Problem prapostojbine Slovena

Problemi proučavanja najstarije prošlosti nekog naroda uglavnom se svode na pitanja identifikacije datog naroda, njegovog imenovanja i samoimenovanja, teritorije na kojoj je nastao ili na kojoj je u određenom periodu živeo, vremena kada se formirao, načina na koji se formirao i uzroka koji su do toga doveli. Iako postoji veoma obimna literatura o slovenskoj etnogenezi i glotogenezi, znatan deo te složene problematike u nauci je još uvek nedovoljno osvetljen, mišljenja o pojedinim problemima su međusobno dosta udaljena, a u nedostatku neke nove građe (npr. arheološke) ili novih interpretacija poznatih činjenica samo usavršavanje naučnih metoda istraživanja verovatno neće moći bitnije da unapredi rezultate.

U pokušajima rekonstrukcije praslovenskog jezika i rekonstrukcije slovenske kulture do velikih seoba jedno od centralnih mesta ima pitanje lokalizacije prapostojbine Slovena. Reč "prapostojbina" u slavističkoj literaturi se uobičajila za označavanje prostora koji su naseljavali Sloveni do seoba, odnosno mnogo vekova pre nego što su o njima zabeležena prva podrobnija istoriografska svedočanstva. Sasvim je jasno da taj prostor treba shvatati dinamički jer je malo verovatno da su u periodu od najmanje jednog milenijuma, ako ne i dužem, Sloveni stalno naseljavali isti prostor. Pored toga, teško je odvojiti pitanje određivanja granica te teritorije od drugih pitanja slovenske etnogeneze i glotogeneze.

U relativno mladoj nauci o etnogenezi (poljski naučnik V. Henzel predlaže za nju naziv etnogenezologija) utvrđeno je više uzroka i oblika formiranja naroda. U vremenu kada se odvijao proces formiranja indoevropskih naroda dominirala su dva oblika: diferencijacija jednog naroda na dva ili više mlađih naroda ili mešanje naroda i njihovo stapanje u neki novi etnički elemenat. Obično su ta dva oblika etnogeneze povezana, tako da je u pojedinim slučajevima primarno diferenciranje naroda, jezika i kultura, a u drugim etničko, jezičko i kulturno mešanje.

Ipak, etnogeneza i glotogeneza mogu se manje-više i razilaziti, za šta ima dosta primera. Tako je, recimo, mađarskom jeziku srodan jezik naroda Hanti i Mansi, koji žive istočno od Urala (odakle su preci Mađara došli u Panonsku niziju), ali se Mađari antropološki i etnografski znatno razlikuju od svojih dalekih jezičkih rođaka jer su umnogome usvojili kulturu sredine u kojoj su se našli. Na manje izrazit način to važi i za neke druge jezičke grupe. Sloveni se, kao što je bilo rečeno, znatno više razlikuju u antropološkom nego u jezičkom pogledu.

U brojnim hipotezama i teorijama o prapostojbini Slovena, čiji se kratak pregled dalje izlaže, razlikuju se one koje su orijentisane na apsolutnu lokalizaciju te teritorije (pomoću mora, reka, planina, naseljenih mesta kao glavnih orijentira) i one teorije koje su orijentisane na relativnu lokalizaciju (tj. približnu lokalizaciju Slovena u odnosu na neke druge narode, npr. Germane, Kelte), iako ni o prostoru koji su ti narodi naseljavali često nema sasvim pouzdanih i preciznih saznanja. Pored toga, u literaturi o najstarijem prostoru koji su naseljavali Sloveni često se, i neizbežno, sa manje ili više podrobnosti govori i o problemima koji su u domenu glotogeneze, odnosno lingvistike, kao i arheologije, antropologije, etnologije itd. Jer se bez rezultata do kojih se došlo u tim naukama i naučnim disciplinama ne može rešavati pitanje prapostojbine Slovena. Štaviše, u slavistici je odavno sazrelo uverenje da se to pitanje može rešavati samo svestranim pristupom koji uključuje sve bitne elemente, iako je u istoriji pitanja slovenske prapostojbine bilo i dosta pokušaja njegovog jednostranog rešavanja (npr. samo u okviru lingvistike, arheologije i sl.).

Problem prapostojbine Slovena umnogome je odre|)en rešenjem problema prapostojbine Indoevropljana, što je u nekim važnijim crtama razmatrano u odeljku o Slovenima u svetlu arheoloških istraživanja. Prema jednim mišljenjima prapostojbina Indoevropljana |e u V i IV milenijumu pre Hrista obuhvatala široki prostor od Rajne do zapadne Ukrajine, prema drugim još širi - od Rajne do gornje Volge, a prema trećim ona se lokalizuje severno od Crnog mora i duž Volge, sa kasnijim širenjem u balkansko-podunavsko područje i dalje u centralnu Evropu, zatim u Zakavkazje, Iran, Malu Aziju i istočni Mediteran (koncepcija američkog arheologa litavskog porekla Marije Gimbutas). Gruzinski lingvista Tomas V. Gamkrelidze i ruski lingvista Vjačeslav V. Ivanov autori su jedne od najnovijih koncepcija o prapostojbini Indoevropljana, prema kojoj se uglavnom na osnovu lingvističkih istraživanja, ona lokalizuje u istočnoj Anadoliji (Mala Azija), na južnom Kavkazu i u severnoj Mesopotamiji. U savremenoj indoevropeistici najviše pažnje privlače poslednja dva gledišta budući da su novija i bolje argumentovana od prethodnih.

U XIX veku predloženo je više teorija o prapostojbini Slovena, koje su se često temeljile na jednostranim i nedovoljno pouzdanim izvorima, na primer samo na letopisima, hronikama i sl., tako da nemaju naučnu vrednost. U njima se Sloveni, u potpunosti ili delimično, ubrajaju u Kelte, Gote, Gete, Sarmate, Tračane, Dačane, Ilire ili neke druge narode.

Prvi naučni pokušaj utvrđivanja prapostojbine Slovena učinio je tridesetih godina prošlog veka veliki proučavalac slovenske istorije i kulture Slovak Pavel Jozef Šafarik. U knjizi Slovenske starine (1837) Šafarik je na osnovu analize istoriografskih izvora izgradio teoriju o slovenskoj prapostojbini koja je kasnije nazvana karpatskom teorijom. Prema toj teoriji, koja je posebno u XIX veku bila dosta popularna, najstarija slovenska postojbina nalazila se severno i severoistočno od Karpata, na teritoriji Galicije, Podolije i Volinije. Istini za volju, Šafarik u svom delu nije gubio iz vida ni letopisni podatak o slovenskim plemenima u Podunavlju pre njihovog odlaska na druge teritorije, ali se to u kasnijim naučnopopularnim školskim i sličnim interpretacijama tzv. karpatske teorije uglavnom izostavljalo.

Razvoj uporedno-istorkjskog pravca u lingvistici XIX veka usmerio je mnoge lingviste na proučavanje problema stepena srodnosti između pojedinih indoevropskih jezika, posebno tamo gde je postojala uočljiva strukturna sličnost, na primer između slovenskih i baltičkih jezika. To je vodilo pokušajima relativne lokalizacije prostora na kojem se govorilo praslovenskim jezikom, a prema njima Sloveni su živeli severozapadno od iranskih plemena, jugoistočno od baltičkih, istočno od germanskih, i bili su u daljem kontaktu sa Keltima i Italima na jugozapadu, a na jugu sa Grcima, verovatno i sa Ilirima i Tračanima. Ta shema bila je ipak dosta uslovna i statična, a argumentacija jednostrana.

Od kraja XIX veka u rešavanju tog problema počinju sve više da se uzimaju u obzir i činjenice iz oblasti onomastike (lingvističke discipline o vlastitim imenicama), a zatim i arheološke i antropološke činjenice, kao i proučavanje naziva biljnog sveta i riba u slovenskim jezicima.

Od brojnih naučnih hipoteza o prapostojbini Slovena danas su u slavistici najprisutnije tri: vislansko-odranska, srednjodnjeparska i dunavsko-panonska.

Vislansko-odranska hipoteza nastala je još krajem XVIII veka, ali je najpotpuniju naučnu argumentaciju dobila tek u radovima poljskog lingviste Tadeuša Lera-Splavinjskog (1946), a njenoj razradi doprineli su i mnogi lingvisti potonjih decenija. Prema toj hipotezi, kao što se iz samog naziva može videti, teritorija prapostojbine Slovena zahvata prostor između Odre i Visle, s tim što pojedini lingvisti koji tako gledaju na dato pitanje dopuštaju da je prapostojbina vremenom manje ili više izlazila iz tih granica. Velika vrednost vislansko-odranske hipoteze, posebno u interpretaciji samog Lera-Splavinjskog, u poređenju sa mnogim drugim gledištima o tom pitanju, jeste veoma raznovrsna argumentacija na kojoj se ona zasniva i u okviru koje se uzimaju u obzir činjenice različitih nauka. Kao interesantan lingvistički argument može se navesti podatak da između Odre i Visle ima mnogo hidronima čije se osnove sreću i u području Dnjepra, ali tamo sa deminutivnim i hipokorističnim sufiksima (npr. u današnjoj Poljskoj postoji reka Kolomnja, a u Ukrajini Kolomijka, u Poljskoj Osna, a u Belorusiji Osnica i sl.), iz čega se zaključuje da su izvedene osnove mlađeg postanka i da je teritorija na kojoj se ti vodeni tokovi nalaze naseljena kasnije.

Kao argument da su Sloveni živeli na obali mora (pretpostavlja se - Baltičkog) uzima se činjenica da u svim slovenskim jezicima postoji reč za more, približno iste glasovne strukture. Doduše, mnogi lingvisti danas osporavaju taj argument i smatraju da se reč *toge u praslovenskom odnosila na veću stajaću vodu, dakle jezera, močvare i slično.

Srednjodnjeparsku hipotezu zastupali su Lubor Niderle, Kazimjež Mošinjski, Maks Fasmer i drugi slavisti, a u drugoj polovini XX veka najviše pristalica imala je u Sovjetskom Savezu. U njihovim radovima (posebno u radovima Fedota P. Filina) ističe se da se praslovenski rečnički fond odnosi na realije svojstvene šumskom i stepsko-šumskom pojasu koji danas uglavnom odgovara južnoj Belorusiji i severnoj Ukrajini. Srpski ekvivalenti tih praslovenskih reči bile bi reči jezero, blato, dubrava, borik i dr., zatim nazivi drveća: breza, jasika, orah, lipa, vrba..., nazivi divljih životinja, ptica i rečnih riba: medved, lisica, vuk, ris, jelen..., guska, labud, vrana..., som, štuka, losos... i dr. S druge strane, na osnovu analize slovenske leksike zaključuje se da u praslovenskom jeziku nije bilo reči koje bi označavale realije vezane za more (npr. za morske ribe), niti reči koje bi upućivale na stepu, a slabo su zastupljene i reči koje bi se odnosile na planinski reljef (sa čime se neki savremeni slavisti, kao Oleg N. Trubačov, ne slažu, navodeći dosta kontraargumenata).

U novijoj slavistici oživljava interesovanje za jednu od najstarijih hipoteza o prapostojbini Slovena dunavsko-panonsku (balkansku) hipotezu, koja se početkom prošlog veka zasnivala isključivo na letopisnom podatku iz XII veka (Povest o minulim godinama) o tome da su Sloveni u davna vremena naseljavali prostor Ugarske i Bugarske pre nego što su se odatle pojedina slovenska plemena (Moravci, Česi, Beli Hrvati, Srbi, Hobutani, Lahovi, Ljutići i dr.) doselila na nove teritorije, na kojima su neka trajno ostala. Pošto taj podatak nije imao jaču potvrdu iz nekog drugog izvora, hipoteza koja se na njemu zasnivala vremenom je marginalizovana kao neargumentovana i bez. naučne verodostojnosti. Međutim, u savremenoj slavistici (npr. u radovima O. N. Trubačova, V. P. Kobičeva, L. Trbuhović i dr.) ta stara ideja počela je sve ubedljivije da se osnažuje lingvističkim, istorijskim, etnografskim i drugim argumentima. Tako se, na primer, skreće pažnja na sličnost naziva plemena Veneta sa severnog Jadrana (upor. današnji naziv za Veneciju) i jednog od slovenskih etnonima - Venedi, a posebno na činjenicu da se u pomenutom letopisu eksplicitno kaže da su se Sloveni zvali Norci (dok su živeli na Dunavu), a da više antičkih izvora pominje uz Skite i narod Neuri, dok je istorijski poznato da su u IV veku pre Hrista Kelti razorili provinciju Norik u gornjem Podunavlju (većina savremenih slavista uzima kao izvesno da je praslovenski jezik sredinom prvog milenijuma pre Hrista bio formiran). Ne zna se tačno šta je bilo sa stanovništvom Norika: da li je stradalo, ili je asimilovano, ili se raspršilo na razne strane pred keltskom najezdom, ili se odselilo u određenom pravcu. Nije pouzdano utvrđena ni etnička pripadnost stanovništva Norika; pretpostavlja se daje moglo biti severnoilirsko ili etnički mešovito. Interesantno je da se i izvestan broj hidronima sa područja gornjeg i srednjeg Podunavlja (npr. Dunav, Mura, Tisa i dr.) sreće na slovenskom severoistoku u obliku deminutivnih i hipokorističnih izvedenica, što bi svedočilo da su u eventualnim slovenskim seobama sa Dunava preko Karpata nazivi nekih reka mogli biti preneti u novu postojbinu. U oblasti etnografije zanimljivo je, na primer, to da u beloruskom folkloru ima dosta pesama o Dunavu, iako je Belorusija udaljena od Dunava. Arheolog Leposava Trbuhović dopušta mogućnost da su Panonci iz I v. n. e., koje opisuje Dion Kasije, zapravo Sloveni, a poznati ruski slavista O. N. Trubačov podupire podunavsku hipotezu o prapostojbini Slovena rezultatima novih etimoloških istraživanja. Ideja o podunavskoj prapostojbini Slovena podrazumevala bi zaključak da su slovenske seobe na jug u VI veku zapravo bile seobe u pravcu iz kojeg su Sloveni desetinu vekova ranije otišli na sever, uz mogućnost da neki nikada i nisu napustili teritoriju stare postojbine. Drugim rečima, hipoteza o podunavskoj prapostojbini Slovena ne mora biti nespojiva sa nekim drugim hipotezama ako se ima u vidu da se teritorija prapostojbine mogla u dalekoj prošlosti i znatno menjati, tj. ako se pretpostavi da su postojale dve prapostojbine Slovena. Podunavska prapostojbina je u tom slučaju mogla prethoditi nekoj kasnijoj.

Ako se o prapostojbini Slovena govori sa stanovišta vremena koje je neposredno prethodilo seobama, onda se većina savremenih slavista slaže u tome da je sredinom prvog milenijuma nove ere ona obuhvatala teritoriju približno između 50. i 55. stepena severne geografske širine, između Dnjepra na istoku i Odre na zapadu.

Izvor: Wikipedia