Prvi stanovnici sadasnjeg Novog Sada bill su u najvecem broju, Srbi, koji su naseljavali oceditu, suvu gredu, danas poznatu kao Dunavska ulica. Pored ovih stanovnika, tu su u prvo vreme samo boravili, a kas-nije i ostajali za stalno, vlasnici brojnih kafana, trgovina, gostionica i krcmi. Na uglu Dunavske i Zmaj Jovine ulice nalazi se, prema postoje-cim podacima, najstarija kuca u Novom Sadu, poznata kao ,,Beli lav". Sagradena je 1720. godine, ali je deo kuce srusen za vreme bombardo-vanja grada 1849. godine. Nakon toga kuca je obnovljena i dozidan joj je sprat. Do polovine XX veka prva kuca sa neparne strane bila je tzv. ,,Diogenova kuca", vlasnistvo nekada poznatog nemackog trgovca me-talnom galanterijom Diogena. Srusena je za potrebe narodnih parada i nosilaca stafete.
Tokom prva dva veka postojanja naselja, Dunavska ulica je odslikava-la nacionalni karakter grada: bila je u orijentalnom stilu, sa mnostvom bogato snabdevenih trgovina. Tada je to bila ulica sa blatnjavim kolovo-zom, te sirokim drvenim doksatima i tremovima. Za vreme bombardo-vanja 1849. godine ulica je pretrpela velika razaranja, o cemu danas svedoci djule uzidano u fasadi zgrade br. 2. Ulica je nanovo izgradjena i to u stilu srednjo-evropskih gradjevina tadasnjeg vremena. U Dunav-skoj ulici zivele su mnoge znacajne i interesantne licnosti koje su obo-gatile kulturu i istoriju grada. Svetozar Miletic - politicki vodja srpskog naroda u Ugarskoj, te njegov zet Jasa Tomic - lider radikala, ziveli su u kuci na broju 14, u kojoj je jedno vreme bila smestena i Matica srpska. Arsa Pajevic - izdavac i knjizar, ostavio je kucu u kojoj je danas Gra-dska biblioteka. Na kraju ove ulice nekada je postojala prodavnica cr-kvenih stvari Nikole Ivkovica i poznati hotel Petera Fabria.

-------------------------------------------------------------------------------------

Pocetkom dvadesetih godina ovog veka vojna vlast je prepustila utvr-djenje Mostobran, civilnim gradskim organima, cime je posle vise od dva veka postojanja grada, omogucena izgradnja i na obali Dunava. Nakon rusenja Mostobrana formira se deo grada nazvan Mali liman, po brojnim dunavskim rukavcima - limanima, a sto je predstavljalo je-dan od najvecih graditeljskih poduhvata u dotadasnjoj istoriji Novog Sa-da. U sklopu izgradnje Malog limana doslo je do nastanka i prvog bule-vara u gradu, nazvanog po tadasnjoj jugoslovenskoj kraljici Mariji Ka-radjordevic. Ukupnom tadasnjom duzinom od 777 metara, on se prost-irao od Trga oslobodenja (danas Trg slobode) do nasipa na Dunavu, gde je kasnije, 1928. godine, podignut most ,,Kraljevica Tomislava". Bulevar je svojim sirokim kolovozom, bogatim drvoredima i nizom re-prezentativnih objekata predstavljao tada jednu od najlepsih, a sigurno najmodernijih gradskih slika.

-------------------------------------------------------------------------------------

Jedan od najstarijih pravaca NovogSada je Temerinska ulica. I pre na-stanka grada bio je to put koji je Budim povezivao sa Beogradom, i da-lje na jug, sa Carigradom. Zbog toga je i nazivan Carski drum ill Carska dzada. Dugo vremena kroz Temerinsku ulicu se prostirala pijaca, od koje je danas sacuvan samo jedan mali deo. Stanovnici ulice bili su trg-ovci, zanatlije i vlasnici niza kafana i prenocista. U njoj se nalazila prva posta u gradu, a na uglu sa Kisackom ulicom Cuvena kafana ,,Kod tri krune".


-------------------------------------------------------------------------------------

Futoska ulica je jedan od nastarijih pravaca u Novom Sadu. Ona je, jos od najranijih dana, povezivala naselje sa Futogom, u XVII i XVIII veku veoma vaznim trgovacikim sredistem, u kome su se odrzavali vasari po-znati sirom tadasnje Evrope. U ovoj ulici je 1860. godine otvoreno Kato-licko groblje, a nesto kasnije sagradena je kasarna preko puta njega. U tom momentu bile su to dve poslednje odrednice na ovom pravcu u gra-du.

-------------------------------------------------------------------------------------

Njegoseva ulica je, najverovatnije, fomirana 1793 godine. Duze vremena nosila je ime ime,,Bele ladje", nadaleko cuvene kafane koja se u njoj nalazila, a u kojoj su se, u dru-goj polovini XIX veka i pocetkom XX veka, okupljala najveca imena srpske politike i kulture: Svetozar Miletic, Jovan Jovanovic Zmaj, Laza Kostic, Dura Jaksic, Milos Cr-njanski i drugi. Preko puta kafane nalazilo se prvo sprsko vatrogasno drustvo u gra-du, a na obliznjem Trifkovicevom trgu bila je 1872. godine podignuta prva pozorisna zgrada.


--------------------------------------------------------------------------------

Mileticeva ulica je dugo vremena nosila naziv Lebarski sokak po brojnim pekarskim radnjama u njoj. Na kraju ove ulice nalazila se nadaleko poznata kafana ,,Kod kamile", u koju su dolazila najpoznatija imena srpske inteligencije. Ova kuca je srusena dvade-setih godina XX veka. Preko puta ,,Kamile" nalazila se Grkokatolicka crkva, duhovni centar rusinske zajednice u Novom Sadu koja i danas postoji. U ovoj ulici zivelo je mno-go znacajnih licnosti, kao sto su: Sava Vukovic, osnivac prve srpske gimnazije u gradu, Marija Trandafll, najveda novosadska zaduzbinarka i dobrotvorka, i drugi.


--------------------------------------------------------------------------------

Javna ulica (danas Zmaj Jovina) oduvek je bila sredisnja gradska arterija, povezujuci najznacajnije ulice: Dunavsku, Curcijsku i Lebarsku, sa centralnim gradskim trgom. Kroz promene naziva ove ulice najbolje se moze, u najkracem obliku, sagledati istorija Novog Sada: Glavna (prvo na nemackom, a posle na madarskom jeziku), zatim Kosut Lajosa, pa opet Glavna, potom Kralja Petra I, Musolinijeva, Marsala Tita i poslednjih decenija Zmaj Jovina. Medutim zbog svog izrazitog trgovackog karaktera, u narodu je bila poznata i kao Magazinski sokak.Celom duzinom glavne ulice prostirala se pijaca, koja se otvarala u pet ujutro, all je zivost na njoj zapocnjala jos puno ranije, kadaje do-vozena roba i iznosena na tezge. Ulica je uvek bila puna guzve i larme, ljudi i zivotinja i lupnjave kola. Dugo nije imala kaldrmu, tako da je za kisnih dana sve plivalo u blatu i vodi. Nakon rusenja u Buni 1849. godine, ulica je gotovo nanovo izgradena brojnim bo-gato ukrasenim, reprezentativnim objektima. U prizemlju ovih zgrada postojali su kao i danas brojni ducani sa ukusno uredenim izlozima. Ulica je oduvek bila i omiljeno mesto okupljanja gradana kao i setaliste ,,korzo". Sve je to uticalo da su kuce u ovoj ulici ima-le najvisu cenu i bila je prava jagnma za njima.Stanovnici ove ulice su, u najvecem bro-ju, bill trgovci, all je u njoj ziveo ill izvesno vreme boravio i ne mail broj znamenitih ljudi. Na uglu sa Dunavskom ulicom i danas stoji kuca u kojoj je 1790. godine otvorena prva knjizara i stamparija Emanuila Jankovica. Danas je cela ulica pretvorena u pesacku zo-nu i predstavlja jedno od najprijatnijih mesta u gradu.


--------------------------------------------------------------------------------

Za razliku od centralnih gradskih arterija: Zmaj Jovine, Kralja Aleksandra i Jevrejske ulice, gde se uglavnom trgovalo, nekadasnji Curcijski sokak je bio tipicna zanatska uli-ca, sa nizom malih zanatskih objekata u cijim dvoristima su bile radionice, a sa ulice du-cani. U njima su vlasnici prodavali robu koju su proizveli. Dugo vremena, cak i na pla-novima Grada, ulica je nosila naziv po curcijskom zanatu koji je u njoj preovladavao. Danas ima dva naziva: Ulica Svetozara Markovica i Pasiceva ulica. Zavrsava se siro-kim Trgom Toze Markovida, koji se u proslosti zvao Brasnarski trg, jer se od 1850. do 1918. godine, na njemu trgovalo brasnom i zitaricama.


--------------------------------------------------------------------------------


Saborna crkva Svetog Dordja gradena je 1734. godine, ali tokom dugog postojanja nije bas sasvim sacuvala svoj prvobitni izgled. Prvi graditelj crkve nije poznat. Velikim ob-novama koje su preduzete (1851-1853. i 1902-1905.) dobijen je hram masivnog korpusa sa dominantnim tornjem nad zapadnim proceljem. Sredinom XIX veka obnova crkve je radena po nacrtima danas zaboravljenog Gustava Saibe, a sa pocetka XX veka po pro-jektu Mihajla Harminca, arhitekte iz Budimpeste. Zidne kompozicije slikao je Stevan Aleksic, a ikone na ikonostasu Paja Jovanovic, koje se smatraju njegovim najboljim de-lima iz oblasti crkvenog slikarstva.


--------------------------------------------------------------------------------

Katolicka crkva Ime Marijino, na glavnom gradskom trgu, nekadasnjoj Pijaci, gradena je 1893. do 1895. godine, posle rusenja hrama iz prve polovine XVIII veka, koji se na-lazio na istom mestu. Projekat je uradio Georg Molnar, novosadski graditelj, ciji se lik, zabelezen u kamenu, nalazi u priprati. Crkva je klasicno neogoticko delo sa primenje-nim svim elementima koji odlikuju ovaj stil - visoki siljati toranj stremi ka nebu, krov nadvisuju tornjici, zidovi su poduprti kontraforima, a u konstrukciji su dosledno prime-njeni krstasti svodovi i prelomi na potrbusnim lucima i prozorskim otvorima. Posebnu dragocenost na ovom hramu predstavljaju vitrazi ceskih i madarskih radionica, umet-nost tirolskih rezbara na mobilijaru i zolnai keramika upotrebljena za krovni pokrivac.

-------------------------------------------------------------------------------------

Trgslobode predstavlja danas sam centar grada, medutim do izgradnje Gradske kuce na njemu, 1894. godine, Novi Sad je bio policentricni grad. Vecinsko, pravoslavno stanovni-stvo okupljalo se oko Vladicanskog dvora, Saborne crkve i Gimnazije, u tzv. srpskom kraju, dok su se katolici okupljali ispred stare katolicke crkve iz 1742. godine, namesto koje je 1895. godine podignuta ova danasnja na Trgu slobode. Sam trg se moze uociti jos na prvim planovima grada, a na njemu se dugo vremena nalazila pijaca. Kada su se na novosadskim ulicama 1845. godine pojavili fijakeri, na trgu je napravljeno i njihovo sta-jaliste. U bombardovanju grada 1849. godine, trg je veoma mnogo stradao, pa izgled koji danas ima potice s kraja XIX i pocetka XX veka. Pocetkom XX veka Novi Sad dobija tramvaj sa konjskom vucom, a 1911. godine on je zamenjen elektricnim tramvajem. Uvo-djenjem tramvaja, a kasnije i autobuskog saobracaja, 1930. godine, trg postaje saobra-cajno cvoriste, narocito znacajno po probijanju Bulevara kraljice Marije. Danas je ovaj trg pesacka zona.
--------------------------------------------------------------------------------
Magistrat je posle vise selidbi konacno dobio svoju zgradu (Gradska kuca) na glavnom Gradskom trgu krajem 1894. godine. Prva skupstinska sednica odrzanaje 3. januara 1895. godine. Dogovor oko pocetka gradnje trajao je dugo, jer su vodjene rasprave oko odredivanja lokacije. Mileticeve pristalice bile su uporne u zahtevu da se gradi na Han-skom placu, dok su njihovi protivnici zeleli gradnju na Pijaci preko puta katolicke crkve, sto su i postigli 1893. godine, kada je poceta gradnja. Projektant je bio graditelj Georg Molnar, a izvodaci radova Karl Lerer i Jozef Cocek. Dvospratna, zgrada, monumenta-lna, neorenesansna, izgradena je na jugozapadnoj strani Trga i svojim gabaritima zatva-ra blok kuca iz ulica Gospodske (Kralja Aleksandra) i Jevrejske (Pozorisni trg). Glavna fasada postavljena je na Trgu i na njoj je dominantan rizalit sa snaznim stubovima na sp-ratovima i arkadom u prizemlju. Eksterijer ,, Magistrata" karakterisu i alegorijske fig-ure, grb Novog Sada i visoki toranj na koji je 1907. godine postavljeno zvono sv. Flori-jana. Enterijer je projektovan za potrebe javne sluzbe. Ulazni hol je pod dubokom svo-dnom konstrukcijom, a na svim etazama su prostrani hodnici sa prostorijama u nizu. Iz-dvaja se bogato dekorisana svecana sala na prvom spratu. Tu je u stuko-floralnim med-aljonima zidne kompozicije sa predstavom ljudskih delataosti, naslikao 1911. godine Pa-vle Ruzicka. Autori svih vajarskih radova na "Magistratu" bili su Jozef Kistner i njegov ucenik Julije Anika. Gradonacelnik za cijeg mandata je sagradjena zgrada bio je advo-kat Stevan Popovic - Pecija.
--------------------------------------------------------------------------------
Srpsko narodno pozoriste osnovano je u Novom Sadu 1861. godine na inicijativu Srpske citaonice i njenih rodoljubivih clanova, na celu sa Svetozarom Mileticem, politickim vodj-om Srba u Ugarskoj. Tek 1895. godine ono ce dobiti svoj pravi dom. Zidace ga o svom trosku veliki narodni dobrotvor Lazar Dundjerski, industrijalac i veleposednik, rodom iz Srbobrana. Kada je u centru porusena Gradska dvorana, Dundjerski je otkupio svu ciglu i gradju, pa je u dvoristu svog hotela ,,Kraljica Jelisaveta" sagradio zgradu nacionalnog teatra. i kulturna ustanova podignuta je u stilu istorizma, a po projektu Vladimira Niko-lica, tada najpoznatijeg srpskog arhitekte. Sa fasadom se nije smelo izici na ulicu, jer madjarske vlasti to nisu volele - na taj nacin bi im ovo zdanje jos vise smetalo. Tako je tzv. Gospodski sokak ostao bez ae impozantne gradevine, koja je mnogo podsecala na somborsko pozoriste, narocito enterijer. Po sredini partera bio je prolaz za publiku, a oko sale nalazile su se loze iznad kojih su bile dve galerije. Pozoriste je jedne januarske noci 1928. godine, posle jakog zimskog nevremena, potpuno izgorelo i tada su i sva do-kumenta i rekviziti otisli u nepovrat.
--------------------------------------------------------------------------------
Matica srpska je najstarija kulturna ustanova kod Srba. Osnovali su je 1826. godine u Pesti rodoljibivi nacionalni trgovci i obrazovani ljudi. U Novi Sad je preseljena 1864. go-dine i tu je, onda, smestana po raznim kucama. Njeno pretposlednje sediste, od 1888-1928. godine, nalazilo se u samom centra grada, na pocetku nekadasnje Gospodske uli-ce. Danas ova zgrada ne postoji, srusena je posle II svetskog rata radi prosirenja prilaza centru grada.
--------------------------------------------------------------------------------
Ulice Novog Sada su isprva bile bez naziva, odnosno svaka kuca je imala samo svoj broj. Od polovine XIX veka ulice dobijaju nazive po svojim najznacajnijim obelezjima. Tako se Ulica kralja Aleksandra naziva Herngase, sto u prevodu sa nemackog znaci Gospodska ulica, jer su u njoj, uglavnom, zivela gradska gospoda. Austrougarskom nagodbom, koja u ovim krajevima znaci naglu i nasilnu madjarizaciju, ulica zadrzava isti naziv samo pre-veden na madarski: Uri uca. Krajem XIX veka madarska drzava daje ulicama imena poznatih licnosti, narocito iz madarske istorije, te tako ova ulica dobija ime Kosuta Lajo-sa. Posle oslobodenja, 1918. godine, ulica dobija naziv po regentu, a kasnije kralju Alek-sandru Karadordevicu. Zatim, od 1941-1944. nosila je ime Adolfa Hitlera, a od 1944. g. imala je nekoliko naziva: Kralja Aleksandra ulica, Generalisimusa Staljina, Aleksandra Rankovica, Narodnih heroja, a od 1992. godine opet Ulica kralja Aleksandra. Sve do 1900. godine u gradu nema asfaltirane ulice, samo trotoar pored kuca, u centralnim so-kacima kaldrma od cetvrtastog kamena, a u vecim pristupnim ulicama turska kaldrma. Do kraja osamdesetih godina XIX veka grad je bio osvetljen fenjerima, a oni su se palili dvadeset dana u mesecu, a deset dana, kada ima mesecine, nisu. Kontrolisao ih je nocni cuvar (,,bokter") koji je, obilazeci sokake od veceri do zore, u odredjene jutarnje sate, duvanjem u rog, najavljivao radjanje novog dana. Elektricno osvetljenje uvedeno je 1910. godine, namesto plinskog svetla.
Sve do osamdesetih godina XIX veka, veze Novog Sada sa centralnim delovima austro-ugarske monarhije odvijale su se iskljuclvo Dunavom (parobrodima) i drumskim sao-bracajem (kocijama), tako da je grad po mnogo cemu ostajao izvan glavnih tokova u dr-zavi. Da bi se ovaj problem prevazisao 1882. godine dovedena je pruga, a kako su novi-vine zabelezile, jednog ponedeljka tacnije 5. marta 1883. godine u 11 sati i 14 minuta, sti-gao je u Novi Sad prvi putnicki voz iz Subotice, time je zvanicno otpoceo zeleznicki sao-bracaj. Iste godine izgraden je i zeleznicki most preko Dunava, a pruga produzena do Zemuna.