Istorija Arijevaca

Sadržaj
1 Stvaranje kulture
2 Podela na persijsku i indijsku granu
2.1 Podela Indije i Persije
2.2 Bogovi
2.3 Podela između Indije i Persije
2.4 Plemena centralne Azije
3 Napomene

Stvaranje kulture

U neolitskoj eri, nakon poslednjeg ledenog doba, indoevropska etnička grupacija, u koju spadaju i Persijanci, pretrpela je lom koji je, po legendi, nastao usled proročanskog posredovanja Rame protiv drevnoga kulta Tora. Prekidajući sa matrijarhatom velike druitkinje Veluspe čije su sveštenice zahtevale žrtvovanje najsrčanijih ratnika, Rama je okupio sva plemena koja su se spuštala iz nordijskih stepa prema visoravnima srednje Azije, Kavkaza i Altaja. Po svoj prilici, ovoj seobi sa severa na jug uzrok je bio jedan od poslednjih nastupa zaleđivanja, klimatskog zahlađenja o kojem je mazdaističko učenje zadržalo tragičnu uspomenu kao o beskrajnoj zimi, predanje čiji je junak bio legendarni kralj Jima (Rama), koji je spasao svoj narod i životinje, kao kakav drugi Noje. Isto tako jasna kao i potop iz sumerskih predanja i Biblije, uspomena na tu užasnu zimu ostavila je duboki trag u persijskoj mitologiji u kojoj hladnoća pripada Angra Manjuu/Ahrimanu, a njome se odlikuje i pakao. Blagotvoran u dugim zimama i hladnim noćima, kult vatre, kao osnovni element sunčanog boga i nužan za domaće ognjište, malo pomalo nametnuo se iznad naturalističkih verovanja. Sa severa, potisnut od drugih severnjačkih plemena, a sa istoka od kineskih nomada, taj prvi indoevropski talas razlio se početkom drugog milenijuma pne. celim persijskim kontinentom, od Bliskog Istoka do Hindukuša. Od tih prvih Arijevaca nastala su kraljevstva Hetita u Maloj Aziji i Mitani, kraljevstvo Hurita u gornjoj Mesopotamiji. Indoevropski talas izdvojio se pod imenom Arijevaca, plemenitih, čistih, i manje-više sedelački se nastanio na protopersijskoj visoravni, sa severa neodređeno ograničenoj kaspijskim basenom i rekom Sir Darjom, i odatle neprestano potiskivao talase drugih indoevropljana koji su nadirali jedni za drugima. Prostrana teritorija koju su još od bronzanog doba zauzeli Arijevci dobija je ime Arijana-Vaeđa ili "Zemlja Arijevaca". Ako Bundahišn smešta Arijana-Vaeđu u oblast blizu Azerbejdžana i Kaspijskog mora, on navodi i mesta koja su u arijevskoj legendi postala mitska i koja su, dalje na istoku, pokrivala gradove Gau u Sogdijani, Baktru, prestonicu Baktrije, koju Avesta opisuje kao "majku gradova" i "tvorevinu Ohrmazda (Ahura Mazde)", grad Vaekereta, danas Kabul u Avganistanu, kao i oblast pet reka uzvodno od Inda (Pendžab). Kao i kod Zaratustre, koji će biti smešten čas na istok čas na zapad, tako i ovde ove prividne protivrečnosti u stvari označuju zajedničko poreklo iste arijevske kulturne osnovice onako kako je iznose dva različita predanja. Rama, legendarni predak Arijevaca, u Vedama duboko poštovan pod imenom Jama, a pod imenom Jima u Avesti, navodno je, prema legendi, prvi poučio svoje narode zemljoradnji putem navodnjavanja neplodne i suve zemlje. Otac žita i vinove loze, on je ustrojio trojnu podelu društva na sveštenike, ratnike i seljake, i to je početak indijskih kasta brahmana, kšatrija, vajšija i šudri. Pošto je presudno uticao na osvit nove zore arijevskih naroda, Jima se navodno povukao na jednu planinu između Baktre i Bamijana, mesta koje je postalo mitsko pod istim nazivom Arijana-Vaeđa, ili Eran-Vej u pahlavijskom predanju Maga, koji će ovo mesto kasnije premestiti u svoju zemlju na zapadu Persije.

Podela na persijsku i indijsku granu

Dakle, pre nego što su se razdvojili na dve grane, persijsku i indijsku, Arijevci su dakle već tada, pre polovine drugog milenijuma pne. zauzimali celu protoiransku visoravan, od države Urartu (Jermenija, jezero Van), čiji će vazali u IX. pne. veku biti Persijanci, dok se drugi jedan arijevski rod, Međani, učvrstio kao moćan sused, sve do plemena države Parćana, Horezma i Baktrije, tj. preko Oksusa (Amu-Darje), sve do druge reke koja se uliva u Aralsko more, Jaksarta. Protoiranci, veliki odgajivači konja i strašni jahači, primorali su svoje susede da u svoje vojske uvrste konjicu, dok su plemena u Baktriji svojim snagama pridodala indijske ratne slonove. Iz ovakvog spoja vrednoće i energije proto-Iranaca i njihovog vrlo sigurnog umetničkog osećaja i u to, bakarno doba, naprednijih civilizacija Sumera i Inda, nastala je jedna samosvojna kultura Persijanaca. U istočnoj Persiji neprestano su se gajile ovce, počela se obrađivati navodnjena zemlja, stvarale su se oaze i započelo je korišćenje bogatih naslaga bakra iz aralsko-kaspijskog basena. Drugi, nevoljni da prihvate sedelački način života, postali su oni Skito-Turanci koji su se neprestano vrzmali oko severnih granica Persije, živeći od stočarstva i pljačke. Poglavari sedelačkih plemena, koji su se uzdigli u sitne vladare, kakav će biti i Vištasp, kralj zaštitnik Zaratustrin,ustanovili su feudalni sistem i izgradili tvrđave koje su dizali u vidu orlovskih gnezda, na ograncima planina Pamira i Hindukuša. Neki utvrđeni gradovi postaće u kasnijem vremenu važni urbani centri: Kalal-i-Gir u Horezmu, Herat u Horasanu, Merv u Margijani, Buhara i Samarkand u Sogdijani, Baktra (Balh) u Baktriji itd. Samarkand, stvoren u lepoj oazi Zaravsan, postaće najznačajnije trgovačko središte u srednjoj Aziji i intelektualno raskršće persijske, kineske i indijske kulture. U stvari, mala arijevska kraljevstva Horezm, Sogdijana i Baktrija trajno će se boriti za krhki sedelački poredak protiv Turanaca, ali i međusobno. Tek će im Ahemenidsko carstvo pružiti relativni red, a ove će satrapije ostati najnemirnije pokrajine kralja kraljeva. Upravo u tom drevnom feudalnom kontekstu, čije je mesto između sredine drugog milenijuma i prvih Ahemenida i treba zamisliti prvu legendarnu monarhiju Kejanida, čiji su vladari (kaviji), u stalnoj borbi protiv Turanaca ostavili svoju slavnu epopeju da zrači iz Aveste i Firdusijevog speva o junačkim delima i viteštvu. Ali u istoriji nije sačuvan ovakav precizan trag o toj dinastiji kakav imamo o Međanima i Persijancima polazeći od VII. veka pre Hrista. Tek će Firdusijev spev Šah Nama u X. veku pne. slikovito opisati epopeju tih starodrevnih mazdaističkih kraljeva, koje je on smestio u Baktriju. Međutim, nikako ne treba podleći iskušenju da se Kejanidi poistovete sa Ahemenidima, usled uspostavljene sličnosti između kavija Vištaspe koji je štitio Zaratustru, i Histaspa, satrapa Hirkanije i Partije, oca Darija I. pošto su otkrivene razlike između jezika gata i jezika velikih kraljeva, a danas se priznaje da je Zaratustra vremenski prethodio prvim Ahemenidima.

Podela Indije i Persije

Usled velike promene kod Arijevaca, koji su od nomadskog načina života prelazili na bačijanje i sedelačku zemljoradnju, razvio se indo-iranski religijski sinkretizam Mitre, Indre i Ahure/Varune. Vreme arijevske podele između Indije i Persije određuje se na doba 1500.-1200. pre Hrista. Deo plemena iselio se kroz bamijansko sedlo, usku udolinu na visini od 2500 metara, i kroz kabulsku dolinu, karavanski put koji povezuje istočnopersijski svet sa indijskim, a kojim su prolazili svi osvajači Indije. Arijevci su se nastanili u Pendžabu, "zemlji pet reka", gde su se nametnuli Dravidima, čija je kultura isto tako napredna kao i sumerska, pripadala gornjem bakarnom dobu, stvarajući onde veliku brahmansku porodicu vedizma čije indijske knjige, Rig-vede i Arthava-vede, slave legendarnu epopeju arijevskih predaka. Iz ove etničke podele Arijevaca nastaće dva poimanja sveta. U Indiji, kasta brahmana, u isto vreme kad i kasta mazdaističkih sveštenika u Persiji, uzdigla se u moćno sveštenstvo, posrednika između ljudi i božanstava, zahvaljujući natprirodnim znanjima za koja su mislili da ih stiču u ekstazama veštački izazivanim prilikom obreda some, sestre persijske haome, izvedenih iz prakse stepskih šamana. Dok je u Indiji preovladao pasivni stav, Persijanci, iz razloga isto tako zavisnih od klimatskih uslova, ovaj put oštrih, koje su nastavili da trpe, sačuvali su moralni i duhovni stav koji je išao naruku potvrdi života i sveta; to muževno poimanje Zaratustra će sublimisati u jednom do kraja etičkom smislu.

Iako nam nedostaju podaci o tom davnom razdoblju istočne Persije, izgleda da sa priličnom tačnošću možemo predstaviti arijevsko društvo i etnički mentalitet s kojima je prorok morao da se suoči. Još jedan očigledan dokaz za određivanje kad je živeo Zaratustra, predstavlja ovo: nomadsko pleme Saki pojavili su se u VII. veku pre Hrista na teritoriji između Aralskog mora i jezera Balhaš na severu i palmirskoga gorja i Oksusa na jugu, a govore jednim narečjem srodnim sogdijanskome, koje pripada istočnom srednjepersijskom jeziku, dakle nastalom posle avestijskoga kojim se služio Zaratustra, koji pripada istočnom staropersijskom, što a priori smešta proroka u doba koje je prethodilo obrazovanju sakijskog naroda u VII. veku pne. Karakteristično za sva srednjeazijska plemena, a pogotovo Sake i Masagete, bilo je da su obožavali isključivo sunce kao božanstvo, a njemu su prinosili konje na žrtvu. Ovaj postupak, uobičajen čak i u persijskim stepama, kao i paljenice sunčanom bogu Mitri, prorok je strogo osuđivao. S kultom sunca i vatre mešale su se animističke prakse šamanizma.

Bogovi

Vid opstanka naturalističkih božanstava uporedo sa monoteizmom Ahura Mazde tipičan je za religijsku panoramu stare Persije, kao i za isto tako monoteističke, ali antropomorfnije religije, u kojima se Bog brzo našao okružen svecima, devicama i anđelima. Isto kao što je prelazak sa animističkog vidokruga na univerzalniji vidokrug zemljoradničkog društva učinio da Arijevci koji su prihvatili sedelački način života krenu prema duhovnijim shvatanjima svoje religije, tako je i rana izvesnost ovog preobražaja mogla odigrati neku ulogu u Zaratustrinoj reformi. Veoma rano nalazimo nebeskog boga zajedničkog svim arijevskim plemenima, Dijausa, najvišeg tvorca koji, poistovećen sa svetim karakterom neba, dana i svetlosti, postaje vrhunski uranski Bog: nebeski svod koji okružuje, a takođe i svemogući nebeski otac koji sve vidi. Dijaus, čiji oblik nalazimo i u grčkom Zevsu i u indijskom Dajasu, vrlo je brzo bio zamenjen Varunom. Kao gospodar kosmičkog poretka, Varuna ima vrhovnu vlast ne samo nad kosmičkim, nego i nad moralnim poretkom dajući time, po prvi put, etnički smisao pređašnjim božanstvima. Kosmički poredak služi kao primer moralnog poretka, a čija će budućnost u persijskoj religiji biti značajna. Uporedo sa spregom Mitra-Ahura u Persiji, uzdiže se sprega Mitra-Varuna u Indiji, gde se Varuna preobražava isto tako u Asuru. Ali, dok će u hinduizmu, još od nastanjivanja Arijevaca u Pendžabu, Varuna postati manje božanstvo uz Indru, Višnua i Rudru, Ahura,"Gospodar" upotpunjuje se u Ahura Mazdu, dodajući Varuni/Asuri iz Indije naglašenije moralno značenje zadržavajući pritom, barem do Zaratustre, i u nereformisanom mazdaizmu, naturalistički vid gospodara koji se manje-više poistovećuje sa nebeskim svodom. Dok će Mitra sačuvati posebno mesto kao sunčani Bog i božanstvo jemac ugovora i saveza između ljudi i Boga, Ahura Mazda, uvek blagotvorno božanstvo i otac vatre, biće uzdignut u jedinstvenog gospodara zaratustranskog monoteizma,a njega ćemo videti i potvrđenog kao vrhovnog boga, na kategoričan način u ahemenidskim natpisima.

Podela između Indije i Persije

Arijevska podela između Indije i Persije upravljala je i oprečnim razvrstavanjem bogova i demona. U bratskom raskolu uvek postoji preterana mržnja. Bogovi jednih postali su demoni drugih. Neki autori hteli su da Zaratustru potisnu dublje u prošlost u vreme rascepa indoarijevskog naroda, i da u njemu vide početak tih dveju, ipak veoma različitih struja. Iako izgleda da je malo verovatno odrediti kao vreme prorokovog života razdoblje pre klimatskog poremećaja u IX.—VIII. veku pre Hrista, koji je i izazvao njegovo patetično uplitanje u haos jednog već uzdrmanog društva, mora se primetiti između ostalog, da dok se u indijskom predanju Zaratustra ne pojavljuje nigde u persijskom religijskom svetu, on iskrsava kao glavna ličnost. Osim toga u svojoj se reformi poslužio tipično mazdaističkom teološkom shemom, iako je potpuno preoblikovao njene pojmove. S druge strane, levanice haome u Persiji i some u Indiji potpuno izmiču njegovim osudama ovog drevnog arijevskog napitka, isto kao što su Persija i Indija nastavili i sa žrtvovanjem životinja, bez obzira na njegovo žestoko protivljenje, pošto na kraju, njegova etika nije doprla do najvećeg broja lokalnog sveštenstva. U Indo-Iranskoj teološkoj podeli, Indra, blistavi Bog sa ratničkim zadatkom, poštovan uz Varunu u starom arijevskom panteonu, postaje u Avesti uzor deve (daeva), demona koji se ostrvio da prekine poredak sveta. Svi Indijski bogovi, deve, postali su u mazdaizmu i u Zaratustrinim gatama daeve, demoni iz čete Ahrimana, suparnika Ahura Mazde, dok je nasuprot tome, Indija preoblikovala gospodare Ahure u đavole protivnike svojih deva. Brahmani misle da su deve rođene iz istine a ahure iz laži, što je dijametralno suprotno mazdaizmu, u kojem je glavni Ahura postao veliki bog Ahura, rođen iz odlika svojstvenih Varuni, ali je njegovo ime brzo upotpunjeno i drugim, Mazda, ekvivalentno vedskom medha, mudrost, u smislu sveznajućeg, čemu će Zaratustra dodati i smisao mudrosti koja transcendira svet i izražava se kroz sedam kvalitativnih vidova Ahura Mazde.

Arhaičnost jezika kojim se služio Zaratustra u svojim himnama, jezika za koga se zna da je srodan ranom sanskritu veda i nekim starim avganistanskim narečjima, još jednom nesumnjivo smešta Zaratustru u istočnu i spoljnu Persiju. Oblast zapadnog Turkestana, o kojoj je sad reč, u ono doba je obuhvatala: Horezm južno od Aralskog mora, Margijanu, između Oksusa (Amu-Darje) i severne granice današnjeg Irana, Sogdijanu severno od Oksusa, zatim Baktriju južno od iste reke. Prema tome, geografska oblast u kojoj je Zaratustra propovedao, verovatno pre dolaska Saka, izgleda da se nalazila između dve reke, Jaksarta(Sir-Darje) na severu i Oksusa(Amu-Darje) na jugu, a obuhvatala je prostor od Aralskog mora do Baktre, tj. današnjih država Uzbekistan i Turkmenistan, kao i sever Avganistana. Međutim, osim jezičkih srodnosti za kojima se danas traga kako bi se makar u grubim crtama odredila geografska sredina Zaratustrina, jedan dragoceni pokazatelj u gatama nameće prisustvo goveda u ekološkoj sredini prorokovoj. Ova izrazito bukolička crta na koju neprestano upućuju teme njegovog propovedanja, teme o zaštiti stoke, stada i pašnjaka, prinuđuje nas da iz razmatranja bez pogovora odstranimo neke oblasti u korist nekih drugih, u kojima su bili objedinjeni klimatski uslovi podesni za livade nužne za opstanak goveda, zatim za krčenje zemlje, uz to i za zemljoradnju, sve vrednosti koje su u Zaratustrinim očima i avestijskom predanju naklonjene ljudima i životinjama. Posmatrajući klimatske promene do kojih je moglo doći u toj pustinjskoj oblasti, kao što su one koje su se dogodile u Sahari u prvim vekovima hidžre, primećuje se da je oko 800. pne. srednja Azija pretrpela strahovitu sušu, što je izazvalo peščane uragane koji su zatrpali gradove i useve kojima je u ono doba bila zasejana stepa, a ostale su samo retke oaze koje su se kasnije pružale duž čuvenog puta svile. Da je Zaratustra živeo pre ove velike suše, čak i ako se prihvati da je ona bila mnogo plodnija a pašnjaci obilniji, ne vidim zašto je otimanje stada bilo onako sistematsko kao što se to može shvatiti iz gata. U prirodnoj ravnoteži između stočarstva i ratarstva, prorokova reforma otišla bi u prazno i imala bi samo nejasnu moralnu svrhu, na koju ne bi podsticala nikakva privredna prešnost. No naprotiv, Zaratustrine reči odaju neku prešnost izazvanu spoljnim uzrocima, a koja zaslužuje da se zainteresujemo za nju zato što je jedan lokalni vladar stavio Zaratustru pod svoju zaštitu i pomogao mu da širi svoje ideje čije je uporište u ovome svetu, a reforme se između ostalog, odnose i na očuvanje retkih goveda i na uzdizanje rada i ratarstva, odlike tako specifične za celu Persiju, juče isto kao i danas.

Plemena centralne Azije

Prvi put se spominju razna plemena centralne Azije u svetoj knjizi Zoroastrijske religije Avesti, koja je bila napisana zlatnim slovima na pergamentu od brižljivo odabrane kože. Nažalost, mora se primetiti da je najveći deo Aveste nestao. Kao što smo već saznali, Avesta se sastoji iz strofa, religioznih propovedi, molitvi i himni, ali sveta knjiga Zoroastrizma takođe sadrži i dragocena obaveštenja o razdoblju raspada prvobitne društveno-ekonomske organizacije i stvaranju prvih država u srednjoj Aziji. Avesta obuhvata nekoliko vekova, ali je za nas najzanimljivije to što su njeni najstariji delovi (gate) napisani u drugoj četvrtini I. milenijuma (dakle posle 750) između Sir-Darje i Amu-Darje, tj. u sektoru važnog središta kakav je bilo Samarkand. Kasnije dopune Avesti napisane su u Mediji, Azerbejdžanu, a pre svega u samoj Persiji. Tako su u ovom ili onom dobu, nepoznati tvorci niza poglavlja te knjige živeli negde blizu Samarkanda. Međutim,kada se govori o ovim "nepoznatim tvorcima" Aveste, ne znamo da li je u njih ubrojan i sam Zaratustra. Dakako,ako je reč o sastavljanju gata, najstarijih delova Aveste, tu nema nikakve sumnje da ih je napisao Zaratustra. Međutim, kao što je slučaj i u drugim religijama, tako i ovde treba razdvojiti ono što potiče is usta samog proroka, i ima vrlo specifičnu arhaičnu strukturu, od kasnijih predanja koja se nakalemljuju na njegovu poruku ili joj dodaju tuđe elemente medijskog sinkretizma. Veoma lični karakter gata daje da se i pre psihoanalize, nasluti psihologija njihovog tvorca, koja je u isti mah i racionalna i mistička.

Naučnik Biruni, rođen 973. (IV. vek hidžre) u severoistočnoj Persiji, kojoj je pripadala i Horazmija, smestio je najstarije arijevsko kraljevstvo izvan Persije u strogom smislu, koje je osnovao mitski kralj Sijavuš kog opeva pesnik Firdusi u čuvenoj Šah Nami. Isto se tako visoko na severu ponekad određuje mesto i državici Vištaspe, kralja zaštitnika Zaratustrinog – između Aralskog mora i Jaksarta. Po ovoj pretpostavci koja počiva na tome što je kao "turansko" označeno pleme Frijana kojem je pripadao Vištaspa (Jasna 46.12) ne vodi se računa o ekološkom problemu koji sam ranije istakao, jer je Horazmija, smeštena severno od pustinje Karakum i opasne oblasti između Aralskog mora i Jaksarta, omeđene pustinjom Kizilkum, imala oštru klimu o kojoj sam govorio ranije i koja je zaista bila nepogodna za gajenje goveda, koje je kralj Vištasp izgleda štitio zajedno sa širenjem zemljoradnje. Pomenuti stih iz gata ukazuje samo na to da se među zaštitnicima Zaratustrinim nalazi jedan potomak čuvenog Frijane Turanca, a u drugom jednom stihu (46.14) otkriva se da je Vištasp taj zaštitnik kadar da odgovori prorokovom očekivanju, pošto njegovo pleme od davnina štiti stoku. Vištasp bi dakle, bio potomak Turanaca kao uostalom, i svi Arijevci koji su se priklonili sedelačkom načinu života; ali zemlja Turan, čak i ograničena na spoljnu stočnu Persiju, obuhvatala je u ono vreme i Sogdijanu i Baktriju, pa i Arahoziju i Margijanu u unutrašnjoj Persiji, što su provincije koje su pod Persiju potpale tek pod Kirom Velikim oko 540. pne. Iako je oblast u kojoj se širio Zoroastrizam mogla biti i Horazmija isto kao Baktrija – u svakom slučaju država kojoj su zavideli na bogatstvu u govedima i na zemljoradnji – svoje poglede treba da usmerimo prema ovoj drugoj pokrajini, koja je zahvaljujući svom geografskom položaju brže od ostalih oblasti odmakla od nomadskog načina života. Baktrija,za čiju Baktru Avesta tvrdi da je bila "tvorevina Ahura Mazde", još je u prastaro vreme uživala glas plodne i napredne oblasti.

Napomene
Kompletan tekst preuzet iѕ diplomskog rada Aleksandra Kostića "Istorija Persije za vreme dinastije Sasanida" pod uslovima Licence za slobodnu dokumentaciju GNU-a, a diplomski je odbranjen 24. februara 2005. godine na Filozofskom fakultetu u Nišu.

Izvor: Wikipedia