dubrovačku teritoriju ubrajaju se u carevu zemlju". Spomenu careve i kraljeve zemlje u hrisovulji Dubrovniku Ćirković je suprotstavio analizu redova Dušanovog "Zakonika", gde se kralj pominje samo nekoliko puta.
Upoređujući ta dva saznanja, on veruje da je pominjanje kraljeve zemlje i kraljevstva u povelji Dubrovniku posledica Dušanove želje da se u odnosima s Republikom osloni na stare tradicije koje su postojale još od vremena kraljevstva u Srbiji, jer "kralj je bio naslednik prava i obaveza ranijih srpskih vladara u odnosima sa Dubrovnikom i u toj ulozi nije mogao biti osporavan".
S DRUGE strane u Dušanovom "Zakoniku" nije bilo potrebe da se pominje kralj, odnosno Uroš, jer u upravnom sistemu, hijerarhiji jurisdikcije i metodi vladanja nije bilo ničeg što bi odgovaralo podeli na zemlju carevu u kraljevu. Podela je bila čisto teorijske prirode, a imala je svoje korene u Dušanovom nastojanju da istakne kontinuitet srpske države, ali i da naglasi kontinuitet svoga udela u carstvu Romeja, odnosno osvajanja njegovih gradova i krajeva.
Izvesno je da rezultati novijih istraživanja potvrđuju ranije naslućivano uverenje da je podela Srpskog carstva posle 1346. godine bila čisto teorijska, a da se čitava teritorija nalazila pod neprikosnovenom vlašću Stefana Dušana. Uostalom, u vreme izdavanja hrisovulje Dubrovniku (septembra 1349), a i proglašenja prvog dela Dušanovog "Zakonika" (1349), kralj Uroš je bio vrlo mlad, pa je teško verovati da je mogao da obavlja neke vladarske dužnosti u njemu dodeljenom delu Srpskog carstva.
U vezi sa carskim krunisanjem Stefana Dušana postavlja se pitanje tumačenja osnova njegove carske ideologije, odnosno namera s kojima se odlučio na taj korak, stavši tako formalno u isti rang s vladarima susednih država Vizantije i Bugarske. U našoj i stranoj istoriografiji dugo je preovlađivalo uverenje da je uzimanjem carske krune Stefan Dušan nameravao da, slično planu bugarskog cara Simeona (893-927), osvoji Carigrad, sruši Vizantiju i da na njenim temeljima obrazuje novo srpsko-grčko carstvo koje bi nasledilo i univerzalističke pretenzije carstva Romeja.
Međutim, izneta su i nova tumačenja carske ideologije Stefana Dušana. Pre svega, uočeni su glavni činioci u oblikovanju ideje carstva u politici Stefana Dušana. Ocenjeno je da je jedan od odlučujućih faktora bilo osvajanje prostranih vizantijskih teritorija, zbog čega se u vremenu između 1343. i 1345. godine Stefan Dušan i nazvao „čestnik Grkom”.
S druge strane, u autobiografskoj belešci uz Dušanov "Zakonik" rečeno je da mu je Bog darovao "zemlje i sve strane pomorja i velike gradove carstva grčkog". Takvo Dušanovo učešće u carstvu Romeja politički je obeleženo planiranjem braka mladog Uroša i kćerke carice Ane Savojske (1343), a simbolički - kraljevim pristankom da Svetogorci pre njegovog imena spominju ime cara Romeja (novembra 1345).
DRUGI značajan temelj carske ideologije Stefana Dušana predstavljalo je pozivanje na poznate tradicije prema kojima su svi carevi Romeja u stvari naslednici prvog hrišćanskog cara Konstantina Velikog, kojem je anđeo kao glasnik Gospodnji predao krunu i druge znake carske vlasti. Ta misao je iskazana u pomenutoj belešci uz Dušanov "Zakonik", gde se naglašava: "I sve mi dade u ruke kao Velikom Konstantinu caru, zemlje i sve strane pomorja i velike gradove carstva grčkog".
Sličnu ideju nalazimo i u arengi Dušanove srpske hrisovulje manastiru sv. Pantelejmona na Svetoj gori, u kojoj gde se ističe da je primanjem carskog venca on postao podoban carevima, kao i "velikom i ravnoapostolnom caru Konstantinu". Sima Ćirković veruje da su Dušanova carska ideologija i njegov stav prema carevima Romeja počivali na principima kojih su se u odnosima s Paleolozima pridržavali bugarski vladari. Posedujući titulu cara, oni su učestvovali u romejskom carstvu, ali bez želje da ga razore ili zamene.

Krunisanjem Stefana Dušana uvećao se broj careva u hrišćanskom svetu, što je nesumnjivo oslabilo ideju o postojanju jednog univerzalnog carstva, ali nije značilo i njenu negaciju. Odnos Stefana Dušana prema Vizantiji može da se posmatra kao neka vrsta savladarstva, čiji se koreni naziru u poznatom sporu oko karaktera carske vlasti između Andronika III Paleologa i trnovskog cara Jovana Aleksandra, opisanom u delu Jovana Kantakuzina. Tada je car Romeja tražio da bugarski vladar prizna njegovo prvenstvo, jer po romejskom zakonu carevi sinovi najstarijeg nazivaju carem, pokoravaju mu se i služe mu.

Za vreme vladavine Jovana Kantakuzina u prestonici (1347-1350) menja se položaj Stefana Dušana, koji više nije "učesnik" u carstvu, već postaje protivcar. U prilog iznetom tumačenju govori činjenica da je car Stefan Dušan priznao Jovana V Paleologa za vasilevsa Romeja. Učinio je to najpre u zimu 1350/1. godine prilikom susreta s Jovanom Kantakuzinom nadomak Soluna, kada je caru-piscu rekao "da ne treba da bude žalostan što je prisvojio neki deo države Romeja jer sam ima mnogo puta više prisvajajući od iste (države) ono što drugom pripada". Pri tom je svakako mislio na mladog cara Jovana V Paleologa. Nekoliko meseci kasnije (krajem proleća 1351) car Stefan Dušan je isto tako postupio. Sklopio je ugovor s Jovanom V Paleologom o zajedničkoj borbi protiv Jovana Kantakuzina, a uskoro mu je pružio i sasvim konkretnu pomoć u toj borbi.
KADA se govori o karakteru i značenju carske titule Stefana Dušana, treba voditi računa i o načinu na koji je on sam izražavao svoje carske ideje i pretenzije. U srednjovekovnim uslovima povelje su bile pravo ogledalo državno-pravnih, titularnih i teritorijalnih pretenzija. Car Stefan Dušan je prvi srpski vladar koji je izdavao na grčkom jeziku pisane hrisovulje, povelje overene zlatnim pečatom, čije je darivanje, kao izraz posebne milosti, predstavljalo isključivo pravo careva Romeja.

Takvi njegovi akti, od kojih su uglavnom sačuvani oni koji su izdati svetogorskim manastirima, pisani su potpuno po ugledu na hrisovulje vizantijske carske kancelarije. Istini za volju, treba naglasiti da je Stefan Dušan još kao kralj izdavao hrisovulje pisane grčkim jezikom, ali su one u nekim odlikama odstupale od odgovarajućih uzora careva Romeja. Važna je i činjenica da je posle krunisanja u Skoplju (aprila 1346) car Stefan Dušan izdavao i grčkim jezikom pisane prostagme - vrstu povelja koje su bile jedno od osnovnih obeležja vlasti cara Romeja.
Za pravu ocenu Dušanovih carskih pretenzija naročito su dragocene njegove hrisovulje jer njihove intitulacije i potpisi rečito o tome govore. Poodavno je uočeno da se u Dušanovim carskim potpisima pojavljuju etnički i geografski nazivi kojih nema u godinama kraljevstva. To su, pre svega, termini „zapadna strana” i „Pomorje” koji očigledno predstavljaju odraz osvajanja vizantijskih gradova i krajeva.

Carski potpis


U POTPISIMA povelja cara Stefana Dušana zapažaju se dve osnovne varijante, koje neposredno zavise od jezika kojim su akti pisani. U srpskim hrisovuljama nastalim posle aprila 1346. godine Stefan Dušan se najčešće potpisivao kao „car Srba i Grka”, što podseća na uzore vizantijskih careva čija se titula uvek vezuje za pojam Romeja, dakle, za etnički ili državno-pravni pojam, a ne za geografsku kategoriju.

U grčkim hrisovuljama, pak, on se najčešće potpisuje kao „Stefan i Hristu Bogu verni car i samodržac Srbije i Romanije”. Taj oblik potpisa očigledno je nastao po ugledu na potpise vizantijskih careva, samo što se, umesto Romeja, javlja termin Romanija, a Dušanova carska titula ne vezuje se za etničke, odnose državno-pravne pojmove, već za teritorijalne nazive.



Izvor: Novosti

Rukopoložen patrijarh Joanikije
 

Autori: akademici SIMA ĆIRKOVIĆ I BOŽIDAR FERJANČIĆ

O NAVEDENIM oblicima Dušanovih carskih potpisa treba dati nekoliko napomena. Naime, u tim prilikama se u njegovoj carskoj titulaturi uvek na prvom mestu navode Srbi ili Srbija "koji kao najvažniji oslonac Dušanove vlasti nisu mogli biti zaobiđeni". S druge strane, važno je saznanje da se termini Grci i Romanija javljaju u Dušanovim potpisima i pre njegovog carskog krunisanja: jula 1344. godine srpski kralj je svoj prvi sačuvani grčki akt potpisao kao "kralj Srba i Grka", a oktobra 1345. godine grčku hrisovulju manastiru sv. Jovana Prodroma kod Sera potpisuje kao "kralj Srbije i Romanije".
Upotreba termina Romanija, čime se Dušanovi grčki potpisi jasno razlikuju od romejskih uzora, čini se da označava izvesno ograničenje njegove carske titule i svedoči da je on bio svestan okolnosti da mu i posedovanje velikih delova vizantijske teritorije nije o tome dovoljno da se tituliše kao car Romeja. Pre svega, trebalo je misliti na osvajanje carske prestonice Konstantinopolja, ili makar slavnog grada Soluna.
Međutim, dokumenti potekli iz Dušanove vladarske kancelarije nisu jedini vid njegovih carskih pretenzija iskazivanih posle krunisanja u Skoplju. Uzimanje carske titule moralo je imati odraza i u radu njegovih državnih kovnica. Posle tog čina, Stefan Dušan je kovao novac s carskom titulom u natpisima na srpskom ili latinskom jeziku i taj novac bio je boljeg kvaliteta u odnosu na ranije serije novaca u Srbiji.
Sasvim je razumljivo da je carsko krunisanje Stefana Dušana imalo odraza i u natpisima pečata, sačuvanih uz njegove carske povelje. Može se reći da su postojale dve vrste Dušanovih carskih pečata: jedna za krajeve koji su se donedavno nalazili pod vlašću Romeja, pa i za Svetu goru, a druga namenjena srpskim zemljama.
ZAHVALjUJUĆI istraživanjima u oblasti umetnosti u srpskoj državi sredine DžIV stoleća, stečena su i nova saznanja o posledicama koje je Dušanovo carsko krunisanje ostavilo u graditeljstvu i slikarstvu tog vremena. Svakako nije slučajno da su baš sredinom DžIV stoleća sagrađeni reprezentativni spomenici-zadužbine: Dečani, Sveti arhanđeli kod Prizrena i Matejič.
Zanimljivo je da je građenje Dečana započeto još za vladavine Stefana Dečanskog, nastavljeno za vladavine kralja Stefana Dušana, a dovršeno posle njegovog krunisanja u Skoplju. Crkva je bila posvećena Hristu Pantokratoru, verovatno uspomena ktitora koji je s porodicom u progonstvu u Carigradu boravio u slavnom manastiru Hrista Pantokratora. Dušanova ideja carstva našla je svoj puni izraz u zidanju manastira Sveti arhanđeli kod Prizrena. Njegova crkva posvećena svetom arhanđelu Mihajlu koji srpskom caru daruje pobednički mač, prenoseći mu harizmu i znake božanske vlasti po uzoru na Konstantina Velikog. Na osnovu svih radnji preduzetih u gradnji manastira Sveti arhanđeli, kao i njegovog izgleda, može se pouzdano verovati da je Stefan Dušan zamislio da ova velelepna crkva bude njegov mauzolej. U jugozapadnom delu crkve nalazio se Dušanov grob.
Najzad iz tog vremena potiče i crkva Bogorodice u Matejči na Skopskoj crnoj gori, građevina impozantnih dimenzija čije je zidanje takođe završeno posle Dušanovog carskog krunisanja.
Novija istraživanja su pokazala da je Dušanovo carsko krunisanje unelo važne promene i u likovnim predstavama vladajuće porodice. U ranijim kompozicijama porodice kralja Stefana Dušana u središtu se nalazio mladi Uroš okružen roditeljima, a posle aprila 1346. godine u središtu stoji car Stefan Dušan, po uzoru na vizantijsku carsku ikonografiju. Promene se zapažaju i u predstavi loze Nemanjića, koja je prvi put slikana u Gračanici kralja Milutina (oko 1320). U tim kompozicijama iz doba kraljevstva u vrhu loze predstavljan je rodonačelnik dinastije Stefan Nemanja - sveti Simeon Mirotočivi, a zatim se u nizu nalaze njegovi potomci, do vladara iz vremena slikanja loze. Međutim, u takvim kompozicijama se posle 1346. godine na vrhu loze slika kralj i car Stefan Dušan, sam ili sa suprugom Jelenom i sinom Urošem, dok se neki poštovani preci, kao na primer Stefan Nemanja, nalaze u donjem delu kompozicije.
ZAPAŽA se još jedna novina: pored pripadnika dinastije Nemanjića slikaju se i vizantijski carevi, uz čije likove stoje grčki natpisi. Najzad, može se naslutiti da je ideja carstva unela promene u još neke vidove duhovnog i umetničkog života Srbije sredine DžIV veka. Nešto pre carskog krunisanja, Stefan Dušan je naredio piscima okupljenim oko Pećke patrijaršije da sačine zbornike o životima kraljeva i arhiepiskopa srpskih, kao i da postojeće dopune žitijima onih koji nedostaju. Time je želeo da proslavi svete i slavne pretke, ali i da podvuče saglasje države i crkve. Istovremeno, želeo je da osigura legitimnost pozicija na prestolu Srbije i Romanije, ili status cara Srba i Grka.
Ostavićemo za trenutak po strani carsku titulu Stefana Dušana, stečenu u Skoplju (16. aprila 1346), i pozabavićemo se pitanjem koje je promene u titulaturu srpskog crkvenog poglavara unelo njegovo rukopoloženje za patrijarha. Pre Dušanovog carskog krunisanja srpski arhiepiskop Joanikije unapređen je za patrijarha budući da je samo s tim činom mogao Stefanu Dušanu da dodeli znake carskog dostojanstva. Iz podataka savremenih izvora moglo bi se zaključiti da se srpski crkveni poglavar nije, analogno Dušanovom postupku, nazivao patrijarhom Srba i Grka.
U dokumentima i natpisima na portretima uz njegovu titulu patrijarha pominju se srpske i pomorske zemlje. Samo u jevanđelju pisanom septembra 1354. godine za serskog mitropolita Jakova stoji da je završeno u vreme cara Stefana Dušana i "svepreosveštenog i blagočastivog patrijarha Srbljem i Grkom mir Joanikija". Tek se Joanikijev naslednik patrijarh Sava (1354-1375) u dokumentima i potpisima pojavljuje kao patrijarh Srba i Grka.
Ako se posmatraju posledice proglasa carstva u Srbiji, postavlja se kao prirodno i pitanje kako su države i vladari tadašnjeg sveta reagovali na carsku titulu Stefana Dušana, jer sasvim je izvesno da je on tim činom poremetio političko ustrojstvo hrišćanske vaseljene. U traženju odgovora najpre ćemo se okrenuti Vizantiji, budući da je krunisanjem za cara Stefan Dušan neposredno ugrozio idealnu suprematiju cara Romeja u hrišćanskom svetu.
PREMA državno-pravnoj teoriji koju je Vizantija dosledno zastupala i branila do kraja svog postojanja, vasilevs Romeja je, kao naslednik prvog hrišćanskog cara Konstantina Velikog, bio jedini zakoniti vladar hrišćanske vaseljene, a njegovo zemaljsko carstvo trebalo je da bude sazdano po ugledu na carstvo nebesko.
Braneći tu teoriju univerzalne vlasti, Vizantija je stvorila sistem hijerarhije država na čijem čelu se nalazio vasilevs Romeja, a svi drugi vladari imali su svoje mesto, čiji je rang zavisio od njihovog ugleda i moći, što je i određivalo odnos vasilevsa prema njima. Međutim, Stefan Dušan nije bio prvi vladar koji je ugrozio taj gospodareći položaj vasilevsa Romeja u hrišćanskoj vaseljeni. Mnogo ranije to je učinio Karlo Veliki, koga je papa Lav III na Božić 800. godine krunisao u Rimu za cara.
Uskoro je usledio još opasniji pokušaj uzurpacije prava vasilevsa Romeja. Učinio je to moćni bugarski vladar Simeon (893-927), koji je u Carigradu krunisan za cara (913) i koji je jasno iskazivao namere da osvoji Carigrad i osnuje grčko-bugarsko carstvo sa istim univerzalističkim pretenzijama u hrišćanskom svetu.
Stefan Dušan je bio poslednji vladar koji je svojim carskim krunisanjem neposredno ugrozio suprematiju vasilevsa Romeja u hrišćanskoj vaseljeni, pa najpre treba pogledati kako je Vizantija reagovala na taj čin. Da bi se razumeli karakter i vreme te reakcije, podsetićemo na važnu okolnost da je u danima Dušanovog krunisanja u Vizantiji još uvek trajao građanski rat započet u jesen 1341. godine, u kojem se Jovan Kantakuzin borio za carski presto s regentstvom carice-majke Ane Savojske koja je u Carigradu vladala u ime maloletnog sina Jovana V Paleologa.
U Vizantiji su faktički postojala dva cara: na jednoj strani to je bio mladi Jovan V Paleolog, najstariji sin i zakoniti naslednik rano preminulog Andronika III Paleologa (umro 15. juna 1341), a na drugoj je stajao uzurpator Jovan Kantakuzin, koji je 26. oktobra 1341. godine u tračkoj tvrđavi Didimotici proglašen za cara. Ne treba izgubiti iz vida i činjenicu da je u tim godinama carstvo Romeja predstavljalo po teritoriji malu državu, čije su unutrašnje snage usahle u građanskim ratovima prve polovine DžIV veka.

POBEDNIČKI NALET DUŠANA
NASUPROT slabašnoj Vizantiji stajao je kao protivnik moćni srpski vladar Stefan Dušan, "koji je u pobedničkom naletu oduzeo polovinu njene teritorije. Nikada ranije u dugoj istoriji carstva Romeja nije tako oštro bila izražena nesrazmera i protivurečnost između vizantijskih pretenzija i političke stvarnosti". Iznete ocene položaja Vizantije, kao i odnosa snaga između nje i države Stefana Dušana bile su neophodne da bi se potpunije i bolje razumeli stav i koraci zvaničnog Carigrada prema Srpskom carstvu.



Izvor: Novosti

Anatema srpskom caru
 

Autori: akademici Sima Ćirković i Božidar Ferjančić

ČINI se da je prva reakcija s te strane imala više privatan karakter, a potekla je od Jovana Kantakuzina, nekadašnjeg prijatelja i saveznika kralja Stefana Dušana. Vizantijski pretendent je iskoristio boravak jerusalimskog patrijarha Lazara u Adrijanopolju da ga u tom gradu na praznik Sveti Konstantin i Jelena (21. maja 1346) kruniše za cara.
Dobro poznavajući vizantijske državno-pravne norme, Jovan Kantakuzin je svakako bio svestan specifičnosti krunisanja u Adrijanopolju. Svečanost nije obavljena u carigradskoj crkvi Sveta Sofija, a krunisao ga je jerusalimski, a ne vaseljenski patrijarh. Zato je posle ulaska u Carigrad (februara 1347) Kantakuzin odlučio da se ponovo kruniše za cara. Ceremonija je obavljena na isti praznik, 21. maja 1347. godine, ali je on carske znake sada dobio iz ruku vaseljenskog patrijarha Isaije.
Opisane okolnosti vezane za prvo krunisanje Jovana Kantakuzina u Adrijanopolju (21. maja 1346) daju osnovu za verovanje da je taj čin bio izraz njegove lične reakcije na nedavno carsko krunisanje bivšeg prijatelja i saveznika Stefana Dušana, koje je mesec dana ranije svečano obavljeno u Skoplju.
Kada je reč o zvaničnoj reakciji Vizantije na Dušanovo carsko krunisanje i proglašenje patrijaršije, mogu se navesti dve važne karakteristike: usledila je nekoliko godina kasnije, a njen pokretač bio je vaseljenski patrijarh Kalist. Zanimljivo je da o tom važnom koraku Romeja govori domaći izvor, jedan od nastavljača Danila II, u kratkom žitiju srpskog patrijarha Save (1354-1375). Tu se opisuje kako je posle osvajanja grčkih zemalja Stefan Dušan „ostavio praroditeljsku vlast kraljevstva, poželeo je carski san i venčao se na carstvo..., štaviše, ostavio je od praroditelja i Svetog Save predanu arhiepiskopiju od carigradskog patrijarha dobijenu, pa je na silu sebi postavio patrijarha Joanikija, uz čiji savet je prognao carigradske mitropolite iz osvojenih gradova”. Zbog toga je patrijarh Kalist poslao izaslanike koji su iz crkve odlučili srpskog cara, patrijarha i arhijereje.
U TUMAČENjU vesti o anatemi izrečenoj caru Stefanu Dušanu, patrijarhu Joanikiju i srpskim arhijerejima najpre se postavlja pitanje vremena tog jedinstvenog postupka Vaseljenske patrijaršije, koja u ranijim sličnim uzurpacijama carske krune nije pribegavala takvim kaznama. Patrijarh Kalist je u dva navrata bio na čelu vizantijske crkve: prvi put od 10. juna 1350. do novembra 1353. godine, a drugi put znatno duže - od januara 1355. do avgusta 1363. godine. U razmatranjima o vremenu anateme izrečene srpskom caru i patrijarhu jednodušno je ocenjeno da se to dogodilo za njegovog prvog pontifikata, dakle između 1350. i 1353. godine, mada je bilo pokušaja da se ona i preciznije datira. Predložena hronologija ove anateme Vaseljenske patrijaršije - jesen 1350. godine - dozvoljava da se naslute pravi motivi za preduzimanje tog jedinstvenog čina. Njegov idejni pokretač bio je po svoj prilici car Jovan Kantakuzin, koji je u jesen 1350. godine, posle duge borbe, uspeo da slomi njemu protivan pokret zilota u Solunu i da konačno zavlada tim slavnim gradom.
Neposredno posle toga, Jovan Kantakuzin je preduzeo uspešne akcije prema gradovima i tvrđavama koje je u širem solunskom zaleđu držao srpski car (Verija, Voden, Servija i dr.). Za političku pripremu tog poduhvata bila mu je dobrodošla javna osuda carske titule njegovog bivšeg prijatelja, sada ljutog protivnika Stefana Dušana, pa je pod njegovim uticajem vaseljenski patrijarh Kalist izrekao anatemu srpskom caru, patrijarhu i arhijerejima.
Međutim, anatema patrijarha Kalista nije bila jedina zvanična reakcija Vizantije na carsku titulu Stefana Dušana. Sa iste strane usledio je i korak sasvim suprotnog karaktera. Da bi se on potpuno razumeo, podsetićemo na neka zbivanja vezana za ličnost mladog cara Jovana V Paleologa, koga je u zimu 1350/1351. godine Jovan Kantakuzin, zaputivši se u prestonicu, ostavio u Solunu. Iako će o toj zanimljivoj epizodi iz istorije odnosa Stefana Dušana i careva Romeja biti više reči u jednom od sledećih poglavlja, ovde ćemo ipak naglasiti da je krajem proleća 1351. godine nadomak Soluna zaključen sporazum o savezu između srpskog cara i mladog Jovana V Paleologa, koji je, izvesno, bio uperen protiv njihovog zajedničkog neprijatelja Jovana Kantakuzina.
JEDNA od važnih tačaka tog sporazuma može se naslutiti iz hrisovulje Jovana V Paleologa manastiru Hilandaru (jula 1351), za čije darivanje je vasilevsa molio „preuzvišeni vasilevs Srbije i voljeni stric carstva mi kir Stefan”. To jasno govori da je vasilevs Jovan V Paleolog priznao carsku titulu svom novom prijatelju Stefanu Dušanu, ali onako kako su Romeji to činili i ranije, na primer, u slučaju Karla Velikog ili bugarskih careva. Dušanova titula vasilevsa ograničena je na Srbiju, čime se jasno razlikovala od titule cara Romeja.
Ovo je svakako bio jedan od uslova sporazuma o savezu dvojice vladara, sada ujedinjenih u borbi protiv zajedničkog neprijatelja Jovana Kantakuzina. Sa vizantijske strane to je predstavljalo najveće moguće priznanje carske titule Stefana Dušana.
Ako je Kalistova anatema srpskom caru i patrijarhu bila izrečena iz političkih razloga, iste pobude uslovile su i priznanje carske titule Stefana Dušana od strane Jovana V Paleologa, kome je bila potrebna njegova pomoć u borbi protiv tasta Jovana Kantakuzina. Međutim, u hrisovulji Jovana V Paleologa Hilandaru objašnjava se i odnos cara Stefana Dušana prema vasilevsu Romeja. Traženje potvrde poseda koje je Hilandar sada imao i na teritoriji Srpskog carstva pokazuje da je Stefan Dušan bio spreman da svom novom savezniku prizna titulu cara Romeja, a time i izvesno prvenstvo u hrišćanskoj vaseljeni.
Carska titula Stefana Dušana dobila je još jedno priznanje s vizantijske strane. Učinili su to časni manastiri i monasi Svete gore atoske. U prethodnom poglavlju detaljno je razmotren sporazum koji je novembra 1345. godine posredstvom svog logoteta Hrsa Stefan Dušan zaključio sa svetogorskim protom i njegovim savetom, čime je regulisao odnose sa atoskim manastirima koji su se sada našli pod njegovom vlašću. Iz tog dokumenta, tzv. opšte hrisovulje svim svetogorskim manastirima, izdvojićemo samo sporazum da se ime srpskog kralja pominje na službama u čitavoj Svetoj gori, ali da se pre toga uvek spomene ime cara Romeja. Ovaj sporazum svedoči o tome da su Svetogorci priznali kralja Stefana Dušana za novog gospodara, ali da ipak nisu želeli da prekidaju veze s vasilevsom Romeja u Carigradu. Međutim, značajna je činjenica da su oni među prvima priznali carsku titulu Stefana Dušana jer su svečanom krunisanju u Skoplju (16. aprila 1346) prisustvovali svetogorski prot Teodoret, svi igumani i starci sabora atoskog.
U ZVANIČNIM dokumentima svetogorskog protata sačuvano je nekoliko dragocenih spomena Stefana Dušana kao vladajućeg cara, formulisanih po uzorima careva Romeja, ali uz navođenje imena Stefan, što nije bilo uobičajeno pri spominjanju vladajućeg vasilevsa Romeja. Svetogorci su Stefana Dušana „nazivali svojim carem i gospodarem, ali ne i carem Romeja”. Iako ćemo o odnosu i politici cara Stefana Dušana prema Svetoj gori atoskoj govoriti u jednom od sledećih poglavlja, smatrali smo da je bilo neophodno podsetiti na stav Svetogoraca prema njegovoj carskoj tituli.
Valja se, takođe, zapitati kako su druge države i vladari tog vremena reagovali na carsku titulu Stefana Dušana jer su, posle njegovog carskog krunisanja, na Balkanskom poluostrvu postojala četiri cara: Jovan V Paleolog, Jovan Kantakuzin, Jovan Aleksandar i Stefan Dušan. U razmatranju tog važnog pitanja oslonićemo se na dragocene rezultate rasprave Mihaila Dinića. Najpre ćemo pogledati kako su se prema Dušanovoj carskoj tituli odnosili uvek oprezni Dubrovčani, koji su uputili i svoje izaslanike na krunisanje u Skoplju. U pismima upućenim posle tog čina na srpski dvor, Dubrovčani su Stefana Dušana oslovljavali kao cara, ali se to ne bi moglo reći kad su u pitanju dokumenti upućivani u Ugarsku, u kojima se Stefan Dušan tituliše kao "redž Rassie ili Sclavonie".
U pismu upućenom na sicilijanski dvor kraljici Jovanki, Dubrovčani su cara Stefana Dušana i njegovog sina Uroša titulisali kao redž Rassie. Zanimljivo je, takođe, kakav je stav prema Dušanovoj carskoj tituli zauzela susedna Bosna, odnosno njen vladar Stjepan II Kotromanić. Na osnovu podataka iz izvora Dinić je zaključio da se Bosna ponašala slično Dubrovčanima: titulisanje careva Srbije zavisilo je od toga kome se njen vladar obraćao.

PISMA PAPE INOĆENTIJA VI

VAŽAN partner s kojim je Srpsko carstvo nastavilo da neguje odavno uspostavljene odnose bila je i Mletačka republika, pa se postavlja pitanje kako je ona reagovala na Dušanovu carsku titulu. Iz dokumenata kojima se njene ustanove obraćaju caru Stefanu Dušanu i njegovom sinu Urošu može se uočiti da ih nazivaju carevima (imperatores), ali i kraljevima (redž), pri čemu dodaju epitete Radžie et Grecorum. Od susednih država, Ugarska, zbog svog položaja u zapadnom rimokatoličkom svetu, nije bila spremna da prizna carsku titulu Stefana Dušana, pa su on i njegov sin Uroš u ugarskim poveljama uvek nazivani kraljevima Raške (redž Rassie).
U kontaktima sa Srbijom toga vremena ni papska kurija nije bila spremna da Stefanu Dušanu i njegovom nasledniku Urošu prizna titulu cara. Papa Inoćentije VI je dva puta pisao caru Stefanu Dušanu ne oslovljavajući ga kao cara, a u obraćanju crkvenom poglavaru Joanikiju se naglašava da je nezakonito postao patrijarh. Rimski car Karlo IV imao je isti stav prema Dušanovoj carskoj tituli, jer ga u pismu od 19. februara 1355. godine naziva samo kraljem Raške (redž Rassie), a isto čini i u pismu vizantijskom caru Jovanu V Paleologu.



Izvor: Novosti

Gosti Gore Atoske


Autori: akademici Sima Ćirković i Božidar Ferjančić

OD velikaša koji su za vladavine cara Stefana Dušana imali titulu sevastokratora, već smo pomenuli moćnog Jovana Olivera, ali je on ubrzo napredovao, stekavši čin despota. Među sevastokratorima u vreme prvog srpskog cara nalazimo i poznatog velikaša Dejana, koji se sa tom visokom titulom prvi put pominje u pismu pape Inoćentija VI od 22. decembra 1354. godine. Naveden je kao prvi među najuticajnijim srpskim velmožama kojima se papa obraćao povodom pitanja crkvene unije. Kao sevastokrator i carev brat, Dejan se pojavljuje i u hrisovulji (oko maja 1355) kojom Stefan Dušan, uz saglasnost carice Jelene, sina Uroša, patrijarha Save i srpske vlastele, potvrđuje Dejanove darove za njegovu zadužbinu crkvu u Arhiljevici.

U carstvu Stefana Dušana nalazimo i ugledne velikaše koji su imali visoku vizantijsku titulu kesara. Krenućemo od Grgura Golubića, koji se s tim činom (Grgur Golubić, kesar kraljevine Raške) pominje u pismu pape Inoćentija VI iz marta 1347. godine. U osnivačkoj povelji cara Stefana Dušana za manastir Sveti arhanđeli kod Prizrena (između 1348. i 1354) zabeležen je i dar kesara Grgura (čovek Damjan kamatnik koji godišnje treba da daje 18 lisičjih koža), na osnovu čega bi se moglo pretpostaviti da su se posedi pomenutog kesara nalazili oko Prizrena.
Za vladavine cara Stefana Dušana dostojanstvo kesara imao je i njegov proslavljeni vojskovođa Preljub, koga u nekoliko navrata, ali bez te titule, spominje Jovan Kantakuzin. Prema podacima tzv. Janjinske hronike, Preljub je postao namesnik u Tesaliji i dobio titulu kesara (1348). Dodeljivanje čina kesara Preljubu može se objasniti njegovim rodbinskim vezama s carem Stefanom Dušanom jer u povelji od 15. aprila 1357. godine car Uroš naziva Preljubovu udovicu Irinu svojom sestrom. U vremenske okvire vladavine cara Stefana Dušana možda spada i kesar Vojihna, poznati namesnik u jugoistočnim krajevima Srpskog carstva (Drama s okolinom).

Pošto smo naveli osnovne podatke o nosiocima činova despota, sevastokratora i kesara u Srbiji cara Stefana Dušana, razmotrićemo kakav su karakter u srpskoj državi imale te tri najviše vizantijske titule. Ocenjeno je da je i u Srbiji dobijanje tih titula zavisilo od stepena srodstva njihovih nosilaca sa carskom porodicom. Careva i caričina braća, kao i carevi roditelji postaju despoti, čin sevastokratora bio je, kako izgleda, namenjen zetovima carske porodice, a daljim rođacima po muškoj i ženskoj liniji do trećeg stepena dodeljivana je titula kesara. Međutim, od tih običaja se odstupilo možda već za vladavine cara Stefana Dušana, a svakako za vladavine njegovog sina, cara Uroša.
U OKVIRIMA politike kralja i cara Stefana Dušana u osvojenim vizantijskim krajevima posebnu pažnju zaslužuje Sveta gora atoska, slavno središte monaškog života pravoslavnog sveta, koje se našlo pod srpskom vlašću u jesen 1345. godine i pod njom ostalo sve do bitke na Marici (25. septembra 1371), kada se vratilo pod skiptar vesilevsa Romeja. U jednom od prethodnih poglavlja videli smo da je neposredno posle dolaska Svete gore pod srpsku vlast kralj Stefan Dušan požurio da formalno sredi odnose s tom zemljom monaha.
Rezultat pregovora koje je sa svetogorskim protom i časnim starcima njegovog sabora vodio kraljev poverljiv čovek i dvoranin logotet Hris, bila je tzv. opšta hrisovulja izdata novembra 1345. godine svim svetogorskim manastirima. U pitanju je svojevrstan ugovor srpskog kralja sa svetogorskim manastirima kojima su određena prava i obaveze obe strane. Svetogorci su tom hrisovuljom priznali kralja Stefana Dušana za novog gospodara, a aprila 1346. godine njihovi najviši predstavnici prisustvovali su Dušanovom carskom krunisanju u Skoplju, čime su prvi u vizantijskom svetu priznali njegovu carsku titulu.
Za tu dragocenu podršku u ostvarivanju carskih planova i pretenzija Stefan Dušan im se izdašno odužio, o čemu svedoče njegove grčke hrisovulje pojedinim svetogorskim manastirima. Prva grupa tih zanimljivih dokumenata nastala je aprila-maja 1346. godine, kada su najviši predstavnici Svete gore boravili u Skoplju, kako bi prisustvovali svečanostima carskog krunisanja Stefana Dušana. Od hrisovulja nastalih u to vreme, danas su poznate one izdate manastirima Ivironu, Filoteju, Zografu, Vatopedu, Ksiropotamu i Esfigmenu. Druga grupa hrisovulja cara Stefana Dušana izdatih svetogorskim manastirima nastala je između septembra 1347. i aprila 1348. godine, kada je on s porodicom boravio na Svetoj gori. Od njih su sačuvane hrisovulje izdate manastirima Esfigmenu, Velikoj lavri sv. Atanasija, Pantelejmonu i Vatopedu. Tokom boravka na Svetoj gori, Stefan Dušan je izdao i hrisovulje Hilandaru pisane na srpskom jeziku.

ZNAK posebne pažnje Stefana Dušana prema Svetoj gori atoskoj predstavljao je boravak njegove carske porodice na tom mestu od kraja avgusta 1347. do aprila 1348. godine. Može se verovati u iskrenost želje cara Stefana Dušana i njegove supruge Jelene da posete Svetu goru i poklone se tamošnjim svetinjama, ali se naslućuju i drugi razlozi koji su naveli srpskog cara da sa ženom i sinom baš krajem leta 1347. godine ode na Atos. Naime, tih meseci iz Carigrada se velikom brzinom širila epidemija kuge, koja je u istoriji ostala zabeležena kao „crna smrt”.
Bolest su u prestonicu na Bosforu preneli Đenovljani iz svoje kolonije Kafa na Krimu. Zato se i veruje da je Stefan Dušan odlučio da se sa svojom porodicom krajem leta 1347. godine skloni od te opake bolesti, a u uslovima izolovanosti Sveta gora mu je mogla pružiti željeno utočište. Takvom tumačenju ide u prilog i činjenica da je uz cara Stefana Dušana na Svetoj gori boravila i carica Jelena - iako je po strogim pravilima života u toj zemlji monaha bilo zabranjeno da na njeno tlo kroči ženska noga. Svestan takvog kršenja pravila života atoskih manastira, jedan kasniji pisac je zabeležio da je carica Jelena došla na Svetu goru „ne javno, no nekako premudro i skriveno”.
Pomenuti zapis pisan u DžVII veku pomaže i u određivanju vremena dolaska srpske carske porodice na Svetu goru. U njemu stoji da je carica Jelena tu stigla 6855 (1347/1348) godine i da je zamolila nekog starca Joanikija da prevede na srpski jezik uvod Jevanđelja koji je napisao ohridski arhiepiskop Teofilakt. To znači da je srpska carska porodica prispela na Svetu goru pre 1. septembra 1347. godine.
Može se s priličnom sigurnošću ocrtati njen itinerer kretanja po Svetoj gori atoskoj. Sasvim je prirodno što su car Stefan Dušan, njegova supruga Jelena i sin Uroš najpre posetili srpski Hilandar, gde su svečano dočekani. Zatim ih je put vodio preko manastira Esfigmena i Velike lavre sv. Atanasija, gde su boravili u decembru 1347. godine.
U JANUARU 1348. godine srpska carska porodica posetila je ruski manastir Pantelejmon, čije je monahe Stefan Dušan bogato darivao, a za igumana je postavio uglednog starca Isaiju, kome je pridodao srpske monahe. Tim zaslugama srpski car je postao drugi ktitor manastira. Posle ponovnog boravka u Hilandaru, usledio je drugi deo putovanja srpske carske porodice po Svetoj gori atoskoj. Ona je najpre boravila u Kareji, gde je carica Jelena obnovila keliju svetog Save postavši tako njen drugi ktitor. Putovanje cara Stefana Dušana završeno je u Vatopedu. Aprila 1348. godine on je izdao hrisovulju tom slavnom manastiru, u čijem uvodu se naglašava briga Dušanovih predaka o Vatopedu.

Ako se pogleda sadržaj hrisovulja Stefana Dušana izdatih pojedinim svetogorskim manastirima, kao i vesti o boravku srpske carske porodice na Svetoj gori (1347/1348), čini se da se mogu izvesti neki zaključci o stavu srpskog cara prema tom središtu monaškog života pravoslavnog sveta. Najradikalniju ocenu politike cara Stefana Dušana prema Svetoj gori iskazao je Vladimir Mošin, verujući da je za vreme njegove vladavine došlo do prave slovenizacije ove zemlje monaha. To se možda moglo zaključiti zbog ulaska srpskih monaha u neke svetogorske manastire, kao i na osnovu uverenja da su tada srpski monasi dolazili na položaj prota. Tačno je da je prilikom posete Pantelejmonu januara 1348. godine Stefan Dušan postavio za igumana svog čoveka, starca Isaiju, i da je uz njega u manastiru naselio mnogo srpskih monaha, ali to ne znači da se slično dešavalo i u drugim svetogorskim manastirima.
Ni podaci o poglavarima Svete gore za vladavine Stefana Dušana, ne daju osnov za zaključak da su tada za prote postavljani samo Srbi. U februaru 1347. godine javlja se prot Nifon, prvi za koga se zna iz vremena srpske vlasti nad Svetom gorom. Tokom boravka srpske carske porodice u Kareji došlo je do promene na čelu uprave Svete gore jer je za prota izabran Srbin Antonije, ugledan hilandarski starac i duhovni otac cara Stefana Dušana. Međutim, on nije dugo ostao na čelu Svete gore - najkasnije do oktobra 1348. godine. Njegovi naslednici Arsenije (dva puta), Teodosije i Silvan bili su Grci.

VELIKI DESPOT
PRELAZEĆI na primere dodeljivanja najviših vizantijskih titula u Srbiji posle proglašenja carstva (1346), krenućemo od Jovana Olivera, uglednog Dušanovog velikaša, koji je s te strane naročito zanimljiv jer nosi dva visoka vizantijska dostojanstva - sevastokratora i despota. Titularni uspon Jovana Olivera, gospodara bogatih rudarskih krajeva oko Kratova i Zletova, jasno se razaznaje iz natpisa uz njegov ktitorski portret na severozapadnom zidu manastira Lesnova. Tu piše da je on „po milosti Božjoj i kralja Stefana Dušana bio kod Srba veliki čelnik, veliki sluga, veliki vojvoda, veliki sevastokrator za verno mu služenje po milosti Božjoj i veliki despot sve srpske zemlje i pomorske i učesnik Grkom”.



Izvor: Novosti

Pisma pape Inočentija VI

Autori: akademici Sima Ćirković i Božidar Ferjančić

IZ redova hrisovulja izdatih pojedinim svetogorskim manastirima nameće se utisak da je Sveta gora bila važan segment politike Stefana Dušana, u kojem je on najjasnije isticao svoje univerzalističke pretenzije veseljenskog cara. Želeo je da se prema Svetoj gori atoskoj postavi poput careva Romeja, čija je dužnost bila da brinu o napretku i blagostanju vaskolikog hrišćanskog sveta, a naročito o ustanovama crkve Božje.
O tome svedoče i arenge za hrisovulje izdate nekim svetogorskim manastirima (Iviron, Pantelejmon, Esfigmen), u kojima se na besednički način iskazuju obaveza i briga hrišćanskog cara koji treba da deluje po uzoru Božjem. Zato se na Svetoj gori atoskoj Stefan Dušan svesrdno trudio da deluje po uzorima careva Romeja, jednako se brinući o blagostanju svih tamošnjih monaških bratstava. Za tu brigu Svetogorci su mu se dostojno odužili jer je ime Stefana Dušana zapisano u Pomeniku Svetogorskog protata kao vladajućeg cara i ktitora.

Ugarska opasnost, koja je tokom vladavine Stefana Dušana više puta zapretila severnim krajevima srpske države, primorala je srpskog cara da u leto 1354. godine preduzme važan diplomatski korak: pokušao je da se približi novom papi Inočentiju VI (1352-1362). Dušan je dobro znao da je celokupna politika krune svetog Stefana prema njegovoj državi bila sastavni deo planova papske kurije koja je u Ugarskoj, graničnoj zemlji katoličkog sveta, uvek videla sigurnog zaštitnika prave vere susednih šizmatičkih vladara. Svestan takvog položaja Srbije prema Ugarskoj, car Stefan Dušan je želeo da, približavanjem papskoj kuriji, promeni politiku i stav Lajoša I, ali je zato morao da ispuni neka očekivanja pape Inočentija VI.
Međutim, čini se da se mogu naslutiti još neki politički razlozi koji su naveli srpskog cara da počne pregovore s papskom kurijom, čije je sedište tada bilo u Avinjonu. To je, pre svega, bila očigledna opasnost od daljih pohoda Osmanlija, koja se jasno razaznavala posle njihovog zaposedanja tvrđava Cipe i Galipolj na evropskoj strani Helesponta. Ako je Stefan Dušan nekoliko godina ranije (početkom 1351) mogao i da pomišlja na pregovore i savez sa Orhanom, događaji koji su usledili otklonili su kod hrišćana Balkanskog poluostrva svaku nedoumicu u vezi sa daljim planovima Osmanlija i nagovestili su blisku opasnost, koja će snaći i jugoistočne krajeve Srpskog carstva.

IDEJA srpskog cara bila je da pokuša da ujedini snage hrišćanskog sveta za borbu protiv nevernika, koja bi se vodila uz blagoslove papske kurije. Pregovore Stefana Dušana s Inočentijem VI možda su uslovili i neki unutrašnjepolitički razlozi. Naime, poznato je da je u srpskoj državi živeo znatan broj katolika o čijoj zaštiti se brinula njihova crkva, pa je sasvim prirodno da je o tome i ranije bilo pregovora s prethodnicima Inočentija VI na papskom tronu.

Pokretanje pregovora s papom Inočentijem VI predstavljalo je važan diplomatski korak, koji se mogao učiniti samo u saglasnosti sa srpskom crkvom i njenim poglavarom. Stefan Dušan je avgusta 1354. godine pozvao patrijarha Joanikija na razgovor u manastir Žiču, gde se on iznenada razboleo. Po sopstvenoj želji teško bolesnog patrijarha poneli su put Peći, ali je on umro u Polumiru na Ibru, nedaleko do Žiče (3. septembar 1354). Može se verovati da je car Stefan Dušan želeo da čuje mišljenje svog patrijarha o pregovorima s papom Inočentijem VI jer je izvesno da je sporazum s papskom kurijom podrazumevao i neke važne ustupke sa srpske strane, pre svega, priklanjanje Stefana Dušana i njegovih podanika katoličkoj veri.

Možda se, kao dobar pravoslavac, patrijarh Joanikije usprotivio nameri svog cara da, zarad političke koristi, prihvati katoličku veru i prizna primat pape. Iznete slutnje o stavu patrijarha Joanikija prema pregovorima s papskom kurijom možda nalaze potvrdu u pismu Inočentija VI, koje je on krajem 1354. godine uputio srpskom patrijarhu. Naime, papa mu je prebacivao da je nekanonskim putem došao na položaj poglavara srpske crkve - budući da tada još nije imao obaveštenje o njegovoj smrti.

Podaci izvora ukazuju na to da je srpski car i pre 1354. godine pomišljao na pregovore s papskom kurijom. Početkom 1347. skadarski episkop Marko obavestio je papu Klimenta VI (1342-1352) da je Stefan Dušan, "nadahnut Duhom svetim, a brinući se za spas svoje duše i svoga naroda, spreman da napusti šizmu i da se prikloni svetoj katoličkoj veri". Marta 1347. godine papa Kliment VI uputio je pismo srpskom caru, ali i nekim uglednim ljudima na njegovom dvoru - protovestijaru Nikoli Bući iz Kotora, kesaru Grguru Golubiću, kao i kneževima Kotora, Bara i Skadra, moleći ih da utiču na svoga gospodara da prihvati crkvenu uniju.

IAKO od daljih pregovora s papom tada ništa nije ostvareno, car Stefan Dušan je možda pokušao da se preko francuskog dvora približi zapadu. Prema priči Mavra Orbina, on je 1351. godine poslao u Francusku protovestijara Nikolu Buću sa zadatkom da zaprosi kćerku kralja Šarla od Valoa (1350-1364) za njegovog sina Uroša. Francuski suveren je srdačno primio Dušanovog poklisara. Budući da mu se veoma dopao, darovao mu je ljiljan da ga stavi u svoj grob, a što se tiče planiranog venčanja, odgovorio je da "bi to više nego rado učinio kad bi Stefan Dušan i njegov sin bili rimskog obreda".

Pošto je pomenuti plan s francuskom nevestom propao, Stefan Dušan je za sina Uroša zaprosio Jelenu, ćerku vlaškog kneza, i to venčanje je obavljeno.

Car Stefan Dušan je, zatim, preduzeo odlučan korak u pregovima s papom: u leto 1354. godine uputio je u Avinjon reprezentativno poslanstvo koje su sačinjavali opšti dvorski sudija Božidar, kafelija Sera Nestong i ugledni Kotoranin Damjan.
Papa Inočentije VI je u rezidenciji "Vila nova" primio poklisare srpskog cara, kojeg je pismom od 25. avgusta 1354. godine obavestio da će uskoro poslati svoje legate u Srbiju. Iz papinog odgovora se može zaključiti da je Stefan Dušan u pismu, overenim zlatnim pečatom, obećavao da će ga priznati kao oca hrišćanstva, zastupnika Hristovog i naslednika svetog Petra. Obećavao je, takođe, da će promeniti odnos vlasti prema katolicima u Srbiji: oni više neće biti prinudno pokrštavani, biće im vraćene skoro sve otete crkve i manastiri, a svi episkopi, opati, sveštenici i klirici moći će da se vrate u svoje crkve i manastire i da vrše službu po obredima Katoličke crke. Sva ta obećanja poslanici su potvrdili zakletvom pred jevanđeljem.

Iz papinog pisma se vidi da je car Stefan Dušan bio spreman da prihvati papski primat i katoličku veru, a očekivao je da će ga Inočentije VI imenovati i blagosloviti za kapetana hrišćanske vojske, koja treba da povede krstaški rat protiv Osmanlija. Papa je održao dato obećanje da će uskoro poslati legate na dvor srpskog cara.

ANTRFILE
VIZANTIJSKE TITULE

ODAVNO je uočeno da je carsko krunisanje Stefana Dušana unelo velike promene u sistem titula u srpskoj državi. Izvesno je da su i ranije, u doba kraljeva iz kuće Nemanjića, u Srbiji postojale titule i funkcije preuzete iz susednog carstva Romeja, ali je uzdizanje Srbije u rang carstva stvorilo uslove da se uglednim velmožama daruju i najviše vizantijske titule - despot, sevastokrator, kesar, izvedene od carskih epiteta, koje je mogao dodeljivati samo car.
Pošto je Stefan Dušan dobro poznavao vizantijske državno-pravne norme, pa i to da samo caru pripada pravo dodeljivanja najviših dvorskih činova, sasvim je izvesno da je to i poštovao: pre krunisanja za cara nije svojim velmožama davao titule despota, sevastokratora i kesara. Tu činjenicu treba posebno naglasiti jer su se, kao što ćemo videti, pojavila tumačenja da je Stefan Dušan i pre krunisanja za cara nekim velikašima dodeljivao najviše vizantijske titule.




Izvor: Novosti

Jalova misija Petra Tome


Autori: akademici Sima Ćirković i Božidar Ferjančić

NA Badnji dan 24. decembra 1354. godine sastavio je pismo Stefanu Dušanu, izražavajući pre svega želju da ga, zajedno sa njegovim narodom, što pre vidi među vernicima Katoličke crkve. Narod u Dušanovoj državi, naročito u nekim njenim krajevima, mnogo je propatio od Turaka i stoga papa napominje da je s radošću primio carevu molbu da ga imenuje za kapetana hrišćanske vojske u ratu protiv nevernika. Kad se sve bude završilo, Stefan Dušan će, prema papinim rečima, moći da srećno i bezbrižno živi, utoliko srećniji što će ga štititi papska kurija i katolička vera.

Zatim papa naglašava da je kao legate uputio ljude vrlo učene i na glasu sa svoga poznavanja svetih knjiga, pa njih srpski car treba da lepo primi i sasluša. Misiju u Srbiji papa Inočentije VI poverio je Francuzu Petru Tomi, episkopu gradova Pati i Lipari na Siciliji, kao i Vartolomeju, episkopu Trogira, koji je kasnije postao i episkop Kotora.


Pretpostavlja se da je papskog legata srpski car primio u Krupištima na obali Bregalnice, mestu u kojem je Stefan Dušan boravio u proleće-leto 1355. godine. O obravku Petra Tome na dvoru Stefana Dušana, kao i o svemu što ga je tamo snašlo, postoji izveštaj Filipa Mezijera, njegovog biografa i možda pratioca na putu u Srbiju. Prema tom izveštaju, boravak Petra Tome na srpskom dvoru nije bio prijatan.

VEĆ pri opisivanju prvog susreta sa srpskim carem, Filip Mezijer konstatuje da je Stefan Dušan bio krupniji od mnogih ljudi svoga vremena i strašnog izgleda. Petru Tomi je predočeno da je u Srbiji običaj da onaj ko pristupa caru treba pre pozdrava da celiva njegovu nogu, a ukoliko tako ne postupi, izložiće se velikoj opasnosti, čak možda i dobijanju stroge kazne. Uprkos takvim upozorenjima, Petar Toma je stao pred Stefana Dušana bez uobičajenog celivanja njegove noge, koje je svakako trebalo da nalikuje normama vizantijske proskineze. Srpski car ga je, okružen velmožama, oholo i hladno primio.

Izvesno je da misija Petra Tome nije postigla očekivane rezultate. Njen neuspeh je, čini se, najviše bio posledica promenjenih prilika na granici prema Ugarskoj, gde su nestali razlozi zbog kojih je Stefan Dušan odlučio da se obrati papi Inočentiju VI. Pre svega, prestao je rat sa ugarskim kraljem, čija se pažnja ponovo okrenula borbi s Mlečanima oko gradova Dalmacije. Početkom 1355. godine Lajoš I je još ratovao protiv Srbije, ali je u maju iste godine zaključeno primirje između dve susedne države.

Mora se priznati da je malo šta poznato o poslednjim danima cara Stefana Dušana, kao i o prilikama u kojima je napustio ovozemaljski svet. O smrti svog bivšeg prijatelja, a potom ljutog protivnika, govori Jovan Kantakuzin, ali je njegova priča više okrenuta zbivanjima u Srpskom carstvu posle tog iznenadnog događaja, odnosno borbi za vlast između Simeona Paleologa i mladog cara Uroša, stavu carice Jelene, koja je vladala Serom, kao i pohodu despota Nićifora II Anđela prema Tesaliji.

VIŠE saznanja ne pruža ni Nićifor Grigora, koji piše da se Stefan Dušan upokojio početkom proleća, a zatim opisuje pohod despota Nićifora II Anđela prema Tesaliji. Zahvaljujući beleškama naših letopisa, kao i tzv. Kratkih hronika, sličnih spisa poznovizantijske istoriografije, saznajemo da je prvi srpski car preminuo u nedelju 20. decembra 1355. godine. Stefan Dušan je sahranjen u svojoj zadužbini, manastiru Sveti arhanđeli, nadomak Prizrena.

Ako je i sigurno da je Stefan Dušan preminuo u nedelju 20. decembra 1355. godine, njegovi poslednji dani, kao i okolnosti pod kojima je umro prekriveni su potpunom tamom. Već smo naveli Sulisovu opasku da je poslednju godinu života prvi srpski car proveo u južnim krajevima svoje prostrane države. To može potvrditi činjenica da je 5. decembra 1355. godine pod Verijom izdao povelju o razrešnici računa Dubrovčnanina maroja Gučetića. Polazeći od toga da je Stefan Dušan sahranjen u manastiru Sveti arhanđeli kod Prizrena, Sulis pretpostavlja da je umro u blizini tog znamenitog grada.

U kasnijim spisima dubrovačkih pisaca sačuvane su zanimljive priče o kraju života Stefana Dušana. Prema Mavru Orbinu, prvi srpski car je umro u Đavolotopi u Romaniji posle 25 godina vladavine, ali isti pisac beleži kako "neki vele da ga je smrt zadesila u Nerodimlju", dakle u jednoj od rezidencija srpskih srednjovekovnih vladara. Drugi Dubrovčanin, Jakov Lukarević, beleži da je Stefan Dušan umro 18. decembra 1356. godine u mestu Diapoli u Trakiji, krećući u nov pohod protiv Vizantije. Još je Florinski sumnjao u verodostojnost navedenih vesti dubrovačkih pisaca, dok je kasnije Vladimir Mošin bio spreman da u njih poveruje.

Ugledajući se na svoje prethodnike, Dušan je naumio da podigne sopstvenu zadužbinu u kojoj će biti njegov grob. U poznoj Vizantiji se ceremonijal carskog krunisanja završavao time što je novokrunisani vladar birao kamen od kojeg će se izgraditi njegov grob, što je trebalo da ga podseti na prolaznost zemaljskog života. Zadužbinu je posvetio svetim arhanđelima Mihailu i Gavrlu, kojima je bio posebno privržen i zahvalan.

MESTO je izabrao u blizini Prizrena, na ulazu u klisuru Bistrice u blizini prizrenske tvrđave. Ona je darovana manastiru da posluži kao žitnica i riznica, za šta su inače služili pirgovi (kule). Manastir je građen u periodu 1347. do 1350. godine. Car je za vreme građenja zabranjivao da se iz Trepče izvozi olovo, jer je ono bilo potrebno za njegovu crkvu.

Crkva je bila petokupolna, bogato ukrašena kamenom plastikom, sa mozaičkim podom koji je izazivao divljenje sve dok crkva nije bila razorena, što se desilo srazmerno rano. U jednom tekstu s početka DžVI veka prenosi se uverenje stanovnika da je "prizrenske crkve patos" među najvećim srpskim znamenitostima, zajedno s dečanskim hramom, pećkom pripratom, banjskim zlatom i resavskim živopisom. Manastir je poslužio kao uzor kasnijim ktitorima i graditeljima crkava moravske škole. U crkvi je bio pripremljen carev grob, sa ležećom figurom pokojnika po zapadnjačkom uzoru.

Manastir Sveti arhanđeli je njegov ktitor obdario mnogobrojnim posedima, nabrojanim u povelji koja je do nas došla u okrnjenom obliku. Mnoge od darovanih poseda u samom gradu Prizrenu i okolini Dušan je kupovao ili razmenjivao, dajući vlasnicima druge posede. Naslednik Dušanov, car Uroš, odmah na početku svoje vladavine darovao je prihode od trga u Prizrenu očevoj zadužbini.

Dve decenije posle careve smrti, 1375. godine, u njegovoj zadužbini je održana ceremonija koja je bila posledica raskola nastalog odlučenjem. Izaslanici carigradskog patrijarha, "ušavši u crkvu, služiše i pričestiše se sa svetiteljem i srpskim sveštenicima pređe odlučenima". Bio je to simbolički izraz odluke kojom "oprostiše od pređašnjeg zaprećenja i odlučenja cara i patrijarha i sve žive i umrle i primiše sve arhijereje i jereje u zajednicu i sasluženje". Ceremonijom nad carevim grobom su konačno otklonjene posledice raskola, ali su istovremeno podržane i ovekovečene osude Dušanovih ambicija.

(Kraj)

Izvor: Novosti

Nazalost, nikada necemo vise imati takvog  srpskog vodju!