Marko Porcije Katon Stariji, nazvan i Cenzor (lat. Marcus Porcius Cato Maior Censor, rođen 234. godine st. e. u Tuskulu, umro 149. god. st. e.) bio je rimski državnik i književnik u periodu srednje republike.

Život i politički rad

Kao vojni tribun borio se u drugom punskom ratu, a zatim započeo političku karijeru pod pokroviteljstvom Lucija Valerija Flaka, koji je bio impresioniran Katonovim moralnim načelima. Kao kvestor je boravio na Siciliji, a vraćajući se odatle na Sardiniji je navodno sreo pesnika Enija i poveo ga sa sobom u Rim. Dužnost pretora obavljao je 198. godine, a dužnost konzula 195. godine sa Valerijem Flakom kao kolegom. Nakon konzulata kao namesnik upravljao je provincijom Hispanijom, gde je postigao vojne uspehe za koje je nagrađen trijumfom. Tokom osamdesetih godina 2. veka st. e. Katon je često nastupao kao ogorčeni protivnik porodice Scipiona i njihovih nastojanja da osnaže grčki uticaj na rimsku kulturu. Ipak, prema antičkoj tradiciji, i sam Katon je na kraju naučio grčki jezik.

Na dužnost cenzora stupio je 184. st. e. i tu je dužnost obavljao sa strogošću koja je postala poslovična. Nastojao je da suzbije grčke uticaje, obnovi starinske vrline Rimljana i ograniči raskoš rimskih bogataša. Njegov ideal bio je povratak na predačku jednostavnost jedne male poljoprivredne zajednice. Iz senata je isterao sedmoricu članova pod raznim optužbama za nemoralnost, te je kroz oporezivanje učinio kažnjivim sticanje takvih luksuznih predmeta kao što su skupa odeća, nakit, kola i elegantni robovi. U to je doba očito bila raširena zabrinutost zbog rastuće raskoši, kako se vidi po usvajanju niza zakona koji se odnose na rasipnost, a koje je podržao Katon. Tokom teškoća drugog punskog rata bio je donet Opijev zakon (215), koji se protiv finansijske krize borio zabranjivanjem žena da nose određeni nakit i odeću; kasnije, kada je kriza okončana, taj je zakon opozvan, uprkos snažnom Katonovom protivljenju.

Kasnije je Katon putovao u Kartaginu kao član rimskog izaslanstva i bio tako impresioniran obnovljenim bogatstvom ove države da je otada sve svoje govore u rimskom senatu, bez obzira na to o čemu je govorio, završavao rečima Ceterum censeo Carthaginem esse delendam (= "Što se ostaloga tiče, smatram da Kartaginu treba razoriti"). Imao je to zadovoljstvo da vidi pokretanje trećeg punskog rata 149. godine st. e., premda samo razorenje Kartagine nije doživeo.

Književna dela

Katon je za svoga sina sastavljao spise na različite teme. Najvažnije mu je delo bilo Počeci (Origines). U prve tri knjige ovog dela Katon izlaže staru istoriju Rima od dolaska Eneje u Italiju, osnivanje grada Rima i drugih italskih gradova, pa odatle delu i taj naziv. Kasnije je Katon dodao još četiri knjige, u kojima je izložio noviju istoriju od punskih ratova do svoga vremena. Ovo nam je delo danas izgubljeno, ali je značajno jer je predstavljalo prvo takvo delo na latinskom jeziku, jer je ohrabrivalo istoriografski rad u Rimu i jer je udarilo temelje latinskom proznom stilu. Katonov je jezik arhaičan i jednostavan, ali precizan i jasan i predstavlja plod velikog književnog truda, sasvim u neskladu s njegovom vlastitom poslovicom rem tene, verba sequentur (= "drži se teme, a reči će same doći"). U "Počecima" je napušten analistički metod i građa je raspoređena prema tematici i događajima. Mana dela leži u tome što Katon ličnosti nije beležio po njihovim imenima, već po zvanjima ("konzul", "tribun" itd.). Izgleda da je faktografska vrednost dela bila velika: znamo da Katon u svoje izlaganje nije unosio izmišljene, pretpostavljene govore istorijskih ličnosti, što je bila uobičajena praksa kod grčkih istoričara i analista, ali je zato u delo uneo svoje govore koje je uistinu držao tokom svoje političke karijere. Premda je bio protivnik grčkih uticaja, Katon je za istoriju mnogih italskih gradova morao koristiti grčke izvore, kojima je ponekada ukazivao i preveliko poverenje.

Drugo Katonovo delo jeste O zemljoradnji (De agricultura), koje predstavlja najstariji sačuvani spomenik latinske književne proze, premda se čini da je do nas došlo u kasnijoj redakciji pri kojoj su učinjene izvesne intervencije u jeziku. U delu se obrađuju vinogradarstvo, maslinarstvo, povrtarstvo i stočarstvo, s glavnim ciljem da se ukaže na to kako najlakše zaraditi, pri čemu se saveti zasnivaju na Katonovom vlastitom iskustvu i jednostavnim zdravorazumskim načelima kakav je npr. Katonon savet da roba treba prodati čim ostari. Ovo je delo značajno jer pruža dobar uvid u mentalitet rimske zemljoposedničke klase 2. veka st. e. Mada se zasniva na grčkim priručnicima o vođenju poljoprivrednih imanja, to delo odslikava mišljenje jednog senatora iz 2. veka. Katon je zamislio imanje srednje veličine, od 200 jugera, na kojem se stalno nalazi 11 robova. Kao i inače kod Rimljana, upravljanje imanjem povereno je jednom robu, nadzorniku, kome pomaže njegova žena. Katon je, kao i kasniji pisci poljoprivrednih priručnika Varon i Lucije Junije Kolumela, pretpostavio ekonomsku prednost robovske radne snage, ali istoričari danas iznose sumnje da su imanja na kojima su radili robovi zaista bila uspešnija od malih seoskih poseda. Katonovi su robovi upotrebljavali uglavnom istu tehnologiju kao i seljaci, mada je veće imanje moglo priuštiti veliku opremu na procesuiranje, koju su seljaci morali da dele ili je uopšte nisu imali. Katon ne predlaže nikakvu novu tehniku upravljanja: njegovi su predlozi da se zarada maksimalizuje takvim zdravorazumskim sredstvima kao što je kupovina po jeftinoj ceni i prodaja po skupoj i kao što je savet da robove treba držati zaokupljene nekim poslom tokom cele godine.

Katon je bio poznat i kao dobar govornik. Ciceron zna za 150 Katonovih govora. Neznatni fragmenti koji su nam se sačuvali odaju oštroumlje, duhovitost, iskrenost i jednostavnost. Kada se, već u starosti, morao na sudu braniti od optužbi koje su sobom nosile pretnju smrtne kazne, održao je govor s nesmanjenom snagom i oštrinom, ali je bio svestan da je teško uveriti sudije: "Kako je teško čoveku koji je svoj život proveo u prošloj generaciji da pridobije ljude koji pripadaju sadašnjosti". Čini se da je, pored zbornika Katonovih govora, bila objavljena i zbirka pisama upućenih sinu Marku (Epistulae ad Marcum filium), punih pouka i saveta za ispravan život.

Svom sinu Marku posvetio je Katon i zbirku Pravila o čestitom životu (Carmen de moribus), za koju se ne zna da li je bila sastavljena u prozi ili u stihovima, jer reč carmen od starine u Rimu označava svaku svečanu, mahom ritmovanu formulu. U ovim fragmentarno sačuvanim maksimama "predački običaji" (mos maiorum) bili su mera svega što je dobro i čega se treba pridržavati. Sličnim moralističko-didaktičkim ciljevima služio je i Katonov spis pod nazivom Pouke sinu Marku ili Knjige posvećene sinu Marku (Praecepta ad Marcum filium ili Libri ad Marcum filium). Delo je imalo enciklopedijski karakter i obrađivalo je teme iz zemljoradnje, medicine, retorike itd., sve sa ciljem da Katonov sin dobije starinsko, rimsko obrazovanje, oslobođeno grčkih uticaja, tako da se posezanje za grčkim autorima učini izlišnim.

Katonove izreke (Dicta Catonis) predstavljaju zbirku kratkih i jezgrovitih moralnih pouka, delom u prozi, a većinom u stihovima, koja je bila izuzetno popularan udžbenik tokom srednjeg veka pa je kao takva i prevedena je na nekoliko evropskih jezika. Ova zbirka, međutim, ne potiče od samoga Katona, iako znamo da je i on sam sastavio jednu sličnu zbirku, danas izgubljenu, pod naslovom Izreke (Apophthegmata).

http://sh.wikipedia.org/