Risto kovijanić: pomeni crnogorskih plemena u kotorskim spomenicima, xiv - xvi v

SEĆANJA

Nebojša Kuzmanović: Jedan značajan život

Iza Rista Kovijanića ostala su dela značajna za srpsku i slovačku kulturu, a kao pedagog uticao je na takve ličnosti kao što su bili Mladen Leskovac, Stjepan Han i Branislav Đurđev

Risto Kovijanić, naučnik koji je važan za srpsku, slovačku i crnogorsku kulturu rođen je 1895. godine u Đurđevini, selu u blizini manastira Morače. Četiri razreda gimnazije završio je u Cetinju, od 1908. do 1912. godine. Školovanje je prekinuo zbog balkanskih ratova, u kojima je učestvovao kao đak-dobrovoljac. Bio je učesnik Prvog svetskog rata, a dve godine je proveo, kao logoraš, u austrougarskom logoru u Nađmeđeru. Kako zbog Balkanskih tako i zbog Prvog svetskog rata Kovijanić je školovanje nastavio u Beogradu tek 1919. godine, gde je u Drugoj beogradskoj gimnaziji, posle tromesečnog kursa maturirao. Književnost, na kursu, mu je predavao Jaša Prodanović, koji je na njega uticao i u književnom i u političkom pogledu. Nakon mature je, na Filozofskom fakultetu u Beogradu, upisao jugoslovensku književnost, srpskohrvatski jezik, istoriju i nemački jezik, koje je studirao od 1919. do 1923. godine.
Na fakultetu je slušao predavanja braće Popović: Bogdana i Pavla, potom Aleksandra Belića i Vladimira Đorovića. Uporednu svetsku književnost mu je predavao Bogdan Popović. Kovijanić je od 1922. do 1924. godine bio postavljen za nastavnika gimnazije u Somboru, a taj posao je obavljao i u Novom Vrbasu, kao suplent i profesor gimnazije, od 1924. do 1927. godine. Kao prvi stručni nastavnik jugoslovenskih književnosti u tim gradovima je svakako morao da ostavi utisak na svoje učenike, od kojih su najpoznatiji: Mladen Leskovac, Stjepan Han i Branislav Đurđev. Zanimljivo je da je Mladen Leskovac, kao sin apotekara imao nameru da studira farmaciju, ali se, prema svedočenju Kovijanićeve ćerke Bratislave Stipanić, pod Kovijanićevim uticajem okrenuo studijama književnosti. Kovijanić se priseća i svojih najboljih učenika: “U gimnaziji sam zatekao sedmoškolca Mladena Leskovca. Svojom inteligencijom, načitanošću i pismenošću odskakao je vrhunski. Znao je nemački i mađarski, prevodio Adija. Bio je predsednik đačke družine “Skerlić”. Sa njime je bila milina sarađivati. Još tada sam u njemu video budućeg urednika Letopisa i predsednika Matice. Isticao se i Stjepan Han. “U Novom Vrbasu zatekao sam sedmoškolca Branislava Đurđeva, zagrejanog za predmet istorije. Predviđali smo mu uspešnu karijeru istoričara, nastojali da se opredeli za učenje turskog jezika i korišćenje turskih izvora. Tako i bi” - svedoči Kovijanić.

Izbor slovenske braće

Profesorski ispit je položio 1927. godine, radom o Kosti Ruvarcu, za koji je prikupljao arhivsku građu u “Matici”, u Sremskim Karlovcima i Pešti - u “Tekelijanumu” 1925. godine. Pri skupljanju građe naišao je na predusretljivost Radivoja Vrhovca, predsednika “Matice” i direktora “Karlovačke gimnazije”. Od Dimitrija Ruvarca, rukovodioca “Ilarionove biblioteke” u Biblioteci Patrijaršije, je dobio dragocene podatke o poreklu i porodici braće Ruvarac. Tih godina Kovijanić se sprijateljio sa Vasom Stajićem, koji “me je pozivao u svoj stan, zadržavao na ručku; dolazio k meni, i ponekad noćivao kod mene” - kaže Kovijanić. Kovijanić je među prvima postao član “Istorijskog društva u Novom Sadu”, 1927. godine. Tada su ga podržavali i preporučivali Dušan Popović, Stanoje Stanojević, Dimitrije Kirilović, - “Tako je Milan Kašanin rano saznao za mene: docnije i Veljko Petrović.” Kovijanić je imao privilegiju da profesorski ispit polaže kod tadašnjeg rektora Pavla Popovića, koji je bio veoma zadovoljan Kovijanićevim radom, a kao nagradu mu je pružio mogućnost da bira: stipendiju u Londonu ili lektorsku katedru na univerzitetu “Komenskog” u Bratislavi. Kovijanića je privukla postojbina Husa, Šafarika, Kolara i Štura. Risto Kovijanić je izabrao slovensku braću i krenuo za Slovačku, koja mu je postala i ostala večita ljubav i “druga otadžbina” celog života. Na Univerzitetu Komenskog u Bratislavi Risto Kovijanić je počeo da radi kao lektor za srpskohrvatski jezik i jugoslovenske književnosti 1927. godine i tu se zadržao sve do 1939. godine.
Pored lektorskog i naučnog rada, te marljivog sakupljanja podataka u slovačkim arhivima o južnoslovenskim, pre svega srpskim, đacima i studentima na slovačkim univerzitetima u prethodna dva veka (XVIII i XIX). Kovijanić se bavio i kulturnom propagandom, te razvijanjem kulturnih veza između Slovaka i Srba. Pred najezdom nemačkih i mađarskih nacista, koji su u svojoj antislovenskoj genocidnoj politici osuđivali sve što je slovensko, pa im je u tom smislu mogao da smeta i Kovijanićev kulturni rad u Bratislavi, on je 1939. godine morao da napusti Čehoslovačku, nakon čega se vratio iz svoje “druge domovine” u Jugoslaviju. U tmurnim godinama pred nacistički napad na Jugoslaviju Kovijanić je dobio posao u Državnom arhivu u Beogradu, gde je kao naučni saradnik radio od 1939. do 1940. godine, ali se pred rat i odatle morao preseliti. Kovijanić se vratio u Crnu Goru, gde je 1940. godine postavljen za direktora gimnazije u Kotoru. Prema Kovijanićevom svedočenju, po okupaciji Jugoslavije, Gestapo ga je tri puta tražio na stanu u Beogradu. Posle odlaska u Jugoslaviju pomagao je emigriranju čehoslovačkih rodoljuba i prenošenju čehoslovačke arhive. Zbog te delatnosti morao je bežati (iz Beograda) od Gestapoa. Risto Kovijanić je bio i učesnik 27-martovskih demonstracija 1941. Italijanski fašistički okupatori 1941. godine internirali u mesto Prezu u Albaniji, gde je ostao do 1942. godine. Prilikom internacije Kovijanićev stvaralački duh nije mirovao, tako da je u tom logoru nastao jedinstven književni časopis sa drvenim koricama koji predstavlja značajan prilog “književnoj logorologiji”. Krajem 1942. godine je vraćen-deterniran iz Albanije u mesto svog školovanja - Kolašin.

Osuda i povratak

Po završetku Drugog svetskog rata Kovijanića nije čekao niti odmor od patnji (jer je bio učesnik tri rata i dva logora), niti lep život, jer su ga nove vlasti optužile za kolaboraciju sa starojugoslovenskim kraljevskim vlastima. Na Cetinju je 1945. godine vođen procese protiv 50 crnogorskih intelektualaca. Ristu Kovijanića je Vojni sud osudio na 15 godina “robije”, sa konfiskacijom celokupne imovine, koju nije ni imao (jer su njegova jedina imovina bile knjige i beleške), i oduzimanjem građanskih prava. U zatvoru u Titogradu je odležao tri godine, posle čega je pušten, a nakon toga ga je Vojni sud rehabilitovao, te su mu vraćena građanska prava. U titogradskom zatvoru Kovijanić je napisao sonetni venac pod naslovom “Čojske ruže - Narcisi”, iz dva dela “Kći Slavije i Kći Eosa”, koji je ostao u rukopisu i nije do danas objavljen. Posle toga, 1950. godine Kovijanić se vratio svom najdražem poslu - arhivskom radu. U novoformiranom Državnom istorijskom arhivu u Kotoru je počeo da radi kao arhivista, zatim viši arhivista, a potom kao naučni i viši saradnik. U kotorskom arhivu je radio do penzionisanja 1962. godine. Kovijanić je umro u 95. godini, 1990, i sahranjen je u Kotoru, a iza njega su ostala značajna dela za srpsku i slovačku kulturu, naročito na području Vojvodine.