Masonerija u Beogradu

Prvi indirektni tragovi o formiranju Slobodnozidarskih Loža u Beogradu, datiraju u memoarima pisaca sa kraja osamnaestog veka. Iako nema direktne arhivske građe, zna se da je krajem tog veka u Beogradu postojala radionica, koja je verovatno radila na Turskom jeziku i među čijim su se članovima nalazili vezir tadašnjeg beogradskog pašaluka, Hadži - Mustafa Paša, mitropolit Metodije, srpski ustanički vođa Janko Katić, trgovac Petar Ičko, kao i grčki pesnik i rodoljub Riga od Fere. Kakav je bio odnos Srba i Turaka u ovoj Loži, čije ime na žalost nije doprlo do nas, lepo ilustruje podatak da su Hadži Mustafa Pašu savremenici zvali srpska majka. Turske dahije, odmetnici od Sultana, preuzimaju vlast u beogradskom pašaluku 1801. godine i ubijaju Hadži Mustafa Pašu. Petar Ičko odlazi u Zemun, koji se tada nalazio u sastavu Austro - Ugarske monarhije, sa namerom da osveti pašino ubistvo i da organizuje borbu za oslobođenje srpskog naroda. U tom cilju tražio je pomoć od svojih prijatelja, Slobodnih zidara, a pre svega od Mitropolita Stratimirovića, koji mu je, kao Brat Mason, pružio diplomatsku podršku za rešavanje hrišćanskog pitanja u beogradskom pašaluku. Petar Ičko se povezao i sa Slobodnim zidarima Aleksom Nenadovićem i Jankom Katićem kao i sa Karađorđem Petrovićem, koji nije bio Mason, kako bi organizovao oružanu pobunu u pašaluku. Dahije su saznale za pripreme za ustanak i to je 1803. godine dovelo do odmazde u kojoj je ubijen i Brat Aleksa Nenadović. Međutim nasilje je samo pospešilo borbu protiv Turaka i dovelo je do ustanka, ili kako neki istoričari kažu srpske revolucije 1804. godine. Petar Ičko je zahvaljujući Slobodnozidarskim vezama odigrao izuzetnu pregovaračku ulogu, a kasnije ga je vođa ustanka, Karađorđe postavio za prvog gradonačelnika slobodnog Beograda. U radu za dobrobit srpskog naroda i njegovo oslobođenje značajnu ulogu je odigrao i Dositej Obradović, koji je verovatno bio iniciran u Trstu. Iako je Dositej Obradović bio izrazito antiklerikalnih stavova, mitropolit Stratimirović ga je uz sve počasti primio u Sremskim Karlovcima. Slom ustanka 1813. godine doveo je do toga da je Slobodnozidarska aktivnost zamrla do sredine devetnaestog veka. Oko 1848. godine, postojala je u beogradskoj tvrđavi još jedna Loža čiji su članovi bili i Turci i Srbi. Ime te radionice bilo je “Ali Koč” i njen član bio je i pesnik Simo Milutinović Sarajlija. Pojedini istoričari, posebno istoričari Slobodnog zidarstva, smatraju da je Knez Mihailo Obrenović bio Slobodni zidar. Tokom izgnanstva iz Srbije, knez je održavao redovne kontakte i imao bliske odnose sa Garibaldijem i Macinijem, obojicom slobodnim zidarima. Tome u prilog govori i podatak da je stvaranje prvih potpuno srpskih Loža bilo pod direktnim uticajem italijanskih Masona. Tokom srpskog ustanka u Bosni i Hercegovini 1875. godine, jedan deo vođa, među kojima su bili vojvoda Mićo Ljubibratić, sekretar vođe ustanka Luke Vukalovića i Braća Jovan i Mihajlo Zega, bio je iniciran pod direktnim uticajem italijanskih Garibaldinaca, odnosno Đuzepea Macinija, ideologa Risorđimenta, pokreta za ujedinjenje Italije i zbacivanje Austro - Ugarske vlasti. Tokom srpsko - turskog rata 1876, postojala je u Beogradu jedna vojnička Loža, čije ime nije sačuvano u dokumentima, a odlaskom dobrovoljaca, među kojima je bilo i Italijana, formirana je iste godine, prva srpska Loža “Svetlost Balkana”. Ona je radila pod zaštitom Velikog Orijenta Italije, a njeni osnivači su bili italijanski konzul u Beogradu, Luiđi Joanini i Ićilo de la Bona, jedan od dobrovoljaca koji je bio i starešina ugašene vojničke Lože. Mićo Ljubibratić, inače lični Garibaldijev prijatelji i braća Zega, bili su članovi te Lože. Takođe, pod zaštitom Velikog Orijenta Italije, radila je i Loža “Srbska Zadruga”, osnovana 1881, koja je postojala svega dve godine i među čijim je članovima bio i dr Laza Paču, tada samo lekar, a dve decenije kasnije uspešni ministar finansija. Loža je kao i “Svetlost Balkana” zbog Timočke bune i burnih političkih previranja, koja su se odrazila i na srpske Masone tog vremena, 1883. godine uspavana. Međutim te iste godine, ponovo pod uticajem Velikog Orijenta Italije, formirana je i Loža “Sloga, Rad i Postojanstvo” koju su uglavnom činili bivši članovi “Svetlosti Balkana” i “Srbske zadruge”. Nezadovoljni potporom Velikog Orijenta Italije pojedini članovi Lože “Sloga, Rad i Postojanstvo” 1890. godine pod zaštitom Simboličke Velike Lože Ugarske formiraju Ložu “Pobratim”. Među njenim osnivačima bili su i tada još neinicirani, a po vanrednom postupku u Pešti primljeni, profesor Velike škole Andra Đorđević, industrijalac Đorđe Vajfert, advokat Tihomir Đorđević i kompozitor Stevan Mokranjac. Osnivači, dotadašnji članovi Lože “Sloga Rad i Postojanstvo” bili su Đorđe Milovanović, Svetomir Nikolajević i Maksa Antonijević. Osnivanje Lože “Nemanja” u Nišu 1892. godine, inicirano je u Loži “Pobratim” i to sračunatim primanjem i relativno brzim unapređenjem nekolicine Braće, koji su zatražili redovan otpust i formirali Ložu. Niška Loža je takođe radila pod zaštitom Simboličke Velike Lože Ugarske. Majski prevrat, odnosno ubistvo kralja Aleksandra Obrenovića i njegove supruge Drage Mašin i danas izaziva istorijske nedoumice o učešću Masona u njemu. Iako nema pouzdanih dokaza da je Dragutin Dimitrijević - Apis, bio član i jedne Slobodnozidarske radionice, posebno se nemačka obaveštajna služba i to sve do kraja Drugog svetskog rata trudila da dokaže njegovu Masonsku pripadnost. Ono što se pouzdano može tvrditi jeste da je budući kralj Petar Karađorđević bio iniciran tokom svog boravka u Francuskoj pod imenom Petar Mrkonjić, koje je koristio i u hercegovačkom ustanku 1875. godine. Kontakt i ponudu da prihvati krunu zaverenici su sa njim ostvarili preko njegovog školskog druga Nikole Hadži Tome, industrijalca i člana Lože “Pobratim”, dok je Đorđe Vajfert dao zaverenicima prilog od pedeset hiljada dinara za porodice zaverenika koji poginu u prevratu. Uz njih, u zaveri su učestvovala još četiri člana Lože “Pobratim”, ali se na osnovu dostupnih podataka može reći da su to učinili kao pojedinci, Srbi nezadovoljni socijalno - političkom situacijom u ondašnjoj Srbiji. Reagovanje evropske, a posebno britanske političke javnosti i dvora u Londonu na ubistvo kralja iz dinastije Obrenovića, bilo je više nego nepovoljno za Srbiju sa novom vlašću. Presudnu ulogu na ublažavanje stava britanskog dvora prema novoj vlasti u Srbiji, odigrao je poslanik u Rimu Milovan Milovanović, koji je u Italiji i iniciran i kome su veze sa italijanskim Masonima otvorile mnoga zvanična vrata. Tokom 1904. i naredne 1905. godine, stav evropske javnosti prema Srbiji je ublažen i normalizovani su odnosi. Presudan korak ka potpunom osamostaljivanju Slobodnih zidara u Srbiji i stvaranju Velike Lože, predstavljalo je držanje Simboličke Velike Lože Ugarske tokom takozvane aneksione krize. Austro - Ugarska je još od 1906. kovala planove za prisajedinjenje Bosne. Nekadašnji poslanik u Rimu, a tadašnji ministar spoljnih poslova Srbije Milovan Milovanović, zahvaljujući Masonskim vezama dobio je potvrdu te namere još početkom 1908, a srpskoj vladi Masoni su javili i tačan datum objavljivanja odluke. Međutim zvanični Beograd u to nije verovao, a mladoturska revolucija i oslabljen Turski položaj u Bosni samo su uverili Beč da ne treba dozvoliti nikakvu demokratizaciju i izbore u Bosni i Hercegovini u kojoj je srpski živalj tada bio u većini i koji bi se sigurno odlučio za prisajedinjenje matici. U Beogradu je 7. oktobra 1908. godine, kako kažu istorijski izvori, vladalo samoubilačko raspoloženje. Narod je bio spreman da se i goloruk suprostavi Austriji. U takvom trenutku i srpski Masoni su poneseni nacionalnim idealima zatražili pre svega pomoć od Simboličke Velike Lože Ugarske, pod čijom zaštitom je jedino aktivna Loža “Pobratim” i radila. Međutim, ta pomoć je odbijena sa obrazloženjem da je reč o političkom pitanju i da je mešanje u njega protivno Masonskim načelima. Reakcija na takav stav ugarske Velike Lože bili su zaključci Lože “Pobratim” doneti na radu od 10. oktobra 1908. godine. Ti zaključci jesu:
Da se Prava i Potpuna Slobodnozidarska Loža “Pobratim” otkine ispod dojakošnje zaštite Simboličke Velike Lože Ugarske.
Da se Loža “Pobratim” proglasi za nezavisnu Slobodnozidarsku radionicu u Srbiji.
Da se o tom proglašenju izveste sve velike Slobodnozidarske svetlosti u svetu.
Da od sada radionica dela u svima pravcima samostalno i neposredno i
Da se odmah stupi u kontakt sa nezavisnim Ložama u Nemačkoj i da se umole za njihov postupak u administriranju.

Takav, radikalan raskid sa Simboličkom Velikom Ložom Ugarske bio je i povoljno tlo za formiranje Lože “Ujedinjenje”, koja je 1909. godine formirana pod zaštitom Velikog Orijenta Francuske. Jedan broj članova Lože “Pobratim” dobio je otpust i formirao, na veliko oduševljenje tadašnjeg francuskog poslanika u Beogradu Leona Dekoa, koji je postao i njen član, novu Ložu. Najagilniji u afirmisanju rada nove Lože bio je njen Starešina Vasa Jovanović. Loža “Pobratim” pružala je punu podršku radu nove radionice, iz koje je kasnije, što je posebno interesantno veći broj članova, kao civil, pristupio organizaciji “Ujedinjenje ili smrt”, poznatijoj kao “Crna ruka”. Loža “Pobratim” bila je matica Loža i za Ložu “Šumadija” koja je osnovana aprila i svečano osvećena 7. jula 1910. godine. Iako je “Šumadija” tada bila pod zaštitom Velike Lože Hamburga, ona je izuzetno sarađivala i koordinirala rad sa Ložom “Pobratim”. Bez obzira na to što je “Pobratim” bio jedina radionica nepokrivena zaštitom neke Velike Lože i što je proglašena samostalnom radionicom uz podršku Velike Lože Rumunije, zajednički rad, planiranje aktivnosti i saradnja te dve Lože pokazivale su specifičan pristup srpskih Masona u odnosu na slobodne zidare i burne ekonomsko političke prilike u svetu tokom godina s početka veka. Kao što smo napomenuli, Loža “Pobratim” bila je nepokrivena zaštitom neke Velike Lože iz inostranstva, a vrhovne vlasti organizacije Slobodnih zidara u tom trenutku u Srbiji nije bilo. Međutim, odmah posle odluka od oktobra 1908. godine i odvajanja od zaštite Velike Lože Ugarske, Braća okupljena u “Pobratimu” preduzela su sve da dobiju zaštitu za samostalan rad. U tom cilju, pod zaštitom Velike Lože Rumunije, 1909. godine osniva se Kapitel, organizacija viših stepena, po Škotskom ritualu, koje su pojedini članovi “Pobratima” dobili od Vrhovnog Saveta Rumunije. S obzirom na to da je Kapitel formiran marta, a da je u februaru formirana Loža “Ujedinjenje”, očigledno je da su srpski Masoni težili da preko uspostavljanja institucija i organa škotskog sistema i da su računajući na uspostavljanje minimuma od tri Lože težili potpunom osamostaljivanju jovanovskog sistema i formiranju nezavisne Velike Lože Srbije. U to vreme, neposredno pred balkanske ratove, zanimljivo je da je osim Vrhovnog Saveta Rumunije, pomoć u konačnom osamostaljivanju Masona u Srbiji nudio i Veliki Orijent Turske 1910. godine. Međutim, početkom 1911. godine Slobodni zidari Srbije, ipak se odlučuju da Velika Masonska vlast koja će obezbediti konačnu samostalnost bude Vrhovni Savet Grčke. Iako tada u Srbiji postoje tri Lože - “Pobratim”, “Ujedinjenje” i “Šumadija”, čvrsta veza “Ujedinjenja” sa Velikim Orijentom Francuske potakla je srpske Masone da ponovo ožive rad, odnosno da probude Ložu “Sloga, Rad i Postojanstvo”. To je i učinjeno sredinom februara 1912. godine uz potpunu saglasnost Velikog Orijenta Italije pod čijom zaštitom je Loža i osnovana 1883. godine. Velika italijanska Masonska vlast bila je potpuno saglasna da se Loža stavi pod zaštitu Vrhovnog Saveta Srbije, zarad čijeg osnivanja je i došlo do njenog reaktiviranja. Najzad 9. maja 1912. godine specijalni delegat Vrhovnog saveta Grčke, Brat Cefalas, uzdigao je snagom svoje Masonske vlasti na 33 stepen Đorđa Vajferta, Svetomira Nikolajevića, Jovana Aleksijevića, Milutina Perišića, Dimitrija Jankovića, Petra Šrepalovića, Manojla Klidisa, Petra Pačića, Dimitrija Mijalkovića i Pavla Horstiga. Istog dana na zajedničkom radu Loža “Pobratim” i “Šumadija”, doneta je odluka da “Pobratim” koji je do tada radio kao nezavisna radionica od tada radi pod zaštitom Vrhovnog Saveta Srbije, a da Loža “Šumadija” zatraži otpust ispod zaštite Velike Lože Hamburga i stavi se pod zaštitu srpskog Vrhovnog Saveta. Sledećeg dana, na drugoj svečanoj sednici novoformiranog Vrhovnog Saveta, pročitan je grčki patent o formiranju Vrhovnog Saveta Srbije i izabran je Đorđe Vajfert za najmoćnijeg Suverena Velikog Komandera i Velikog Majstora Vrhovnog Saveta Srbije. Na trećem svečanom radu održanom 11. maja izabrani su i ostali Veliki Oficiri. Konačno priznanje nezavisnosti srpskih Masona koji su primili Drevni i Prihvaćeni Škotski Obred usledilo je na Internacionalnoj konferenciji Saveznih Vrhovnih Saveta Škotskog Reda, održanoj oktobra 1912. u Vašingtonu, čiji je domaćin bio Vrhovni Savet Južne Jurisdikcije SAD. Od tog trenutka, sve Lože u Srbiji, osim Lože “Ujedinjenje”, koja je i dalje bila pod zaštitom Velikog Orijenta Francuske, radile su pod zaštitom Vrhovnog Saveta Srbije. Početak balkanskih i Drugog svetskog rata, doveo je do toga da Masoni moraju pre svega da odgovore svojim obavezama prema državi i do zamiranja organizovanog slobodnozidarskog rada do 1918. godine. Formiranje Kraljevine SHS dovelo je i do potrebe reorganizovanja Masonerije sa bivših prostora Srbije i Austro - Ugarske monarhije. U Zagrebu je devetog juna 1919. godine održana vanredna skupština svih srpskih, hrvatskih i slovenačkih Loža. S obzirom na to da su sve Lože dobile otpust od odgovarajućih vlasti, kako one koje su bile pod Obedijencijom Vrhovnog Saveta Srbije, tako i one koje su bile pod Obedijencijom Velike Simboličke Lože Ugarske, ove radionice su proglasile Veliku Ložu Srba, Hrvata i Slovenaca - “Jugoslavija”, čije je sedište smešteno u Beograd. Prvi Veliki Majstor bio je guverner Narodne Banke, Đorđe Vajfert, dok su mu zamenici bili dr Adolf Mihalić iz Zagreba i profesor Sveta Stojković iz Beograda. Istorijski izvori kažu da je Velika Loža Jugoslavije na početku svog postojanja imala oko 300 članova. Velika Loža Jugoslavije je bila 1926. godine, u Beogradu domaćin Međunarodnog Masonskog kongresa - “U znaku mira”. Pod pokroviteljstvom Međunarodne Masonske asocijacije kongresu je prisustvovalo pedeset šest predstavnika dvadest nacionalnih Obedijencija iz petnaest evropskih država kao i predstavnici dve prekomorske Obedijencije. Masoneriju u Jugoslaviji između dva svetska rata činila je elita svih društvenih klasa bez obzira na veru. Slobodno zidarstvo u Jugoslaviji imalo je u svom članstvu pravoslavno više sveštenstvo, katoličke sveštenike, rabine. Stvoreno je nekoliko dobrotvornih ustanova: u Beogradu je osnovan dom za siročad i obrazovni centar za decu iz južne Srbije “Sveti Sava Geselschaft”. Otvorena je ustanova za gluvonemu decu “Kralj Dečanski”. Formirana je fondacija “Sveti Đorđe” za pomoć deci i ratnim invalidima. U Zemunu je ustanovljen Dom za slepe i obrazovni centar za omladinu. Organizovana je akcija pomoći nezaposlenima pod nazivom “Hleb nasušni”. Stvoreni su savezi za borbu protiv prosjačenja, za borbu protiv tuberkuloze i slični. Sredinom tridesetih godina dvadesetog veka bilo je oko hiljadu članova Obedijencije koji su radili u preko dvadeset Loža. Delatnost radionica proširila se osim filozofske aktivnosti i na proučavanje istorijskih, ekonomskih, društvenih i socijalnih problema. Međutim pritisak nacističke Nemačke na Jugoslaviju bio je toliko jak da su Slobodni zidari zaključili da će jugoslovenske vlasti zabraniti i raspustiti Masoneriju u tadašnjoj Kraljevini. Uviđajući neminovnost novog svetskog sukoba i shvatajući kakav bi bio odnos tadašnjih vlasti prema Slobodnim zidarima, Velika Loža Jugoslavije, da bi predupredila zabranu 22. juna 1940. godine donosi odluku o zamrzavanju svog rada, ili Masonskim rečnikom govoreći odlučuje se na samouspavljivanje. Pokušaji da se reaktivira Slobodno zidarstvo na tlu Jugoslavije posle Drugog svetskog rata završili su se bez uspeha. Konačno, posle rušenja berlinskog zida dolazi i do otvaranja prema idejama Slobodnog zidarstva u istočnoevropskom bloku i do stvaranja uslova za njegovu obnovu. Krajem 1989. i početkom 1990. godine, nekoliko Braće jugoslovenskog porekla je došlo na ideju o obnavljanju Velike Lože u tadašnjoj SFRJ. Dana 23. juna 1990. godine, probuđeno je Slobodno zidarstvo na prostoru tadašnje Jugoslavije, koje uprkos nedaćama traje i dan danas.

Izvor: Wikipedia