Ko je započeo Prvi svetski rat? - 90 godina kasnije   

Ko je prvi počeo?

Gavrilo Princip stvarno je ubio Franca Ferdinanda, Srbija je zaista odbila austrougarski ultimatum, ali - da li je to bio pravi razlog za početak "Velikog rata"?

Ljudima na Zapadu u živahnim godinama novog veka nije izgledalo kao da će izbiti rat. Uostalom, velike sile bile su u miru gotovo 50 godina. "To je bilo vreme slobodnog protoka kapitala i neometanog kretanja ljudi i roba. Ekonomska i finansijska isprepletanost i međuzavisnost bili su neki od moćnih trendova koji su uticali da se činilo kako je rat među glavnim evopskim silama postao nepraktičan, u stvari, prevaziđen", piše američki istoričar Dejvid Fromkin u nedavno objavljenoj knjizi "Poslednje leto Evrope: Ko je počeo Veliki rat 1914?".

Jedan savremenik je verovao kako je to bio "period izuzetnog mira", optimizma i vedrog uverenja da će najbolji od svih svetova postajati samo još bolji. Nauka i industrija, bogatstvo, znanje i moć "nadmašivali su bilo koju prethodnu civilizaciju," navodi dr Fromkin, profesor međunarodnih odnosa, istorije i prava na Bostonskom univerzitetu.

Onda je 28. juna 1914, u Sarajevu Gavrilo Princip ubio prestolonaslednika Austrougarske imperije nadvojvodu Franca Ferdinanda i njegovu ženu Sofiju. Mesec kasnije, Habsburška monarhija napala je Srbiju, da bi još nekoliko dana potom meci bosanskog Srbina pokrenuli "Veliki rat" koji će se proširiti po celoj planeti, uz ljudske gubitke i materijalna razaranja kakvi do tada nisu viđeni.

Tako bi mogao da se pojednostavi početak četvorogodišnjeg Prvog svetskog rata (1914-1918). No, da li je rat bio grozna nesreća koju niko nije smerao (kako se nekada smatralo), ili je to bila sračunata nemačka agresija (o čemu sada postoji sve veća saglasnost)?

Spolja gladac...

Kako ukazuje Fromkin, i kao što su to priznavale njene političke i vojne elite, Evopa je ispod vedre površine novog veka, bila usred nezabeležene trke u naoružanju, naročito žestokog pomorskog nadmetanja Nemačke i Velike Britanije.

"Na unutrašnjem planu, velike sile bile su žrtve nasilnih društvenih, industrijskih i političkih sukoba; a po generalštabovima se neprestano govorilo, ne da li će biti rata, već gde i kada", iznosi Fromkin. "Evropska civilizacija se, u stvari, raspadala i pre nego što je rat uništio".

Razmatrajući poslednje leto pred kataklizmu, Fromkin poput detektiva prati svaku nit do bojišta i rovova Prvog svetskog rata. Pri tome, razmatra pitanja: da li je nesigurnost Austrije bila od veće važnosti za izbijanje rata nego ratobornost Nemačke?; ili, da li je stvarno bilo od značaja to što Srbija nije prihvatila sve odredbe austrijskog ultimatuma?

Centralna Evropa je početkom 20. veka bila smeša nacionalista, začinjena nihilistima, anarhistima, socijalistima i ostalim grupama iz zabiti političkog podzemlja. Srbi, Hrvati, Česi i ostali radili su na remećenju i uništenju Austrougarske imperije.

Ono čime je Beč pokušavao da vlada, po rečima jednog od habzburških zvaničnika, bilo je "osam nacija, sedamanaest zemalja, dvadeset parlamentarnih grupa, dvadeset i sedam partija". Da se ne pominje čitav spektar naroda i religija, što je sve opravdavalo pakosno viđenje da "Balkan stvara više istorije nego što je za tako mali prostor potrebno".

No, kao i uvek, postoji i šira slika. Velike sile su bile grupisane u dva moćna saveza: Velika Britanija, Francuska i Rusija, a sa druge strane, Nemačka, prestravljena svojim "okruženjem", uz ne baš potpunu podršku Austrougarske i Italije.

Po Fromkinu, austrougarski prestolonaslednik Franc Ferdinand i žestoki nemački kajzer Viljem Drugi bili su "dve najneomiljenije javne figure u Evropi". Ipak, uspevali su da obuzdavaju domaće usijane glave tokom raznih kriza u mirnodopskim vremenima (mada su na kraju kajzera potkopali njegovi sopstveni ministri).

Kajzer Viljem, unuk britanske Kraljice Viktorije, bio je daleko od naoštrijeg mača u nemačkim koricama. No, on je bio unazadio politiku "gvozdenog kancelara" Ota fon Bizmarka o sklapanju saveza i sa Austrijom i sa Rusijom, kako bi održao mir između njih. "Umesto toga, Nemačka se svrstala sa Austrijom protiv Rusije u borbi za prevlast na Balkanu, što je ohrabrilo Austriju da vodi opasno ratobornu politiku koja bi verovatno isprovociralo eventualnu reakciju Rusije", piše Fromkin.

Teorija zavere

Kako objašnjava Fromkin, i eksplozivni kajzer Viljem je, na kraju, bio na strani mira. Međutim, on je držan van Berlina dok su ratoborni oficiri kovali zaveru sa srodnim dušama u Beču kako bi pokrenuli rat na kontinentu.

Austrija je bila opsednuta Srbijom i rešena da uništi slovensku državu, čije je "srce", Bosnu i Hercegovinu, anektirala 1908. godine. Iz ovog nagona koji je dominirao Bečom - što je ključ Fromkinove teze - proistećiće jedan od dva rata koji će pretvoriti Evropu u kontinentalno polje smrti.

Po Fromkinu, uopšte nije bilo važno da li će Srbija prihvatiti ili odbiti ultimatum. Ausrtija je bila odlučila da uđe u rat protv male balkanske kraljvine, bez obzira na njen odgovor. Ultimatum koji je bio uručen Srbiji, namerno sročen da izazove odbijanje bilo koje države koja drži do vlastite nezavisnosti, bio je koncipiran dve nedelje pre nego što je nadvojvoda ubijen. Ubistvo je bilo samo pogodan izgovor.

"Habzburško vođstvo je želelo da uništi Srbiju još pre atentata. Ono bi pokrenulo kampanju ne 1914, već 1912. ili 1913. da nije bilo blokirano", piše Fromkin. "Na putu mu je kao prepreka stajalo javno mnenje Evrope, kao i strah od Rusije ili odsustvo nemačke podrške".

Bez obzira koliko je bila velika austrijska žurba da smrvi Srbiju, krhka Imperija se ne bi bez podrške Nemačke upustila u vojnu avanturu koja bi sigurno uvukla na bojište Rusiju, Francusku i Veliku Britaniju. Nemačka je, pak, bez obzira na kajzerov nastrani pacifizam, podjednako želela taj rat; u stvari, da izazove Rusiju na bojno polje.

Naime, kao što je Austrija strahovala od Srbije, Nemačka, naročito šef njenog generalštaba feldmaršal Helmut fon Moltke (znan i kao Moltke mlađi), bio je zabrinut zbog Rusije. Moltke je bio oličenje turobnosti koja je vladala upravljačkim slojem u Berlinu, uprkos činjenici da je Nemačka bila najnaprednija inustrijska sila u Evropi. Feldmaršal je smatrao da Nemačka, tada na vrhuncu vojne i privredne moći, treba da preduzme preventivni i dobitnički rat protiv Rusije - "što pre to bolje".

U supotnom, strahovao je fon Moltke, Nemačku će nadmašiti i, eventualno, razoriti ono što je izgledalo kao ogromni potencijal ruske imperije da postane dominantna sila u Evropi. Kao što se to dogodilo, u drugom kontekstu i formi 30. godina kasnije, sa staljinističkim Sovjetskim Savezom, primetio je Fromkin.

Nemačka strategija je bila borba sa Rusijom u ograničenom ratu koji bi primorao cara Nikolaja da ubrzo sklopi mir. Istovremeno, Nemačka bi vodila bitku sa Francuskom kako bi bio postignut sporazum pod povoljnim uslovima - pre nego što bi Francuska napala nju, što se u Berlinu verovalo da je, takođe, neizbežno.

Austrija bi, po ovoj strategiji, progutala Srbiju i onda zadržavala Rusiju sa strane, dok bi Nemačka, prodirući kroz neutralnu Belgiju, napala Francusku. Rat protiv Trojne Antante - Britanije, Francuske i Rusije, morao je izbiti ne kasnije nego 1916. ili 1917, verovao je fon Moltke.

Velika Britanija je smatrala da ne mora biti uvučena u kontinentalni rat i stalno se nudila kao posrednik dok je temperatura rasla. Bila je potrebna nemačka invazija na neutralnu Belgiju kako bi, konačno, Ujedinjeno kraljevstvo bilo uvučeno u pakleni kazan.

Nemačka nameštaljka

Austrija je - pod izgovorom da je Srbija stajala iza atentata u Sarajevu (razmere njene umešanosti još uvek nisu razjašnjene, navodi Fromkin) - unovčila blanko ček koji joj je Nemačka dala za marš na Beograd. No, Austrija je bila neverovatno i potpuno poražena i onda nije mogla krene ka severu kako bi zadržala Rusiju, što je bio ključ u stratigiji Berlina, dok bi Nemačka osvojila Belgiju na svom putu ka Parizu.

Fromkinov konačni zaključak je jednostavan: "Nemačka je namerno pokrenula evropski rat kako bi sprečila da bude preuzeta od Rusije".

Kakav bi bio ishod da je Nemačka pobedila u Prvom svetskom ratu? Da li bi kajzer Viljem Drugi uspostavio bezazlenog prethodnika Evropske unije ili zlog začetnika Trećeg rajha?

Izvesno je da je Prvi svetski rat doveo do obaranja četiri stare dinasije - Otomanske, Romanovih, Holencolerna i Habzburga, dovela socijalne otpadnike na vlast - Hitlera, Staljina, Musolinija i iznedrio nova nezadovoljstva koja su podstakli još jedan globalni oružani sukob, samo 21 godinu posle okončanja "rata koji je trebalo da bude kraj svih ratova".

Nebrojeni milioni bi možda proživeli u nečemu što bi nalikovalo miru i spokoju.

Božidar Nikolić

Australia
Entered war together with Britain on 4 August 1914

Austria-Hungary
Declared war with Serbia on 28 July 1914
Declared war with Russia on 6 August 1914
Declared war with Belgium on 28 August 1914
Declared war with Portugal on 15 March 1916

Belgium
Invaded by Germany on 3 August 1914

Bolivia
Severed relations with Germany on 13 April 1917

Brazil
Severed relations with Germany on 11 April 1917
Declared war with Germany on 26 October 1917

Bulgaria
Declared war with Serbia on 14 October 1915
Declared war with Romania on 1 September 1916

Canada
Entered war together with Britain on 4 August 1914

China
Severed relations with Germany on 14 March 1917
Declared war with Germany on 14 August 1917
Declared war with Austria-Hungary on 14 August 1917

Costa Rica
Severed relations with Germany on 21 September 1917
Declared war with Germany on 23 May 1918

Cuba
Declared war with Germany on 7 April 1917

Ecuador
Severed relations with Germany on 8 December 1917

France
Invaded by Germany on 2 August 1914
Declared war with Austria-Hungary on 12 August 1914
Declared war with Turkey on 5 November 1914
Declared war with Bulgaria on 16 October 1915

Germany
Declared war with Russia on 1 August 1914
Declared war with France on 3 August 1914
Declared war with Belgium on 4 August 1914
Declared war with Portugal on 9 March 1916

Greece
Declared war with Austria-Hungary on 27 June 1917
Declared war with Bulgaria on 27 June 1917
Declared war with Germany on 27 June 1917
Declared war with Turkey on 27 June 1917

Guatemala
Declared war with Germany on 23 April 1918

Haiti
Declared war with Germany on 12 July 1918

Honduras
Declared war with Germany on 19 July 1918

Italy
Declared war with Austria-Hungary on 23 May 1915
Declared war with Turkey on 21 August 1915
Declared war with Germany on 28 August 1915
Declared war with Bulgaria on 19 October 1915

Japan
Declared war with Germany on 23 August 1914
Declared war with Austria-Hungary on 25 August 1914

Liberia
Declared war with Germany on 4 August 1914

Montenegro
Declared war with Austria-Hungary on 5 August 1914
Declared war with Germany on 8 August 1914
Declared war with Bulgaria on 15 October 1915

New Zealand
Entered war together with Britain on 4 August 1914

Nicaragua
Declared war with Austria-Hungary on 8 May 1918
Declared war with Germany on 8 May 1918

Panama
Declared war with Germany on 7 April 1917
Declared war with Austria-Hungary on 10 December 1917

Peru
Severed relations with Germany on 6 October 1917

Portugal
Entered war against Germany on 9 March 1916
Entered war against Austria-Hungary on 15 March 1916

Romania
Declared war with Austria-Hungary on 27 August 1916
Exited war with Treaty of Bucharest on 7 May 1918
Re-entered the war on 10 November 1918

Russia
Declared war with Turkey on 2 November 1914
Declared war with Bulgaria on 19 October 1915

San Marino
Declared war with Austria-Hungary on 3 June 1915

Serbia
Declared war with Germany on 6 August 1914
Declared war with Turkey on 2 November 1914

Siam
Declared war with Austria-Hungary on 22 July 1917
Declared war with Germany on 22 July 1917

Turkey
Turkey joins Central Powers October 29 1914
Declared war with Romania on 30 August 1916
Severed relations with United States on 23 April 1917

United Kingdom
Declared war with Germany on 4 August 1914
Declared war with Austria-Hungary on 12 August 1914
Declared war with Turkey on 5 November 1914
Britain and India invade Middle East on November 21 1914
Declared war with Bulgaria on 15 October 1915

United States of America
U.S. declares neutrality on August 4 1914
Declared war with Germany on 6 April 1917
Declared war with Austria-Hungary on 7 December 1917

Uruguay
Severed relations with Germany on 7 October 1917

http://www.u-s-history.com/pages/h1104.html

Ma naravno da je atentat u Sarajevu bio samo dobar povod, a ne pravi uzrok.
Zasto bas mala, balkanska zemlja Srbija? A ko kaze da je Srbija uopste bila primarni strateski cilj Austro-Ugarske, pa i Nemacke? Njen glavni, strateski cilj je bio izbijanje na tzv. Kerzenovu liniju koja je pripala Rusiji posle Beckog Kongresa 1815 godine. Tako je i nastao onaj cuveni plan:"Prodor na Istok". Srbija se na putu tog plana nasla iz nekoliko razloga:1.)odbacila je nametnuti "tajni sporazum", koji je Milan Obrenovic potpisao sa Austro-Ugarskom 1877g. Kao sto sigurno znas, taj sporazum je Srbiju doveo u gotovo vazalni odnos, narocito u ekonomskom pogledu,ali on je bio uslov da nam se prizna nezavisnost na Berlinskom Kongresu 1878g.  2.) 1903g. na vlast dolaze Karadjordjevici koji spoljnu politiku pokrecu u pravcu teritorijalnog oslobodjenja i prosirenja i industrijiskog jacanja Srbije. 3.) Srbija u periodu 1903-1914g. se oslobadja austro-ugarskog uticaja u spoljnoj i unutrasnjoj politici, koji su Obrenovici dozvoljavali u ranijem periodu. 4.) 1908g. Austro-Ugarska je provokativno, a i strateski anektirala Bosnu i Hercegovinu, koju je Srbija smatrala svojom istorijiskom teritorijom. Na taj nacin, vec je zapocinjalo ostvarenje imperijalistickog plana austro-ugarske o prodoru na istok. 5.) Srbija je posle 1903g. smatrana strateskim saveznikom carske Rusije. Ovo su makar okvirno iz mog ugla "lokalni razlozi" za napad na Srbiju. Onaj globalni nema veze sa nama. Kao sto si i sam naveo Austro-Ugarska je rat vec imala u planu. Nisu se pitali:"gde ce rat izbiti", zato sto je jugo-istok Evrope(Balkan) glavni deo Kerzenove linije. Bilo ko da se nasao na tom putu kao prepreka, kao potencijalni saveznik Rusije, bio bi napadnut, to je sigurno.