Dok šeta centrom Beograda, većina nas nije ni svesna preko kakvog kulturnog blaga prelazi. Više o tome možete saznati svake nedelje u 11h kada u organizaciji Turističke organizacije Beograda ispred Palate Albanija kreće dvočasovna Šetnja kroz antički Singidunum koja nas vraća u prvi vek nove ere. Biće vam potrebno samo malo mašte kako biste dočarali život zaboravljenih antičkih stanovnika na tlu Beograda.



Današnji Beograd počiva na ostacima nekada moćnog antičkog Singidunuma koji su Rimljani počeli da grade u 1. veku naše ere. Gotovo da i ne postoji lokacija u starom delu Beograda na kojoj nema svedočanstava iz rimskog perioda. Ispod sadašnjih pločnika, na pravcu od Trga Republike do Beogradske tvrđave i parka Kalemegdan, nalaze se rimske lampe, keramičke posude, ostaci vodovoda, rovovi, peći, rimski grobovi, trase bedema, ognjišta…

Brojni arheološki lokaliteti čine Beograd jednom od najbogatijih evropskih prestonica antičkim nalazištima, a arheološki ostaci koji svedoče o nastanku, usponu i nestanku rimskog Singidunuma čuvaju se u Narodnom muzeju i Muzeju grada Beograda.

Prvo pominjanje Singdinuma

Daleki tragovi praistorijskih ljudskih zajednica na tlu današnjeg Beograda mogu se pratiti još od neolita (mlađeg kamenog doba). Oko 600. godine pre n. e. ovim prostorom prolazila su tračkokimerska i skitska plemena, a za prisustvo keltskog plemena Skordisci vezuje se nastanak Singidunuma, koji se, kao utvrđeno naselje, prvi put pominje 279. godine pre n. e.

Moguće je da naziv potiče od imena tračkog plemena Singa, zatečenog u vreme dolaska Kelta, a drugi deo reči, „dunum“, označava utvrđenje ili grad.

Od starosedelaca i keltskih pridošlica formirana je plemenska zajednica Skordiska koja je živela u utvrđenim naseljima na obali Dunava. Nema gotovo nikakvih tragova o tom keltskom gradu, osim što su na lokalitetima Karaburme i Rospi ćuprije pronađene nekropole ratnika plemena Skordiska.

Znatni keltski kulturni uticaji utkani su u duhovnu kulturu stanovništva Singidunuma, koji su delom preneti i pomešani sa rimskim antičkim kulturnim elementima.

Dolazak Rimljana

Prvi period nastanka rimskog Singidunuma vezuje se za dolazak rimske vojske i zauzimanje današnje teritorije Beograda. Rimljani su učvrstili svoj položaj na ovom strateški važnom delu Podunavlja, a keltski Singidunum se uklopio u okvire rimske države i antičke civilizacije.

Za sada je nepoznato koja je prva rimska vojna jedinica zaposela ovo područje. Arheološka istraživanja u Knez Mihailovoj ulici broj 30 ukazuju na postojanje skromnog vojnog logora koji je na ovom prostoru podignut krajem 1. veka. Ostaci ulice na istom lokalitetu govore da je upravo ona predstavljala glavnu komunikaciju unutar vojnog logora.

Kao i većina gradova Rimske imperije, Singidunum se razvijao od legijskog logora i naselja veterana, a u prvoj polovini 2. veka postao je municipium – administrativni centar provincije Mezije, da bi verovatno sredinom 3. veka bio proglašen za koloniju osle pobede rimskih trupa nad Dačanima i nakon formiranja rimske provincije Dakije, legija IIII Flavija Feliks se trajno nastanjuje u Singidunumu.

Tada se podiže i kameno utvrđenje čiji se ostaci nalaze neposredno ispod današnje Beogradske tvrđave i parka Kalemegdan. Veliki legijski logor imao je površinu od 20 hektara. Protezao se od Biblioteke grada Beograda u čijoj Rimskoj dvorani su i danas vidljivi ostaci južne kapije, sve do severozapadnog bedema Gornjeg grada.

Kroz ovu kapiju rimskog vojnog logora, više od dva veka prolazile su generacije rimskih legionara sa visoko podignutom zastavom na kojoj je bio Lav – simbol IIII legije Flavija Feliks.

Rimski vojni logor

Krajem 2. i početkom 3. veka, severozapadno od privremenog logora podignut je pravi rimski kastrum sa kamenim bedemima i kulama. Legijski logor je predstavljao centar oko kojeg se u narednim stolećima razvijalo gradsko naselje.

Na prostoru oko današnje Knez Mihailove ulice počeo je da se razvija grad čija je centralna ulica – Via Cardo – odgovarala trasi današnje beogradske pešačke zone.

Sam kastrum je imao trapezastu osnovu, a dva bedema su se spuštala ka Savi od zapadnog, odnosno ka Dunavu od severnog ugla kastruma. U to vreme rečna obala je dolazila približno do centralne donjogradske staze, koja prolazi kroz Kapiju Karla VI.

Postojao je relativno mali pojas obale, pa su se antička zdanja nalazila zbijena uz samo podnožje padine. Istraživanja na prostoru Donjeg grada potvrdila su postojanje nekoliko sakralnih objekata.

Moguće je da su to bila svetilišta posvećena bogovima Mitri, Nemesi i Silvanu. Do danas je otkriveno malo ostataka samog kastruma. U jezgru severoistočnog srednjovekovnog bedema Gornjeg grada mogu se videti delovi rimskog bedema.

Pored toga, u osnovi Dizdareve kule u kojoj je danas smeštena Astronomska opservatorija, otkriveni su ostaci severne kule rimskog kastruma, kao i ostaci još jedne, nedaleko od nje.

Arheološka istraživanja su potvrdila postojanje barem dve kapije: severozapadne, sa dve uvučene kvadratne kule kod današnje Dizdareve kapije, i jugoistočne kapije, sa dve uvučene i dve izbočene kvadratne kule, čiji se ostaci danas mogu videti u Rimskoj dvorani Biblioteke grada Beograda, na samom kraju Knez Mihailove ulice.



Unutrašnjost legijskog logora sa nizom legionarskih baraka i ulicom koja se protezala između njih omogućavala je pristup bedemima i kulama. Na osnovu istraživanja koja su sprovedena u drugim legijskim logorima na teritoriji Rimskog carstva znamo da su kupatila, bolnice i magacini ispunjavali ostali prostor unutar logora.

U središtu logora nalazio se štab (principia) u kojem su donošene vojne odluke, analizirana ratna dejstva i obavljani administrativni poslovi. U logoru je posebna zgrada bila namenjena čuvanju namirnica za vojnike. Jedna takva zgrada otkrivena je u Gornjem gradu ispod Sahat kule.

Najnovijim istraživanjima u Ulici Tadeuša Košćuškog utvđeni su glavni pravci najvažnijih rimskih komunikacija, pozicije severoistočnog bedema, kao i glavnih elemenata infrastrukture logora. Od ranije je poznato da je, neposredno uz bedeme, išla ulica koja je omogućavala pristup šetnoj stazi na bedemu, kao i ulazima u kule.

Paralelno ulici postavljeni su vodovodni i otpadni kanali. U jednom od njih otkriven je mač iz prve polovine 3. veka, jedinstven nalaz u ovom delu carstva.

Pored velike građevine u severoistočnom delu logora, koja je možda služila kao vojna bolnica, otkrivena je građevina u blizini jedne od glavnih ulica u logoru.

Ta zgrada je posedovala ogromna vrata, od kojih je ostao veliki prag, dug 4 metra. U nju se ulazilo preko trema ukrašenog malim crvenim opekama poređanim u obliku motiva riblje kosti i poda napravljenog od posebnog vodootpornog maltera.

Izvan logora su tri odbrambena rova sprečavala upad neprijatelja i otežavala mu osvajanje bedema. Brojne kamene kugle nam svedoče o bacačkim spravama koje su korišćene prilikom odbrane.

Mačevi, ostaci štitova, oklopa, kopalja i strelica ilustruju opremu koju su rimski legionari koristili u svakodnevnoj borbi.

Život u civilnom naselju

Uz vojni logor, Rimljani su naseljavali veterane svojih legija kako bi još više obezbedili svoju granicu. Pretpostavlja se da je vojno naselje bilo na prostoru Donjeg grada.

Naselje veterana se vremenom širi, ono raste doseljavanjem prvo trgovaca, a zatim i svih ostalih. Od vojnog naselja nastaje civilno naselje. Kroz jugoistočnu kapiju (Porta decumana) izlazilo se, dvema ulicama, u civilno naselje (duž današnjih ulica Vasine i Knez Mihailove), municipium Singidunum, nastanjeno šarolikim stanovnicima iz Rimskog carstva, kao i pripadnicima raznih domorodačkih etničkih grupa – Kelta, Tračana i Ilira.

Zgrade civilnog naselja pokrivale su prostor od Pariske ulice do Trga Republike, Kosančićevog, Obilićevog i Topličinog venca ka Savi i Siminoj i Gospodar Jovanovoj ka Dunavu.

To neveliko naselje imalo je sve potrebne elemente kojima su se dičili rimski gradovi: forum koji se nalazio u blizini zgrade Narodne banke u Ulici kralja Petra (o tome svedoče pronađeni žrtvenici i spomenici božanstvima koji su obično krasili rimske trgove) i javna kupatila u Studentskom parku i ispred Filozofskog fakulteta.

Tri polukružna zidića od savremenog materijala na pjaceti ispred Filozofskog fakulteta, predstavljaju repliku delova nekadašnjih termi (javnih kupatila), čiji ostaci postoje na dubini od oko 4 metra.



Sa centralnog trga, gde je bio smešten rimski forum sa gradskim većem i upravnim zgradama, širile su se dve glavne ulice duž današnje Vasine i Knez Mihailove. Tu su se nalazile stambene zgrade antičkog grada, verovatno skromnije građene, kao i brojne tržnice.

Kosančićev venac krasila je jedna od najlepših vila Singidunuma. Dekorisana freskama i mozaicima, tipičan je primer izgleda kuća uglednih i imućnih ljudi Singidunuma. Rimski vešti graditelji umeli su da zagreju kuće sistemima podnog grejanja. U posebnoj prostoriji postojala je ogromna peć iz koje se širio topli vazduh i zatim proticao između dva podna sloja.

U neposrednoj blizini ovog lokaliteta, između sadašnje Saborne crkve i zgrade Francuske ambasade, pretpostavlja se da su se nalazile terme. Sudeći prema natpisu sa ploče koja je tu otkrivena, gradio ih je jedan veteran u spomen na svoju preminulu suprugu.

Da bi se život u Singidunumu normalno odvijao, bila je potrebna i komunalna infrastruktura. O tome govore pronađeni ostaci rimskog vodovoda čija je trasa išla iz pravca današnjeg Malog Mokrog Luga preko delova Zvezdare i Vračara, Pionirskog parka, sve do Beogradske tvrđave. O tome svedoče i ostaci jedne vodovodne cevi u Rimskoj dvorani Biblioteke grada Beograda, kao i ostaci brojnih kanala u kojima su bile smeštene vodovodne cevi.

Nedaleko odavde, na uglu ulica Knez Mihailove i Kralja Petra, arheolozi su pronašli prostor popločan kaldrmom iz 2. veka. U pitanju je javna površina koja se nalazila ispred same kapije utvrđenja.

Na razvijenu kanalizacionu mrežu ukazuju i ostaci kanalizacionih kanala otkriveni blizu nekadašnjeg rimskog vojnog logora (današnje ulice: Cincar Jankova, Rajićeva i ispod tramvajskih šina na ulazu u park Kalemegdan). Izgled jednog kanala biće konzerviran i prezentovan na spoljnoj fasadi budućeg objekta u Cincar Jankovoj ulici (izgradnja je u toku).

Ritual sahranjivanja

Groblja, kao mesta poslednjeg prebivališta, svedoci su istorije, kulture i običaja, gde se mogu pronaći dragoceni podaci upravo o životima ljudi. Na mnogim nadgrobnim spomenicima i ostacima grobnih konstrukcija ostali su očuvani natpisi koji spominju imena stanovnika Singidunuma, njihova zanimanja, godine života, društveni položaj.

Na osnovu ovih natpisa znamo da su neki stanovnici živeli čak 90 godina. Osim stela, kao nadgrobna obeležja pronađene su i male kamene skulpture lavova.

Evo prevoda epitafa sa jedne nadgrobne ploče iz 3. veka (nađen na Obilićevom vencu), koji je otac posvetio prerano umrlom sinu:


Nadgrobni spomenik, 3. vek

„Bogovima podzemnog sveta!

Putniče, ti koji ideš putevima, ma ko da si, molim te čuj:

Kada su se u petnaestoj godini malje prve brade rasule po obrazima mladićevog lica, uzeo ga je čamac*

i oteo nesrećnom ocu jedinu utehu.

On sada ovde leži. Otet je iz zagrljaja svoga oca, kao što ralo otkida cvet iz zemlje.

No, cvetić će ponovo da cveta u prijatnim livadama.

Ali tebe mrtvoga više ne mogu da oživim.“

*Čamac kojim se mrtvi prevoze na drugi svet.

(Prevod: prof. dr Miroslava Mirković)

Danas se na prostoru Beogradske tvrđave može videti oko 20 sarkofaga koji su pronađeni iskopavanjem na teritoriji grada. Luksuznije ceremonije sahranjivanja podrazumevale su da se, osim tela pokojnika, u sarkofage polažu i razni predmeti kao što su posude, lampe od keramike zvane žižak, novčići, hrana, a ponekad i vredan nakit.

Mnoštvo posuda, lampi, delova odeće, kopči i zlatnih predmeta (kao što je zlatni prsten pronađen u sarkofagu u Makedonskoj ulici) čuvaju se danas u Narodnom muzeju u Beogradu i Muzeju grada Beograda. Na prostoru Beogradske tvrđave, na više mesta, u objektima iz turskog doba kao i iz doba austrijske uprave, izloženi su kameni spomenici koji potiču sa raznih lokaliteta na teritoriji Singidunuma.

U Velikom barutnom magacinu – Barutani u Donjem gradu (sagrađen između 1718. i 1720. godine kao bezbedno sklonište za barut) nalazi se postavka Narodnog muzeja sa rimskim statuama, stelama, sarkofazima i žrtvenicima.

Rimski car Flavius Iovanius - naš sugrađanin

Jedini rimski vladar koji je rođen u Singidunumu zvao se Flavius Iovianus. Flavije Jovijan je rođen oko 330. godine, kao sin Flavija Varonijana, komandanta garde imperatora Konstantina II, koja je imala sedište u Singidunumu.

Sin je nastavio očevim putem i kao tridesetogodišnjak dospeo je do istog položaja pod imperatorom Julijanom. Bio je oženjen kćerkom visokog vojnog oficira Lucijana iz Sirmiuma.



Amijen Marcelin, hroničar i carev savremenik, zapisao je o imperatoru: „Bio je toliko visok i krupan da se dugo nije mogla naći vladarska odeća koja bi mu odgovarala. Izraz lica mu je bio veseo, oči sive. Skromnog obrazovanja i dobroćudan, Jovijan je takođe bio i proždrljiv i uživao u vinu i ženama.”

Tokom svoje kratke vladavine (jun 363 – februar 364), Jovijan je doprineo razvoju hrišćanstva, ali je vodio politiku tolerancije u odnosu na pagane. Na novcu koji je kovan u vreme njegove vladavine, pojavljuju se kako hrišćanski, tako i neki paganski simboli.

Jovijan je umro u Dadastanu u Maloj Azili, pod nerazjašnjenim okolnostima, ali se pretpostavljalo da je otrovan. Imao je 32 godine, a sahranjen je u Crkvi Sv. Apostola u Konstantinopolju.

Svi nalazi govore da je u 2. i 3. veku Singidunum bio najveći i najsnažniji. O značaju Singidunuma govore i posete careva Septimija Severa 202. godine, Dioklecijana 295. godine i Konstancija 349. godine.

Kraj Singidunuma

Prilikom invazije Gota, Singidunum je pretrpeo velika pustošenja, a opadanjem moći Rimske imperije i podelom Rimskog carstva na Istočno i Zapadno 395. godine, Singidunum je pripao Istočnom carstvu – Vizantiji.

Iako se nalazio na udaru varvarskih naroda koji su nadirali sa severa, Singidon, kako se Beograd naziva pod Vizantijom, zadržava položaj vojnog, administrativnog i trgovačkog centra na severu Vizantijskog carstva.

Može se reći da upad Huna 441. godine pod vođstvom Atile i razaranje i spaljivanje grada, predstavlja kraj antičkog, odnosno rimskog Singidunuma.

U vekovima koji slede, smenjuju se brojni osvajači, a u prvim decenijama 7. veka, oko nekadašnjeg antičkog grada naseljavaju se Sloveni, koji mu menjaju ime u Beograd.

Značajni ostaci rimskog Singidunuma ostali su ispod moderne gradske infrastrukture. Preostaje čitav prostor parka Kalemegdan i Savske padine za buduća istraživanja, jer po mišljenju stručnjaka, baš na tom mestu krije se najstariji sloj Beograda.

Ispod parka su nizovi građevina od početka 2. do kraja 4. veka koji čekaju arheološka iskopavanja, ali i prikazivanje široj javnosti u sklopu istorijskog kompleksa Beogradske tvrđave.

Izvor: B92