Srpsko groblje iz 13. veka tresu kamioni s Ibarske


U selu Dići kod Ljiga, gde je zanemareno naše najveće srednjovekovno groblje. Nema turističke signalizacije koja bi putnicima skrenula pažnju pored kakvog spomenika prolaze

STOTINE masivnih monolita koji su postrojeni kao vojnici oko Crkve Svetog Jovana u selu Dići pod Rudnikom su najveće očuvano srpsko srednjovekovno groblje. Velike ploče oko obnovljene zadužbine Vlkdraga, velikog čelnika na dvoru kralja Milutina, ukrašene su neobičnim i jedinstvenim simbolima kao što je stilizovano Hristovo raspeće koje je istovremeno i predhrišćansko drvo života.

Svojom monumentalnošću srpska nekropola, tik uz Ibarsku magistralu, privukla je pažnju i stručnjaka Instituta za arheologiju sa Univerzitetskog koledža u Londonu. Engleski arheolozi i antropolozi su već tri puta dolazili u selo Diće, osam kilometra udaljeno od Ljiga, u želji da se priključe istraživanjima, koja su posle četvrt veka od otkrića nekropole i dalje na početku.

Naime, od 1991. do 1993. trajala su iskopavanja koja su otkrila temelje zadužbinske crkve i polje velikih nadgrobnih ploča pod kojima se sahranjivalo od 13. do 15. veka. Onda je usledila pauza od gotovo dve decenije, posle koje je crkvena opština iz Ljiga počela da uređuje nalazište i obnavlja crkvu čelnika Vlkdraga. Tek 2014. je i država obezbedila najzad novac za konzervaciju postojećih spomenika, a prošle godine otkriveno je još pedesetak novih.

- Groblje još nije potpuno istraženo, otkopali smo samo 250 grobova, a ovde se nalazi bar 1.000 srednjovekovnih nadgrobnih spomenika, koji su jedinstveni na Balkanu - kaže arheolog Željko Jež koji je otkrio ovo groblje. - Ornamenti korišćeni na njima u su uzor na kome je nastala umetnost stećaka u 15. i 16. veku. Zadužbinska crkva velikog čelnika Vlkdraga izgrađena je na mestu koje je nosilo oreol svetosti još od preistorije. Njen oltar se nalazi na tumulu iz jedanestog veka pre nove ere.

OTKRIĆE memorijalnog hrama visokog plemića i groblja s monumentalnim spomenicima u Dićima ukazuje da granica srednjovekovne Srbije sa Ugarskom nije bila na Rudniku, kako se obično smatra.

- Ovakve zadužbine grade se na svojoj zemlji, baštini, daleko od neprijatelja - kaže Jež. - To znači da je granična linija Srbije bila na bezbednoj udaljenosti, najmanje kod Kolubare.

Srednjovekovna nekropola se nalazi kraj novijeg groblja koje je su stanovnici formirali pored i iznad nje posle povratka iz neke seobe. Na novoj nekropoli stoje jedni kraj drugih spomenici od 18. veka do današnjih dana. Sve do uniformnih bezličnih modernih crnih granitnih ploča oni su zadržali deo srednjovekovnog duha i ornamentike.

- Lokalitet u Dićima je jedinstven primer sahranjivanja u veoma dugom vremenskom periodu, od preistorije do danas - kaže arheolog Radivoje Arsić iz valjevskog Zavoda za zaštitu spomenika kulture. - Ornamentika na spomenicima zadržava posebnost uprkos prekidima zbog raseljavanja, što ukazuje da se ovde uvek vraća isto stanovništvo. Groblje u Dićima je izuzetno svedočanstvo o srpskom kontinuitetu.

 Spomenik srpskog trajanja u Dićima naslanja se na magistralu, a posetilaca nema

ARHEOLOZI priznaju da Dići ni iz daleka nisu istraženi, iako oni mogu da nam daju odgovore na mnoga pitanja, kakvo je bilo srednjovekovno stanovništvo, kako su izgledali, koji su im običaji bili?

- Pitanje je gde su živeli ti ljudi koji su sahranjeni ispred crkve, jer je ovakva koncentracija grobova i njihova monumentalnost ukazuje da je reč o plemstvu ili bogatom stanovništvu velikog naselja - kaže Arsić. - Još tražimo taj tajanstveni grad i dvor velikog čelnika.

Paradoksalno, uprkos značaju lokaliteta u Dićima, na njemu je posetilaca veoma malo, iako se doslovno naslanja na Ibarsku magistralu čiji saobraćaj protresa kosti srednjovekovnih Srba. Vozila ne skreću na makadamski put ka Vlkdragovoj crkvi i polju monolita, iako arheolozi kažu da bi svuda u civilizovanom svetu ovakvo mesto bilo preplavljeno posetiocima, od putnika s magistrale, do đačkih ekskurzija.

Na groblju u Dićima sahranjuje se od vremena Nemanjića do današnjih dana

- Jedna je stvar ogromna vrednost naše baštine, a sasvim druga naš odnos prema njoj, koji je mizeran - kaže Jež. - Na lokalitetu koji ima suštinski značaj za istraživanje srpske prošlosti nema posetilaca jer je veoma mala zainteresovanost nadležnih institucija za njegovo istraživanje, publikovanje i prezentaciju. Pa mi nemamo ni signalizaciju koja bi putnicima na Ibarskoj magistrali skrenula pažnju pored kakvog spomenika prolaze. Želeli smo da stavimo bilbord i konkurisali smo pre nekoliko godina kod Ministarstva kulture, ali nam ni najskromnija suma nije odobrena.


PREDANjE SAČUVALO SRBE

SREDNjOVEKOVNA crkva i groblje u Dićima bili su duboko pod zemljom kad je početkom devedestih godina prošlog veka arheolog Željko Jež krenuo u potragu za njima.

- Kad smo počeli iskopavanja, nismo imali nikakav podatak o crkvi, osim da se navodno nalazila na toponimu koji su stari seljaci zvali Manastirine. Kad smo tražili od seljana da nam iseku jasen na tom mestu, da bismo mogli da kopamo, niko nije hteo ni za živu glavu. Govorili su da je to zapis i da nesreća čeka onog ko ga poseče. Tek uz pomoć lokalnog sveštenika uspeli smo da sklonimo drvo i ispod njega se ukazao temelj oltara crkve. Neverovatna je snaga predanja. Na osnovu njega potomci su se vraćali iz seoba i nastavljali da žive i sahranjuju se tamo gde i njihovi preci, ostavljajući nam spomenik o kontinuitetu.


VLKDRAGOVA CRKVA

KTITORSKA ploča otkrivena u ostacima hrama otkrila je da ga je kao grobnu crkvu podigao monah Nikola, koji je na dvoru kralja Milutina i Stefana Dečanskog bio veliki čelnik, što bi odgovaralo savremnom zvanju načelnika generalštaba. U crkvi je sahranjen sa ženom Vladislavom, u monaštvu Anom, i drugim članovima svoje porodice.

Sam hram je raškog arhitektonskog tipa, sa živopisom koji su radili vrhunski majstori s početka 14. veka. Crkva je zapaljena i srušena 1459, kad pada rudnička tvrđava Ostrvica, a za njom i Smederevo i srpska despotovina. Ipak, sahranjivanje kraj zgarišta crkve je nastavljeno možda sve do 17. veka. Onda dolazi do diskontinuiteta zbog Velike seobe, a povratak stanovništva i sahranjivanje se nastavlja u 18. veku.