Preko prevrata do prestola


Pišu: Akademik Sima Ćirkovic
Profesor Božidar Ferjančić

U KRATKOM delu svog života, koji prethodi krunisanju za kralja, Dušan je tri puta stavljan na usku stazu što vodi ka prestolu i dva puta bio s nje odgurnut.
Ali to nisu bili jedini dramatični preokreti. Da bi Dušan mogao da postane kandidat za presto, moralo je da dođe do pomeranja u prethodnim generacijama. Dušanov otac je u jednom trenutku doveden na prag prestola, da bi posle nekoliko godina bio surovo odstranjen i kažnjen, tako da bude onesposobljen da se približi prestolu. Pa, ipak, desilo se da ga je zauzeo. Dušanov deda Milutin je na presto dospeo slučajno, zastupnički, privremeno zauzevši mesto starijeg brata Dragutina, ali je uspeo da trajno ostane na vlasti i da je obezbedi za svoje potomstvo. Dušanov pradeda Uroš I bio je pretposlednji ili najmlađi među sinovima svoga oca i na presto je došao posle tri dvorska prevrata i sukcesivnog zbacivanja starije braće.
Otuda je ne samo opravdano, nego i neophodno osvrnuti se na razvoj dinastije iz koje je naš junak ponikao kako bi mogle da se uoče istorijske raskrsnice i skretnice koje su prethodile njegovom rođenju, a omogućile da se on nađe među kandidatima za srpski presto. Takav osvrt pruža ujedno priliku da se pomenu neki značajni momenti iz ranijeg razvoja srpske države, što može da olakša razumevanje položaja i teškoća, ambicija i zadataka Dušanovih kada je preuzeo vlast.
Širom sveta se u raznim epohama nailazi na verovanje da su samo neki rodovi predodređeni da vladaju zajednicom: jedni zahvaljujući božanskom poreklu, drugi zbog zasluga svoga rodonačelnika, treći zbog natprirodnih moći koje se rodu pripisuju. Uverenje da se u krvi pripadnika jednog roda nalazi nešto što ih odvaja od drugih i uzdiže iznad ostalih ljudi, te da se u krugu toga roda moraju tražiti ličnosti koje će vladati - bilo je rasprostranjeno i među Slovenima. Takvo uverenje može da se prepozna u tradicijama iz vremena slovenskih seoba i nastajanja prvih država. Rod koji je vladao Srbijom sredinom Dž veka imao je dinastičku tradiciju po kojoj je poticao iz stare domovine na severu, gde su se dva brata, vladareva sina, u jednom trenutku podelila, pa je jedan „s polovinom naroda” dospeo na vizantijsku teritoriju.
Izbor rodova koji su došli na vlast na delovima teritorije na kojima je bilo rasprostranjeno srpsko plemensko ime nesumnjivo je padao u vreme paganstva. Posle pokrštavanja, autoritet tih rodova ojačan je carskim priznanjem i milostima, titulama i simbolima, obredima uvođenja u vlast, koji će kasnije najpotpuniji oblik dobiti u krunisanju i miropomazanju. Kao zastupnik hrišćanske vere i branilac crkve po svojoj dužnosti, vladar je zahvaljujući određenim ritualima postajao i u crkvi veći od običnog svetovnjaka. Obredi miropomazanja i krunisanja, koje su obavljali najviši predstavnici crkve, uzdizali su autoritet vladara, davali povoda za nastanak različitih verovanja u njihovu moć i sujeverica, a u krajnjoj liniji davali su hrišćansku sakralnu legitimaciju pojedinom vladaru i dinastiji.
Vladalački rod bi se uzvisio iznad drugih, ne samo običnih ljudi već i najveće gospode i najplemenitijih porodica, zahvaljujući slavi i zaslugama predaka. U evropskoj istoriji se više puta pokazalo da dinastije veliki deo slave, ugleda i autoriteta duguju sasvim određenom pretku, kakav je, na primer, bio Karlo Veliki. Kod Srba je uloga rodonačelnika dinastije veoma izrazita.
Sve je počelo od Stefana Nemanje, koji je, bez sumnje, pripadao rodu iz kojeg su bili veliki srpski župani počev od kraja DžI veka, mada se genealoška povezanost njegova s ranijim generacijama nije mogla besprekorno rekonstruisati. Nejasni su ostali, pre svega, mesto i uloga Nemanjinog oca. Završivši uspešno svoje državničko delovanje u vremenu koje je u mnogo čemu bilo prelomno, Stefan Nemanja se u starosti zakaluđerio, povukao u svoj manastir Studenicu, a zatim otišao na Svetu goru da bi se pridružio svom najmlađem sinu Savi, koji je nekoliko godina ranije napustio svetovni život i pobegao u manastir. Kao monah Simeon, Nemanja je uz pomoć sinova podigao na Atosu Hilandar, manastir „za primanje ljudi od srpskog naroda”. Tu ga je i smrt zadesila u dubokoj starosti, 13. februara 1199. godine.
Pošto su se ubrzo kod njegovog groba pojavili znaci božje milosti, čuda od kojih je najviše pažnje privuklo isticanje mira karakteristično za neke starohrišćanske i vizantijske svetitelje, stvoren je kult svetog Simeona Mirotočivog i postepeno učvršćivan, širen i upotpunjavan. Političke okolnosti, naročito pomirenje njegovih zavađenih sinova Stefana i Vukana, omogućile su, čak tražile prenošenje njegovog tela u Srbiju i drugo sahranjivanje u ranije pripremljen grob u Studenici. Sveti Simeon je dobio žitija koja su napisali njegovi sinovi Sava i Stefan, a kasnije je još jedno dodao svetogorski monah Domentijan. Zatim je dobio i službe kojima je obeležavana uspomena na dan njegove smrti.
Rodonačelnik dinastije postao je vremenom nebeski zastupnik svoje zemlje i naroda, molitelj i posrednik kod Hrista i Bogorodice. Autoritet vladarske porodice uvećan je još jednom - kada se posle smrti arhiepiskopa Save (1236) ustalio i njegov kult, o kojem su se prvo brinuli njegovi sinovci Vladislav i Uroš I, a kasnije celokupna crkva u srpskoj državi. Sa svetim rodonačelnikom i osnivačem autokefalne crkve, dinastija kao celina dobila je nešto svetosti, pa se u generaciji Nemanjinih unuka govorilo i naglašavalo da su od svetog, pobožnog ili dobrog korena.
Prema genealogiji Hristovoj, koja je u vidu kompozicije „Loze Jesejeve” slikana u hramovima, uobličena je kasnije „Loza Nemanjića”, slikani rodoslov kojim je, posle ktitora i njihovih predaka, i dinastija kao celina dospela među ukrase srpskih crkava i među ilustracije crkvene istorije. U „Lozi Nemanjića” je šematski prikazano grananje dinastičkog rodoslova i prenošenje svetosti, prava i autoriteta od rodonačelnika do onih živih članova čijem je legitimisanju i popularisanju kompozicija najviše mogla da posluži.
Ne sme se gubiti iz vida da je razvijanje i učvršćivanje kulta dinastije proticalo uporedo s promenama u dinastiji i državi, da se preplitalo s tim promenama i uticalo na njih. Iz korena Nemanjinih predaka izrasle su, kao i iz Nemanjinog stabla, mnogobrojne grane i izdanci, ali nisu bili podjednako obasjani harizmom svetorodnosti. Čak ni među potomcima Nemanjinim nisu blagodeti slavnog i svetog porekla u jednakoj meri uživale glavna i bočna linija ona koja je poticala od srednjeg sina Stefana i ona koja je poticala od najstarijeg sina Vukana.
Uz njih su u Zahumlju i Polimlju živeli i gospodarili svojim posedima i potomci Nemanjine braće Miroslava i Tihomira. Oni nisu bili obuhvaćeni „Lozom Nemanjića”; oni su, zajedno s dedovinom, prenosili sećanja na vremena kada se državna teritorija delila između braće baš kao nasleđena imovina. Iz generacije Nemanjinih sinova ostala je podela na Dioklitiju, za koju se tvrdilo da je bila „veliko kraljevstvo od prva”, a gde je Vukan Nemanjić produžio kraljevske tradicije ranijih vladara, i na glavni deo državne teritorije - „raške” ili „srpske” zemlje u unutrašnjosti, kojima je težište odavno bilo u području oko Rasa i vizantijsko-srpske granice.
Starešinstvo je s vrhovnom vlašću u načelu bilo kod najstarijeg brata ili kod onoga kojem bi pripala titula velikog župana. U stvarnosti je stepen samostalnosti ili potčinjenosti zavisio od odnosa snaga ili od lične privrženosti i lojalnosti rođaka. Nova epoha je započela krunisanjem Stefana Nemanjića, prvovenčanog kralja, jer su s krunom dospela u Srbiju i postala uticajna shvatanja o nedeljivosti države, o razlikovanju javnog i privatnog, razlici između prolazne i trošne ličnosti i trajnog i neprolaznog vladarskog dostojanstva oličenog u državnim simbolima, na prvom mestu kruni. Kraljevska titula i kruna ojačale su položaj vladara cele države i autoritet glavne linije dinastije, onog stabla koje je u lozi Nemanjića zastupao Stefan Nemanjić, ali nisu otklonile sve teškoće i probleme u odnosima s rođacima iz bočnih linija i sa njihovim teritorijama, naročito ako su bile u graničnoj oblasti.
Suparništvo i trvenje zapažaju se ponajviše u odnosima s potomstvom humskog kneza Miroslava, brata Nemanjinog, gde tokom više generacija ima podataka o odmetanju, ratovima, prelasku pod vrhovnu vlast ugarskog kralja. Potomci Vukanovi u Zeti nose kraljevsku titulu, održavaju izvestan stepen samostalnosti, ali se retko suprotstavljaju vladaru cele države, kao što je to činio kralj Đorđe 1247-1248. godine kada je podržavao Dubrovačku nadbiskupiju u borbi s Barskom, za čija se prava zauzimao kralj Uroš I.
Razrešenja napetosti i otklanjanje nevolja s rođacima mogu se pripisati Urošu I, najmlađem iz generacije sinova prvovenčanog kralja. On je energično sprovodio centralizaciju i uklonio sporedne grane dinastije s funkcije namesnika i gospodara oblasti u kojima su bile njihove nasledne zemlje, tako da su vremenom pali na položaj koji se jedva razlikovao od lokalnog plemstva. Time se glavna linija dinastije oslobodila eventualnog suparništva bočnih grana, kao što se još ranije ukupnom politikom odbranila od pretenzija stranih vladara i dinastija.



CELOVITA BIOGRAFIJA

U IZDANjU Zavoda za udžbenike Srbije uskoro izlazi knjiga "Stefan Dušan - car i kralj". Reč je o prvoj celovitoj biografiji najmoćnijeg vladara iz srpske dinastije Nemanjića koju su napisali akademik Sima Ćirković i profesor Božidar Ferjančić, najbolji poznavalac našeg srednjeg veka. Na osnovu podrobne istorijske građe, autori su rekonstruisali nastajanje srpskog carstva i život Stefana Dušana od njegovog dolaska na vlast, pa do smrti. Iz rukopisa ove knjige "Novosti" objavljuju najinteresantnije delove.



Izvor: Novosti

Silom do krune


PISAC žitija Svetog Save, Teodosije, iz prve polovine DžIV veka, pripisuje svetom Simeonu i Savi da „molitvama Bogu srpsku zemlju utvrđuju i od napadaja protivnika braneći je čuvaju. I niko se drugi od drugog kolena ne ogospodi među Srbima, samo od plemena njihova, otac sinu i sin sinu kraljevstvo predajući”. Ostala su sačuvana svedočanstva i o suprotnim nastojanjima da se ukloni ceo srpski kraljevski rod. U ugovoru bugarskog cara Mihajla Asena i Dubrovnika iz 1253. godine izričito je navedena obaveza saveznika: „ispuditi vraga tvoga i našega Uroša iz srpske zemlje i brata jego Vladislava i rod ih”.
Dinastija, ipak, nije bila oslobođena svih teškoća i nevolja, jer su krize izbijale i unutar njene glavne grane. Iako su shvatanja običajnog prava davala prednost starešinstvu i obezbeđivala prava prvorođenima, ipak je i u srpskoj svetorodnoj dinastiji to načelo ponekad zanemarivano i gaženo, pa je, umesto smenjivanja po strogom redu, dolazilo do neočekivanih promena i preokreta. Pre svega, sam Nemanja je bio najmlađi među braćom, pa je ipak došao na srpski presto. On je zatim odredio srednjeg sina Stefana za naslednika i obavezao najstarijeg sina da se tome pokori i da ga poštuje.

Stefanov prvenac Radoslav je kao najstariji, sticajem okolnosti, zbog očeve bolesti, još za života Prvovenčanog vladao u očevo ime i bio formalni namesnik, ali mu to nije obezbedilo sigurnost na prestolu. Zbacio ga je mlađi brat Vladislav, koji je i sam doživeo da bude zbačen i potisnut u jedan deo srpskog kraljevstva.

U generaciji Nemanjinih unuka, nasilna smenjivanja su bila učestala. Koliko se iz malobrojnih poznatih slučajeva može zaključiti, zbacivanja s prestola lišavala su prava i potomke svrgnutog vladara: oni su se po položaju izjednačavali s bočnim linijama dinastije, sa rođacima koji nisu imali bilo kakvog izgleda da dođu na presto i koji su morali da se zadovolje titulom kneza ili župana.
U VREME kralja Uroša I došlo je do pokušaja da se uvedu red i stalnost. Tako je, po ugarskom obrascu, uvedena titula mladog kralja, kojom se još za života vladarevog javno pokazivalo ko će ga naslediti. Nije sasvim jasno da li je ta institucija bila nametnuta da bi se zetu ugarskog kralja Dragutinu osigurao presto i deo državne teritorije, ili je to bila slobodna odluka samoga Uroša I.
U svakom slučaju, sasvim je izvesno da se kralj Uroš I odlučno opirao tome da sinu Dragutinu, mladom kralju, prepusti deo državne teritorije. Zbog toga je došlo do zategnutosti i sukoba unutar vladareve porodice, tako da se desilo da je i treći sin Stefana Prvovenčanog nasilno uklonjen s prestola, ali to nije uradio njegov brat, već sin, onaj koji je i inače bio predodređen za naslednika.
Posle ponovljenog očevog odbijanja da mu prepusti neki deo zemlje, Dragutin se 1276. godine otvoreno digao protiv oca. Dobio je pomoć ugarskog kralja, odred Ugara i Kumana, napao oca, pobedio ga i zbacio s prestola. Nekako u to vreme, oko 1275, rodio se Dušanov otac u porodici mlađeg brata, u sporednoj liniji dinastije, bez nekih izgleda, jer mu ni otac Milutin nije imao prava na presto. U svakom slučaju, njegovi bratučedi, sinovi kralja Dragutina Urošic i Vladislav, uživali su tada sva preimućstva starije, vladajuće linije dinastije.
Međutim, za srazmerno kratko vreme stvari su se iz temelja promenile. Dragutin je vladao tek pet godina kada se desilo da je tokom lova pao s konja i slomio nogu (1282). Taj incident je iz lične nesreće prerastao u krupan politički događaj. Kralj se prestrašio da ga počinje sustizati kazna božja zbog postupka prema ocu, dok su se njegovi podanici, oličeni u velikašima i vlasteli, pobojali da bi mogli „pasti pod ruku tuđinaca”, pošto kralj nije sposoban da vodi vojsku, što je tada bila prva među funkcijama vladanja. Sve to je učinilo da dođe do velike uzrujanosti i meteža i uticalo je na kraljevu odluku da se povuče s prestola.
Prema rečima Danila II, kraljevog životopisca i kasnije arhiepiskopa, Dragutin je pozvao Milutina, predao mu krunu i presto, konja i oružje, prepuštajući mu vlast: „Kraljuj i brani otačastvo svoje od nasilja onih koji vojuju protiv tebe.” Podanici su sve to propratili mnogoletstvijem i svim onim što spada u ceremonijal ustoličenja novog vladara.
U DANILOVOM opisu smene na prestolu nije sve rečeno. Oba kralja, i onaj koji se povukao s prestola i onaj koji je na presto stupio, imala su decu, pa se od prvog dana moralo nametnuti pitanje na koga će preći kraljevska vlast posle Milutina. Dragutin je tvrdio, a tok kasnijih događaja je to i potvrđivao, da je presto prepustio bratu pod uslovom da kraljevska vlast pripadne njegovim naslednicima. Predviđen je bio stariji sin Urošic - kako otvoreno kaže Danilo govoreći o kasnijem sukobu među braćom: „hoteći da uzme njegov presto i da ga dade sinu svojemu Urošicu”. U vreme smene na prestolu taj Dragutinov naslednik nije mogao da ima više od dvanaest godina.
Pogodba pod kojom je izvršena smena na srpskom prestolu nije stvarala probleme skoro pune dve decenije, tokom kojih su naslednici obojice odrastali. Na odnose među kraljevskom braćom, kako u vreme sloge i saradnje, tako i u vreme napetosti i sukoba, uticao je sasvim osoben sticaj okolnosti. Naime, za kratko vreme došlo je do formiranja još jedne države pod Dragutinovom vlašću, tako da ni on, ni njegovi naslednici nisu bili bez zemlje.
O nastanku posebnog kraljevstva za bivšeg kralja Dragutina poznato je samo u najopštijim crtama, to zaslužuje pažnju zbog značaja ne samo za razvoj dinastije nego i države i naroda. Posle povlačenja 1282. godine, Dragutin je dobio, na ime izdržavanja, oblasti u zapadnoj Srbiji i Polimlju s jednim centrom u Arilju, sedištu moravičke episkopije, i drugim u Banji (kod Priboja), sedištu dabarske episkopije. Već 1284. godine on je dobio teritoriju pored Save, od Beograda do Drine i preko Drine u severoistočnoj Bosni (Usora i Soli). Već pomenuti Danilo II kaže: „Ode u oblast države svoje, u zemlju zvanu Mačva, koju mu je dao tast njegov, kralj ugarski.”
Reč je o teritoriji oduzetoj od Vizantije krajem DžII veka i datoj u miraz Margariti, ugarskoj princezi, koja je postala vizantijska carica, supruga Isaka II Anđela (1185-1195). Posle nje su tu oblast imali njeni sinovi kao „gospodari Srema” (pod tim nazivom podrazumevala se teritorija s obe strane Save, sve do Rudnika na jugu). U periodu obnavljanja države od posledica tatarske najezde, kralj Bela IV je tu ustanovio Mačvansku banovinu i prepustio je svojoj kćeri Ani, udatoj za ruskog kneza Rostislava Mihailoviča kojeg su prognali Tatari. Posle njihovog naslednika i banova koji su se smenjivali, Mačvanska banovina, kao i Usora i Soli došle su u posed Jelisavete, majke kralja Ladislava IV, tašte kralja Dragutina. Od nje je ta oblast 1284. godine prešla Dragutinu, verovatno posredstvom supruge Kataline, sestre tadašnjeg ugarskog kralja.
Bivši kralj je sa svoje teritorije mogao da podigne vojsku kojom je pružao pomoć bratu za osvajanja u Makedoniji 1282-1284. godine. Mogao je zatim uz bratovu pomoć da negde između 1286. i 1290. godine protera iz banovina Braničeva i Kučeva (u današnjoj istočnoj Srbiji) kumanske velikaše Drmana i Kudelina, koji su se utvrdili u gradu Ždrelu na Mlavi i napadali teritoriju Ugarske preko Dunava. Pošto su oni bili potčinjeni bugarskom vidinskom knezu, a on tatarskom kanu, usledio je odgovor u kojem je pustošena srpska država. Tom prilikom je spaljeno sedište arhiepiskopa u Žiči. Kralj Milutin je uzvratio proteravši vidinskog kneza preko Dunava, ali se kasnije s njim pomirio i dao mu svoju kćer za ženu. Tatarsku osvetu je predupredio šaljući taoce među kojima je bio kraljev sin Stefan, koji će kasnije postati Dušanov otac.
Oko 1292. godine prostrana teritorija od Save i Dunava do Demir Kapije i jadranske obale na potezu od Neretve do reke Mat u Albaniji bila je pod vlašću bivšeg i sadašnjeg srpskog kralja. Jedan nešto kasniji savremenik govorio je o dve kraljevine: Srbiju je pripisivao kralju Stefanu, to jest Dragutinu, a Rašku kralju Urošu, to jest Milutinu. Jedna je dugo i postepeno rasla, druga je za kratko vreme nastala, ali i brzo iščezla. Jedna je bila usmerena prema jugu i Vizantiji, druga prema severu i ugarskim teritorijama.
Slučaj je hteo da se u poslednje dve decenije DžIII veka, prvo zbog slabosti vladara, a kasnije zbog borbi oko prestola, ugarska kraljevina raspala na veći broj veoma prostranih teritorija pod vlašću lokalnih gospodara, velikaša koji su se odmetnuli i vodili samostalnu politiku. Bez posebnog zalaganja i Dragutin se našao u položaju jednog od „oligarha” gospodareći perifernim teritorijama na jugu Kraljevine. Bio je, razumljivo, uvučen u borbe s drugim takvim gospodarima, a kasnije i s kraljem, koji je nastojao da obnovi centralnu vlast.

NA drugoj strani, Milutinova zaokupljenost Vizantijom dovela je srpsku državu u tešnje veze s Carstvom, što će imati velikog uticaja i na dalji razvoj srpskog društva i na odnose među vladarskom braćom. U poslednjoj deceniji DžIII veka vizantijski car Andronik II bio je prisiljen da potraži neko trajno sredstvo kojim bi zaustavio stalne napade i srpske osvajačke težnje. Budući da vojnom snagom nije raspolagao, preostajala je diplomatija s ciljem da se brakom povežu dve dinastije. Plan je pošao od careve sestre, udovice trapezuntskog vladara, a posle njenog upornog odbijanja zaustavio se na petogodišnjoj carevoj kćeri Simonidi. Posle dugih pregovora 1298-1299. godine utanačen je mir koji je trebalo da se potvrdi brakom vizantijske princeze i skoro pedesetogodišnjeg srpskog kralja.


CELOVITA BIOGRAFIJA

U IZDANjU Zavoda za udžbenike Srbije uskoro izlazi knjiga "Stefan Dušan - car i kralj". Reč je o prvoj celovitoj biografiji najmoćnijeg vladara srpske dinastije Nemanjića koju su napisali akademik Sima Ćirković i profesor Božidar Ferjančić, najbolji poznavaoci našeg srednjeg veka. Na osnovu podrobne istorijske građe, autori su rekonstruisali nastajanje srpskog carstva i život Stefana Dušana od njegovog dolaska na vlast, pa do smrti. Iz rukopisa ove knjige "Novosti" objavljuju najinteresantnije delove.



Izvor: Novosti

Kazna surovog kralja


PIŠU: akademici SIma Ćirković i Božidaf Ferjančić

U POLITIČKOM pogledu, bračna veza petogodišnje vizantijske princeze Simonide i pedesetogodišnjeg srpskog kralja Milutina imala je značajne posledice: osvojene oblasti su priznate kao miraz uz Simonidu i prestalo je ugrožavanje vizantijskih teritorija. Ali, ona je, takođe, naišla na žestok otpor: izbio je sukob cara i patrijarha na vizantijskoj, i srpskog kralja i njegove majke i brata na srpskoj strani. Situaciju je pogoršavalo tada svima poznato vizantijsko uslovljavanje da potomstvo princeze iz carske kuće ima prednost u nasleđivanju prestola. Kakva god da je bila pogodba među braćom, sklopljena sedamnaest godina ranije, načelno je ugrožena - bez obzira na to što se nije moglo brzo očekivati potomstvo iz kraljevog najnovijeg braka. Bivšu kraljicu Jelenu nisu mogli privoleti da ispoštuje sklopljeni ugovor, dok je Dragutin bio spreman da s vojskom napadne brata. Zadržala ga je samo bojazan od vizantijske pomoći Milutinu. Sukob među kraljevskom braćom tada je samo privremeno odložen. Već 1301. godine bio je u punom jeku i trajao je čitavu deceniju.
U vreme rata se otvoreno govorilo o sporu oko nasleđa. Već je pomenuto Danilovo kazivanje da je Dragutin hteo presto da uzme bratu i preda ga svome sinu Urošicu. Po imenu nepoznat francuski franjevac, koji je 1308. godine dao opis balkanskih zemalja, prenosi glasine o smenjivanju na prestolu pre dvadeset šest godina: „Neki, pak, kažu da mu je prosto predao kraljevstvo i odrekao ga se predajući u njegove ruke, neki drugi kažu, a to i sam kralj Stefan veli, da nije prosto predao i odrekao se, već pod uslovom da mu se kraljevstvo vrati ako preživi, ako bi, pak, umro, da onda ima kraljevstvo.”
Rat je vođen s promenljivom srećom. Oba su kralja, pored međusobnog sukoba, uvučena bila u zaplete, svako na svojoj strani. Dragutin je, osim na srpski presto, pretendovao i na ugarski - za svog mlađeg sina Vladislava, koji je bio u istom stepenu srodstva sa izumrlom dinastijom Arpadovića kao i južnoitalijanski Anžujac Karlo Robert (1309-1342), kojeg su podržavali papa, crkva i deo ugarskog plemstva. Zbog suparništva u borbi za krunu i nastojanja da očuva samostalnost svoje teritorije Dragutin je, s ugarske strane, umesto podrške i pomoći trpeo štetu.
MILUTIN, na drugoj strani, nije mogao da iskoristi prednosti vizantijskog savezništva, jer se Vizantijsko carstvo posle 1303. godine moralo braniti od pobunjenih najamnika Katalanaca, koji su 1305-1310. godine pustošili njegove provincije. Meteže je hteo da iskoristi Karlo od Valoa, brat francuskog kralja, naslednik titularnog latinskog cara, kako bi obnovio vlast zapadnjaka nad Vizantijom. On je u savez protiv cara Andronika II uvukao i Milutina i 1308. godine sklopio s njim ugovor koji je ostao bez posledica.
Bio je to samo deo zamašnijeg plana srpskog kralja da obezbedi podršku Katoličke crkve i vladara. Obećavao je da će prihvatiti papsku crkvenu vlast nad svojom zemljom i trudio se da osigura svoga naslednika, koji se prvi put pojavljuje u toku rata. Bio je to sin Stefan, koji je nekoliko godina proveo kao talac kod Tatara u Zlatnoj hordi, odakle je oslobođen 1299. godine. Kada se vratio u Srbiju, bio je oženjen Teodorom, kćerkom bugarskog cara Smilca (1292-1298). Pošto se Milutin ženio više puta nego što to kanonski propisi dozvoljavaju, nisu svi njegovi brakovi mogli biti zakoniti. Sporan je za neke bio i onaj iz kojeg je rođen Stefan, jer je žena bila raspuštenica, pa se otac trudio da sina legalizuje. Uključio je to u pregovore s papskom stolicom, gde je odlučeno da papski legati stvar ispitaju, a Milutinu je dopušteno da sinu prepusti ili zavešta neki deo svoje države. Milutin je to iskoristio da iste, 1308. godine sinu prepusti Zetu i primorske gradove, kojima je od 1276. gospodarila kraljica majka Jelena. Nije poznato da li je njeno povlačenje bilo dobrovoljno. U svakom slučaju, poslednje godine je provela u svojoj zadužbini, manastiru Gradac na Ibru.
STEFAN je tada postao „mladi kralj”, čime je Milutin pokazao ko je predodređen za naslednika njegovog prestola. U jednom popisu vladara s kojima je saobraćala Venecija oko 1310. godine naveden je „Stefan, sin kralja Uroša, kralj Duklje, Albanije, Huma i Primorja”. Nekako u to vreme (1308) Stefanu se rodio sin Dušan, koji je tada imao izgleda da prihvati dedino i očevo nasleđe. Ali, rat među braćom bio je još u toku, a budućnost - neizvesna. Koliko se iz oskudnih izvora može zaključiti, Milutin je dospeo u težak položaj, koji opisuje Danilo, bliski kraljev saradnik: „Jer sva njegova vlastela odmetnuše se, i ne imađaše nijednoga na koga bi se pouzdao...” Oslonac je našao u seldžučkim najamnicima koje je preuzeo od Vizantinaca. Sa njima je obnovio ravnotežu održavanu dok nije sklopljen mir 1311. ili početkom 1312. godine. Garanti toga mira bili su vizantijski car i carigradski patrijarh, ali ugovoreni uslovi nisu poznati. Sudeći po daljem toku događaja, pitanje nasleđa ostalo je otvoreno: svaki od braće brinuo se o nasledniku u svojoj državi. Nije došlo do revizije pogodbe iz 1282. godine, Dragutin je ostao „prežde bivši kralj”. Pre 1310. godine umro je njegov sin Urošic, tako da je Vladislav ostao jedini naslednik.
Tek što je mir postignut, odnose unutar dinastije pomutilo je uplitanje vizantijske carice Irine, koja je, odvojivši se od muža, od 1303. godine živela u Solunu i održavala žive veze s kćerkom i zetom. Osujećena u pokušaju da od muža iznudi podelu carstva između sinova, izneverene nade da će Simonida dobiti naslednika, vršila je na Milutina pritisak da za naslednika odredi jednog od Simonidine braće. Dimitrije Paleolog je dolazio u Srbiju, negde 1312-1313. godine. Bio je lepo primljen, ali mu se nisu dopale “surova sredina” i nepovoljna klima, pa se vratio majci. Irina će kasnije poslati i svog drugog sina, ali već prvi pokušaj izazvao je reakciju kraljevog sina čiji je položaj bio poljuljan.
Milutinov životopisac Danilo II svu krivicu baca na Stefana i vlastelu u njegovom okruženju: po nagovoru, „poče se uznositi mišlju da mu uzme presto njegov”, a privukao je na svoju stranu i velmože starog kralja. Milutin se s vojskom uputio u Zetu, privoleo sina na pomirenje, ali ga je onda uhvatio, naredio da se oslepi i poslao u izgnanstvo u Carigrad. Oslepljenje je imalo za cilj da Stefana onemogući da vlada, a predaja nadzoru Paleologa otkriva da je vizantijski dvor bio zainteresovan za njegovo odstranjenje iz zemlje.
U Carigradu je Stefan s porodicom proveo sedam godina. U izgnanstvu je umro njegov mlađi sin Dušica, dok je stariji - Dušan u dečačkim godinama upoznao carigradsku sredinu, a stečeno iskustvo ga je sigurno pratilo kasnije i do kraja života podržavalo u njemu „san o Carigradu”. Porodica je živela u manastiru sv. Jovana Preteče (Prodroma), gde se nalazila visoka medicinska škola. Uživala je, uprkos svemu, blagonaklonost cara Andronika II. Pisac Danilo II hvali cara, jer je on znao da Stefan nije potpuno oslepljen, a to je čuvao kao najveću tajnu. U Srbiji su se u međuvremenu desile značajne promene.
PONOVO je došlo do krize u odnosima Dragutina i Milutina, možda iz istih razloga iz kojih je nastao razdor između Milutina i sina. Kriza je bila u toku kada je u martu 1314. godine umrla kraljica Jelena. Posle toga su obnovljeni dobri odnosi, ali je 1316. godine umro Dragutin, a nasledio ga je sin Vladislav pošto su u međuvremenu sređeni odnosi s kraljem Karlom Robertom. Međutim, ubrzo ga je stric zarobio i zagospodario bivšom Dragutinovom teritorijom, što je izazvalo reakciju s ugarske strane i čitav niz ratova sve do šezdesetih godina DžIV veka. „Zemlja kralja Stefana”, kako su ovu teritoriju nazivali, ostala je decenijama jabuka razdora između Ugarske i Srbije.
Još jednom je carica Irina 1316. godine pokušala da sada drugom sinu, Teodoru, obezbedi srpski presto. I on je dolazio u Srbiju, i njemu se sredina nije dopala, pa se vratio majci, koju više nije zatekao živu (1317). Oslobođen svih pritisaka, Milutin je za naslednika odredio sina Konstantina, verovatno iz braka sa Anom Terter. Konstantin je, po svoj prilici, onaj „naslednik” spomenut u natpisu na srebrnom oltaru koji je 1319. godine Milutin darovao crkvi svetog Nikole u Bariju, naglašavajući da vlada „od Jadranskog mora do velike reke Dunav”. O tom Konstantinu se inače ništa ne zna; pojaviće se tek u borbama posle očeve smrti.
Oslepljeni Stefan u Carigradu, ipak, nije bio sasvim zaboravljen. Iz njegovog žitija se vidi da su zalaganja za njegov povratak potekla iz kruga Svetogoraca i Srpske crkve. Stefan je sâm molio Danila, koji je tada bio u Hilandaru, a bratstvo je intervenisalo kod kralja i arhiepiskopa Nikodima (dakle, posle 1317), što je urodilo plodom. Milutin se smilovao i zatražio od cara Andronika II da njegovog sina puste, tako da je Stefan s porodicom mogao da se vrati i dobije od oca oproštaj.
Po povratku u Srbiju, Stefan je dobio grad i župu Budimlju (beranski kraj) na ime izdržavanja. To je ranije pripadalo bočnoj grani dinastije, potomcima Nemanjinog brata Tihomira. Tu je u manastiru Đurđevi stupovi 1219. godine osnovana jedna od episkopija autokefalne srpske arhiepiskopije. Povratak u Srbiju značio je za Milutinovog sina i njegovu porodicu samo kraj izgnanstva i lutalačkog života. Nije mu se promenio položaj u državi, niti ga je približio vlasti. On je i dalje bio kažnjeni buntovnik, neposlušni sin kojem je samo olakšano ispaštanje krivice.

UNUK I DEDA
O STEFANOVOM životu posle povratka može se samo nagađati, jer nema podataka koji bi osvetljavali te dane. Pisac mnogo kasnijeg vremena Grigorije Camblak, u "Žitiju Stefana Dečanskog", iznosi pojedinost koja se ne može proveriti, a ima značaja za Dušanovu biografiju: „A on sina, koji je došao s njim iz Konstantinova Grada, predade ga njegovu dedu.” Nije jasan smisao tog čina: svakako da dvanaestogodišnjak nije uzet kao talac, već da bude na dvoru pripreman za kasniji život, kao što se činilo sa sinovima vlastele.



Izvor: Novosti

Kazna surovog kralja
 

PIŠU: akademici Sima Ćirkovic i Božidar Ferjančić

U POLITIČKOM pogledu, bračna veza petogodišnje vizantijske princeze Simonide i pedesetogodišnjeg srpskog kralja Milutina imala je značajne posledice: osvojene oblasti su priznate kao miraz uz Simonidu i prestalo je ugrožavanje vizantijskih teritorija. Ali, ona je, takođe, naišla na žestok otpor: izbio je sukob cara i patrijarha na vizantijskoj, i srpskog kralja i njegove majke i brata na srpskoj strani. Situaciju je pogoršavalo tada svima poznato vizantijsko uslovljavanje da potomstvo princeze iz carske kuće ima prednost u nasleđivanju prestola. Kakva god da je bila pogodba među braćom, sklopljena sedamnaest godina ranije, načelno je ugrožena - bez obzira na to što se nije moglo brzo očekivati potomstvo iz kraljevog najnovijeg braka. Bivšu kraljicu Jelenu nisu mogli privoleti da ispoštuje sklopljeni ugovor, dok je Dragutin bio spreman da s vojskom napadne brata. Zadržala ga je samo bojazan od vizantijske pomoći Milutinu. Sukob među kraljevskom braćom tada je samo privremeno odložen. Već 1301. godine bio je u punom jeku i trajao je čitavu deceniju.
U vreme rata se otvoreno govorilo o sporu oko nasleđa. Već je pomenuto Danilovo kazivanje da je Dragutin hteo presto da uzme bratu i preda ga svome sinu Urošicu. Po imenu nepoznat francuski franjevac, koji je 1308. godine dao opis balkanskih zemalja, prenosi glasine o smenjivanju na prestolu pre dvadeset šest godina: „Neki, pak, kažu da mu je prosto predao kraljevstvo i odrekao ga se predajući u njegove ruke, neki drugi kažu, a to i sam kralj Stefan veli, da nije prosto predao i odrekao se, već pod uslovom da mu se kraljevstvo vrati ako preživi, ako bi, pak, umro, da onda ima kraljevstvo.”
Rat je vođen s promenljivom srećom. Oba su kralja, pored međusobnog sukoba, uvučena bila u zaplete, svako na svojoj strani. Dragutin je, osim na srpski presto, pretendovao i na ugarski - za svog mlađeg sina Vladislava, koji je bio u istom stepenu srodstva sa izumrlom dinastijom Arpadovića kao i južnoitalijanski Anžujac Karlo Robert (1309-1342), kojeg su podržavali papa, crkva i deo ugarskog plemstva. Zbog suparništva u borbi za krunu i nastojanja da očuva samostalnost svoje teritorije Dragutin je, s ugarske strane, umesto podrške i pomoći trpeo štetu.
MILUTIN, na drugoj strani, nije mogao da iskoristi prednosti vizantijskog savezništva, jer se Vizantijsko carstvo posle 1303. godine moralo braniti od pobunjenih najamnika Katalanaca, koji su 1305-1310. godine pustošili njegove provincije. Meteže je hteo da iskoristi Karlo od Valoa, brat francuskog kralja, naslednik titularnog latinskog cara, kako bi obnovio vlast zapadnjaka nad Vizantijom. On je u savez protiv cara Andronika II uvukao i Milutina i 1308. godine sklopio s njim ugovor koji je ostao bez posledica.
Bio je to samo deo zamašnijeg plana srpskog kralja da obezbedi podršku Katoličke crkve i vladara. Obećavao je da će prihvatiti papsku crkvenu vlast nad svojom zemljom i trudio se da osigura svoga naslednika, koji se prvi put pojavljuje u toku rata. Bio je to sin Stefan, koji je nekoliko godina proveo kao talac kod Tatara u Zlatnoj hordi, odakle je oslobođen 1299. godine. Kada se vratio u Srbiju, bio je oženjen Teodorom, kćerkom bugarskog cara Smilca (1292-1298). Pošto se Milutin ženio više puta nego što to kanonski propisi dozvoljavaju, nisu svi njegovi brakovi mogli biti zakoniti. Sporan je za neke bio i onaj iz kojeg je rođen Stefan, jer je žena bila raspuštenica, pa se otac trudio da sina legalizuje. Uključio je to u pregovore s papskom stolicom, gde je odlučeno da papski legati stvar ispitaju, a Milutinu je dopušteno da sinu prepusti ili zavešta neki deo svoje države. Milutin je to iskoristio da iste, 1308. godine sinu prepusti Zetu i primorske gradove, kojima je od 1276. gospodarila kraljica majka Jelena. Nije poznato da li je njeno povlačenje bilo dobrovoljno. U svakom slučaju, poslednje godine je provela u svojoj zadužbini, manastiru Gradac na Ibru.
STEFAN je tada postao „mladi kralj”, čime je Milutin pokazao ko je predodređen za naslednika njegovog prestola. U jednom popisu vladara s kojima je saobraćala Venecija oko 1310. godine naveden je „Stefan, sin kralja Uroša, kralj Duklje, Albanije, Huma i Primorja”. Nekako u to vreme (1308) Stefanu se rodio sin Dušan, koji je tada imao izgleda da prihvati dedino i očevo nasleđe. Ali, rat među braćom bio je još u toku, a budućnost - neizvesna. Koliko se iz oskudnih izvora može zaključiti, Milutin je dospeo u težak položaj, koji opisuje Danilo, bliski kraljev saradnik: „Jer sva njegova vlastela odmetnuše se, i ne imađaše nijednoga na koga bi se pouzdao...” Oslonac je našao u seldžučkim najamnicima koje je preuzeo od Vizantinaca. Sa njima je obnovio ravnotežu održavanu dok nije sklopljen mir 1311. ili početkom 1312. godine. Garanti toga mira bili su vizantijski car i carigradski patrijarh, ali ugovoreni uslovi nisu poznati. Sudeći po daljem toku događaja, pitanje nasleđa ostalo je otvoreno: svaki od braće brinuo se o nasledniku u svojoj državi. Nije došlo do revizije pogodbe iz 1282. godine, Dragutin je ostao „prežde bivši kralj”. Pre 1310. godine umro je njegov sin Urošic, tako da je Vladislav ostao jedini naslednik.
Tek što je mir postignut, odnose unutar dinastije pomutilo je uplitanje vizantijske carice Irine, koja je, odvojivši se od muža, od 1303. godine živela u Solunu i održavala žive veze s kćerkom i zetom. Osujećena u pokušaju da od muža iznudi podelu carstva između sinova, izneverene nade da će Simonida dobiti naslednika, vršila je na Milutina pritisak da za naslednika odredi jednog od Simonidine braće. Dimitrije Paleolog je dolazio u Srbiju, negde 1312-1313. godine. Bio je lepo primljen, ali mu se nisu dopale “surova sredina” i nepovoljna klima, pa se vratio majci. Irina će kasnije poslati i svog drugog sina, ali već prvi pokušaj izazvao je reakciju kraljevog sina čiji je položaj bio poljuljan.
Milutinov životopisac Danilo II svu krivicu baca na Stefana i vlastelu u njegovom okruženju: po nagovoru, „poče se uznositi mišlju da mu uzme presto njegov”, a privukao je na svoju stranu i velmože starog kralja. Milutin se s vojskom uputio u Zetu, privoleo sina na pomirenje, ali ga je onda uhvatio, naredio da se oslepi i poslao u izgnanstvo u Carigrad. Oslepljenje je imalo za cilj da Stefana onemogući da vlada, a predaja nadzoru Paleologa otkriva da je vizantijski dvor bio zainteresovan za njegovo odstranjenje iz zemlje.
U Carigradu je Stefan s porodicom proveo sedam godina. U izgnanstvu je umro njegov mlađi sin Dušica, dok je stariji - Dušan u dečačkim godinama upoznao carigradsku sredinu, a stečeno iskustvo ga je sigurno pratilo kasnije i do kraja života podržavalo u njemu „san o Carigradu”. Porodica je živela u manastiru sv. Jovana Preteče (Prodroma), gde se nalazila visoka medicinska škola. Uživala je, uprkos svemu, blagonaklonost cara Andronika II. Pisac Danilo II hvali cara, jer je on znao da Stefan nije potpuno oslepljen, a to je čuvao kao najveću tajnu. U Srbiji su se u međuvremenu desile značajne promene.
PONOVO je došlo do krize u odnosima Dragutina i Milutina, možda iz istih razloga iz kojih je nastao razdor između Milutina i sina. Kriza je bila u toku kada je u martu 1314. godine umrla kraljica Jelena. Posle toga su obnovljeni dobri odnosi, ali je 1316. godine umro Dragutin, a nasledio ga je sin Vladislav pošto su u međuvremenu sređeni odnosi s kraljem Karlom Robertom. Međutim, ubrzo ga je stric zarobio i zagospodario bivšom Dragutinovom teritorijom, što je izazvalo reakciju s ugarske strane i čitav niz ratova sve do šezdesetih godina DžIV veka. „Zemlja kralja Stefana”, kako su ovu teritoriju nazivali, ostala je decenijama jabuka razdora između Ugarske i Srbije.
Još jednom je carica Irina 1316. godine pokušala da sada drugom sinu, Teodoru, obezbedi srpski presto. I on je dolazio u Srbiju, i njemu se sredina nije dopala, pa se vratio majci, koju više nije zatekao živu (1317). Oslobođen svih pritisaka, Milutin je za naslednika odredio sina Konstantina, verovatno iz braka sa Anom Terter. Konstantin je, po svoj prilici, onaj „naslednik” spomenut u natpisu na srebrnom oltaru koji je 1319. godine Milutin darovao crkvi svetog Nikole u Bariju, naglašavajući da vlada „od Jadranskog mora do velike reke Dunav”. O tom Konstantinu se inače ništa ne zna; pojaviće se tek u borbama posle očeve smrti.
Oslepljeni Stefan u Carigradu, ipak, nije bio sasvim zaboravljen. Iz njegovog žitija se vidi da su zalaganja za njegov povratak potekla iz kruga Svetogoraca i Srpske crkve. Stefan je sâm molio Danila, koji je tada bio u Hilandaru, a bratstvo je intervenisalo kod kralja i arhiepiskopa Nikodima (dakle, posle 1317), što je urodilo plodom. Milutin se smilovao i zatražio od cara Andronika II da njegovog sina puste, tako da je Stefan s porodicom mogao da se vrati i dobije od oca oproštaj.
Po povratku u Srbiju, Stefan je dobio grad i župu Budimlju (beranski kraj) na ime izdržavanja. To je ranije pripadalo bočnoj grani dinastije, potomcima Nemanjinog brata Tihomira. Tu je u manastiru Đurđevi stupovi 1219. godine osnovana jedna od episkopija autokefalne srpske arhiepiskopije. Povratak u Srbiju značio je za Milutinovog sina i njegovu porodicu samo kraj izgnanstva i lutalačkog života. Nije mu se promenio položaj u državi, niti ga je približio vlasti. On je i dalje bio kažnjeni buntovnik, neposlušni sin kojem je samo olakšano ispaštanje krivice.

UNUK I DEDA
O STEFANOVOM životu posle povratka može se samo nagađati, jer nema podataka koji bi osvetljavali te dane. Pisac mnogo kasnijeg vremena Grigorije Camblak, u "Žitiju Stefana Dečanskog", iznosi pojedinost koja se ne može proveriti, a ima značaja za Dušanovu biografiju: „A on sina, koji je došao s njim iz Konstantinova Grada, predade ga njegovu dedu.” Nije jasan smisao tog čina: svakako da dvanaestogodišnjak nije uzet kao talac, već da bude na dvoru pripreman za kasniji život, kao što se činilo sa sinovima vlastele.



Izvor: Novosti

Umire kralj Milutin


SIGURNO je samo da Stefan nije dugo živeo pod dedinim okriljem - najviše godinu dana. U jesen 1321. godine, Milutina je, posle veoma duge i burne vladavine, već u poodmaklim godinama zadesila nemoć. „Pade ovaj previsoki gospodin kralj u ljutu bolest”, zabeležio je njegov dugogodišnji saradnik i pomoćnik u to vreme, episkop i pisac Danilo II. Kralj je postao nepokretan i izgubio moć govora. U takvoj situaciji, u očekivanju njegovog skorog kraja, nije učinjeno ništa da se osigura mirna smena na prestolu.
Izgleda da je vladareva duga agonija pružila priliku svima da se pripreme kako bi iskoristili meteže koji su se očekivali. Kakve razmere su neredi dobili, vidi se iz činjenice da je napadana već pogrebna povorka s kraljevim telom na putu od dvora u Nerodimlju, na jugu Kosova, do kraljevog groba u Banjskoj, severno od Kosova. „Na mnogim mestima javljali su se pukovi vojnika, misleći da postignu neku svoju volju i da ugrabe nešto od onih koji nose telo blaženoga, jer u to vreme, kao što rekosmo, beše veliki metež...” Sudeći po tekstu, to su bili vojnici željni pljačke, a ne vojske suparnika koji se otimaju o vlast.
Postojala su tri pretendenta, svaki od njih polagao je neko pravo, svaki je bio jednom u životu određen za naslednika prestola. Dragutinov sin Vladislav oslobodio se zatvora, ali se, po svemu sudeći, vezao za svoju nekadašnju nasleđenu teritoriju na severu. Iz oskudne i fragmentarne građe ne vidi se da se on borio u centralnim oblastima, gde je bilo poprište borbe Milutinovih sinova. Izvan svake sumnje je činjenica da je on obnovio očevu teritoriju, te da je njome gospodario nekoliko godina. Ostali su sačuvani njegovi akti i novac koji je kovao.
Sudeći po vestima koje su do nas došle, formalni naslednik bio bi već pomenuti Konstantin. On je, po svoj prilici, bio sin iz Milutinovog braka s Anom Terter. Verovalo se da je zamenio polubrata Stefana u Zeti, ali o njegovoj upravi nije ostalo traga. Jedan skadarski srebrni novac imao je u natpisu ime kralja Konstantina, ali on se, na osnovu stilskih i tehničkih kriterijuma, datuje u kraj DžIV veka. Osim toga, nije poznato da su primorski gradovi tako rano, pre 1321. godine, kovali srebrni novac.
NAJVEĆE iznenađenje predstavljao je kraljev stariji sin Stefan od trenutka kad je pokazao da nije slep. Ono što je trebalo da ga potpuno onemogući najviše mu je pomoglo jer je među savremenicima shvaćeno kao čudo, kao znak Božje milosti. Kad se raširila vest „i svi na predivno to čudo trčahu veselim nogama, i silnoimeniti njegova otačastva dolazeći klanjahu mu se”.
Kako Nastavljač Danilov prikazuje stvari, ozbiljne borbe posle toga nije ni bilo. Međutim, znatno kasniji životopisac Stefanov Grigorije Camblak, čiji je spis mnogo više potčinjen hagiografskim shemama, takođe pripisuje najveći značaj činjenici da je Stefan „bacio ubrus od očiju”, što je značilo da je progledao, ali on govori i o suparniku, koji je bio „brat njegov od druge matere”. Stefan bi, po ovom piscu, ponudio Konstantinu da podele vlast, da dobije drugo dostojanstvo u državi, a ovaj na to nije pristao, govoreći: „Kada se kadgod čulo da slepu čoveku priliči carstvo.”
Iz borbi je Stefan izašao kao pobednik. Pojedinosti o ratovanju nisu poznate. Može se samo zaključiti da se borba među braćom vodila tokom onih šest nedelja između Milutinove smrti, 29. oktobra 1321. i Božića, 25. decembra iste godine, kada je Stefan postao toliko siguran na prestolu da su večito oprezni Dubrovčani u njemu videli zakonitog očevog naslednika i od njega dobili potvrdu povelja svih ranijih kraljeva.
Nepunu deceniju kasnije Stefan se, u povelji kojom je obdario svoju zadužbinu manastir Dečane, osvrnuo na svoj težak životni put naglašavajući, pri tom, da je izdanak svete loze, pominjući Svetog Simeona i Svetog Savu, Stefana Prvovenčanog i Stefana Uroša, te da je „sin i naslednik svetog korena njihovog, grana i izdanak”. Produžetak te loze bio je njegov maloletni sin Dušan, koji je u poslednjim događajima sve dobio, kao što je u svoje vreme 1313. godine u sukobu oca i dede sve izgubio.


DO kraja 1321. godine, prilike su se do te mere sredile da je Milutinov naslednik, držeći čvrsto u rukama uzde vlasti, mogao prići simboličkom ozakonjenju svoga položaja. Crkvenu hijerarhiju i svetogorce imao je uza se još za očeva života. Oni su predstavljali jezgro sabora, kojem su se priključivali velikaši i vlastela koja mu je prišla u vreme borbi oko prestola. On sâm u uvodu svoje povelje za zadužbinu manastir Dečane, o tome kaže: „I bogomdarovanim vencem kraljevstva srpskog venčan bih na kraljevstvo istoga dana sa bogodarovanim sinom kraljevstva mi Stefanom.” Bilo je to na Bogojavljenje, 6. januara 1322. godine. Tom prilikom je kod obojice došlo do promene u imenu: kralju je dodato očevo i dedino ime Uroš, tako da je postao Stefan Uroš Treći, a sin je dobio vladarsko ime Stefan, kojim se služio do kraja života kao mladi kralj - kralj i car.
Između vladara i naslednika obnovljeni su odnosi uvedeni u vreme kralja Dragutina, ali sa teritorijom koju je ranije Stefan imao kao prestolonaslednik, pre sukoba s ocem, kad je smatran kraljem „Duklje, Albanije, Huma i Primorja”. Pošto je Dušan u vreme očevog krunisanja imao četrnaest godina, ili je bio sasvim blizu tom uzrastu, stekao je punoletstvo u smislu poslovne sposobnosti. Međutim, teško je pretpostaviti da je tako mlad mogao sâm upravljati prostranim delom države. U praksi je to značilo da je kralj morao dati „mladom kralju” savetnike, sebi odane, koji će stvarno upravljati delom kraljevine i samim kraljevićem.
Veoma se malo zna o ljudima koji su okruživali Dušana. Tokom celog perioda, od nepune decenije, pominju se vojvoda Mladen, vojvoda Vojin i čelnik Đuraš. Nije ostalo traga o službama na dvoru „mladog kralja”, za koji se zna da je bio na obali reke Drimca. Ruševine su kasnije pominjane kao carski dvor. Mladi kraljevi su izdavali povelje o posedima na svojoj teritoriji, kao što pokazuje jedna od vranjinskih povelja u kojoj vladar pominje dar iz vremena kada nije bio kralj, ali nema podataka o njihovoj posebnoj kancelariji. Odvojeni prostorno od kralja, kojem su se pridruživali samo u važnim vojnim pohodima ili u retkim prilikama kad bi kralj dolazio u Primorje, „mladi kralj” i njegovi savetnici su se postepeno otuđivali od kralja i osamostaljivali. Kako je vreme prolazilo i “mladi kralj” postajao stariji, to je sve više dolazilo do izražaja.
U ISTOM smislu delovale su i porodične promene do kojih je ubrzo došlo. Već u mesecima posle krunisanja Dušan je ostao bez majke, a kralj je postao udovac. Kraljica Teodora je sahranjena u Banjskoj, zadužbini svoga svekra kralja Milutina, jer Dečani tada još nisu bili ni započeti. Kralj je bio blizu pedesete, ali nije želeo da ostane udovac, pa je već 1323. godine tražena za njega nevesta u južnoj Italiji. U avgustu te godine izgledalo je da je ugovoren brak s Blankom, kćerkom Filipa Tarentskog. Tražio se samo brod kojim će se nevesta prevesti preko mora. Ali, pregovori su prekinuti u poslednjem času kad je postalo jasno da srpski kralj neće prihvatiti katoličanstvo, niti papsku crkvenu jurisdikciju.
Sledeći očev primer, kralj Stefan Uroš III se tada okrenuo vizantijskom dvoru. Do sredine 1324. godine ugovoren je i sklopljen brak s mladom Marijom Paleolog, bliskom carevom rođakom. Taj brak je ubrzo uvukao srpskog kralja u vizantijske međusokobe: prvo je podržavao tasta Jovana Paleologa, carevog sinovca, koji se odmetnuo zahtevajući posebnu oblast, a zatim je podržavao starog cara Andronika II u sukobu s unukom Andronikom III. Ovaj sukob je prerastao u građanski rat.
Na teritoriji „mladoga kralja” mogu se prepoznati i razlikovati tri celine, koje su individualnost stekle tokom razvoja u prethodnim stolećima. Iako je ležala na periferiji, u obalskom pojasu, centralno mesto po značaju imala je „Zeta s gradovima”, urbanizovana zahvaljujući postojanju gradskih naselja izraslih iz antičkih korena, a povezana preko njih s mestima na obalama Jadranskog mora i Mediterana. Nejednake veličine i ekonomske snage, ti gradovi - Kotor, Budva, Bar, Ulcinj i Skadar, koji nije bio na obali, ali je s morem povezan Bojanom - imali su skromne distrikte i razlikovali su se od teritorija u dubljem zaleđu, najviše zatvorenošću u zidine i autonomijom koja je vremenom postajala sve izrazitija. U jezgru Zete, dolinama istoimene reke i Morače, značajem su se isticali tvrđava Medun i trgovačko naselje Podgorica, koje se već tada izdvajalo iz svoje seoske okoline.

TERITORIJA MLADOG KRALjA
OBALSKI gradovi su bili na teritoriji „mladog kralja”, ali on nije imao neposredno vlast nad njima. Gradske knezove je postavljao sam vladar, koji je određivao obaveze gradske opštine, kao i stepen autonomije. Gradovi su srazmerno bolje poznati od mestâ u njihovom zaleđu. Ni o njima, međutim, nema dovoljno podataka da bi im se mogao ocrtati individualni razvoj. Svi su bili predodređeni za ulogu posrednika između balkanskog zaleđa i trgovačkih gradova Italije, ali samo Kotor je imao dovoljno snage u ljudima i kapitalu da tu ulogu igra duže vreme. On se jedini mogao nadmetati s Dubrovnikom, koji je tada bio pod vrhovnom vlašću Venecije.

CELOVITA BIOGRAFIJA

U IZDANjU Zavoda za udžbenike Srbije uskoro izlazi knjiga "Stefan Dušan - car i kralj". Reč je o prvoj celovitoj biografiji najmoćnijeg vladara iz srpske dinastije Nemanjića, koju su napisali akademici Sima Ćirković i pok. Božidar Ferjančić, najbolji poznavaoci našeg srednjeg veka. Na osnovu podrobne istorijske građe, autori su rekonstruisali nastajanje srpskog carstva i život Stefana Dušana od njegovog dolaska na vlast, pa do smrti. Iz rukopisa ove knjige "Novosti" objavljuju najinteresantnije delove.



Izvor: Novosti

Muke "mladog kralja"


POSREDNA je bila vlast „mladog kralja” i nad stočarskim katunima Vlaha i Arbanasa, koji su u vreme koje posmatramo već naseljavali predele severno od Skadarskog jezera (Polatum, Pilot) i planine koje okružuju Metohiju. Oni su kao grupe, kolektivi, izvršavali obaveze prema državi i vladaru, a unutrašnje odnose i sporove rešavale su njihove starešine po njihovim pravnim običajima.
U neposrednom susedstvu Zete, približno od Boke Kotorske do zaleđa Dubrovnika, bila je teritorija nekadašnje kneževine Travunije, sa jezgrom u Trebinjskoj kotlini, a periferijom na morskoj obali (Konavli) i obali Boke Kotorske (Dračevica). Nasuprot Zeti, Travunija nije imala pogodnog izlaska na more. Njena prirodna luka bio je Dubrovnik, ali on je stolećima bio odvojen od zaleđa, prvo pod vlašću Vizantije, zatim Normana, Venecije, a kasnije ugarskih kraljeva. Ali, bez obzira na različitu vrhovnu vlast, Dubrovnik i travunijsko zaleđe bili su srasli zahvaljujući trajnim privrednim vezama.

Građani Dubrovnika su na teritoriji svojih suseda gajili useve i vinovu lozu, napasali stoku. Na račun zaleđa se širila dubrovačka teritorija, koja je u vreme o kojem govorimo bila veoma skromna. U sastavu srpske države bili su Konavli, na čijoj obali je bio „Stari Dubrovnik”, i Cavtat, u čijem nazivu odzvanja starina, ali on nije imao većeg značaja.
Povezanost s Dubrovnikom je dala poseban pečat travunijskoj oblasti: kroz nju je, naime, prolazio najvažniji i najprometniji trgovački put u unutrašnjost Balkanskog poluostrva. Njegove glavne etape su poznate: Trebinje, Gacko, Bileća, Tjentište, koje u nazivu čuva uspomenu na karavansku stanicu. Stigavši do gornjeg toka Drine kod Foče, put se račvao na pravac prema centralnim oblastima Bosne i na pravac dolinom Lima, koji je zatim pored Mileševa, preko Sjeničke visoravni, stizao u okolinu Rasa.

Predeli duž tog puta bili su neposredno povezani s trgovačkim centrom na obali, a preko njega sa obalskim gradovima koji su imali potrebu za proizvodima stočarstva. Na drugoj strani, taj put i stalno kretanje trgovaca po njemu nametali su odgovornost za mir i njihovu bezbednost, koja je počivala na čitavoj hijerarhiji kolektivnih odgovornosti: sela, župe, vladareve riznice.
ISTURENI zapadni deo srpske državne teritorije činio je Hum, Humska zemlja ili Zahumlje, planinska oblast u kojoj su za život ljudi bila pogodna samo kraška polja i predeli duž srednjeg i donjeg toka Neretve na obe njene strane. Bila je to neurbanizovana i siromašna teritorija koja se sastojala od izolovanih naseljenih ostrva, razdvojenih planinama, slabo povezanih i teško prohodnih. Osim Stona, kao utvrđenja na morskoj obali, i Drijeva, kao trgovačkog centra na Neretvi, tu nije bilo mestâ pogodnih da posluže kao centri iz kojih će se upravljati okolnom teritorijom.
Sticajem okolnosti ozbiljni problemi i teškoće za srpsku državu javili su se baš u zapadnim oblastima, u delokrugu „mladog kralja”, krajevima koji su postali periferija otkako se srpska država u svojoj ekspanziji sve više orijentisala prema jugu i otkako joj se središte pomeralo prema Kosovu i Makedoniji.
Kralj Milutin je za svoje vladavine imao na zapadu suparnika - Mladena II iz porodice bribirskih kneževa, koji su u prethodnoj generaciji, u vreme unutrašnjih nereda u Ugarskoj, izrasli u samostalne oblasne gospodare. Već su se Mladen I i Pavle nazivali gospodarima Huma i nastojali su, a povremeno i uspevali, da zagospodare dolinom Neretve i okolnim oblastima. Išli su stopama ugarskih kraljeva, koji su povremeno imali pod svojom vlašću gospodu iz sporedne loze Nemanjića (knez Andrija, župan Radoslav). Milutin je, sâm ili sa odredima koje je slao, uspevao da granične oblasti na zapadu vrati pod svoju vlast.
Kako je krajem 1321. godine nestao sa pozornice kralj Milutin, čiji je uticaj oslabio tokom bolesti, a na suprotnoj strani je još ranije, u junu 1322, kralj Karlo Robert porazio i zatvorio Mladena II, otvorio se veliki prostor za osamostaljivanje i afirmaciju lokalnih velikaša, ranije pokornih vladarima. Jedan od značajnih dobitnika u tako izmenjenoj situaciji bio je i mladi bosanski ban Stjepan II Kotromanić.
IZ Stona, nekadašnjeg episkopskog i kneževskog sedišta, otvorenog prema moru i od starine povezanog s dubljim zaleđem, potekao je pokušaj da se nametne vlast i njome poveže stanovništvo teritorije Huma ne obazirući se na vrhovnu vlast i njene organe. Lokalni vlastelin Branivoj, sa svojim ljudima i četiri sina Branivojevića: Mihajlom, Dobrovojem, Branojem i Brajkom (Brankom), nastojao je da iskoristi povoljan trenutak.
Branivoj je, po svoj prilici, bio lokalni funkcioner (titula mu nije poznata) iz vremena kralja Milutina. Učestvovao je 1318. godine u borbama s ljudima bana Mladena II. Njegovi sinovi su se mogli osloniti na očevo nasleđe i u izmenjenim uslovima delovati samostalno. Bili su prijatelji Venecije i 1322. godine su u gradu Imotskom opsedali Bajamonta Tijepola, venecijanskog prevratnika i odmetnika, koji je ugrožavao primorske gradove i venecijanske interese. Pošto je u to vreme Dubrovnik bio pod vrhovnom vlašću Venecije, i odnosi Branivojevića s Dubrovčanima bili su normalni - i pored ponekog napada na trgovce ili pljačke seljaka na gradskoj teritoriji u susedstvu, što je bila česta pojava u odnosima među susedima. Jedan od braće, Branoje, čak je 1325. godine nagrađivan što je bio „uvek prijatelj naklonjen i delatan za dobro stanje grada” Dubrovnika. Osamostaljivanje u odnosu na srpskog vladara dolazi do izražaja u sukobima s Crepom, vlastelinom u oblasti Gacka i Rudina, kao i u činjenici da se u stvarima koje su se ticale odnosa sa braćom Dubrovčani nisu obraćali kralju, već su neposredno s njima pregovarali - sve do uoči njihovog sloma.
U graničnom području duž reke Neretve Branivojevići su se sudarili sa bosanskim banom Stjepanom II. On je nastojao da zagospodari Humom idući tragovima hrvatskih velikaša i ugarskih kraljeva, pri čemu nije naišao na otpor kralja ili „mladog kralja”. Pojedinosti tog ratovanja jedva da su poznate. Dva brata Branivojevića su, prema kasnijim vestima, izgubila život u borbama s banom. Događaji se mogu nazreti tek od početka 1326. godine, kada je bosanski ban nastojao da pridobije Dubrovčane za saveznike protiv Branivojevića. Dubrovčani su tražili da savez ne bude uperen protiv srpskog kralja, a o Branivojevićima su počeli da govore sve najgore. Do aprila 1326. udružili su snage Dubrovčani i bosanski ban, tako da su jedni napadali s brodova, a drugi se borili na kopnu. Glavna poprišta su bila oko Stona i Pelješca i u donjem toku Neretve, gde su operisali brodovi. Preostali Branivojevići nisu bili u stanju da pruže odgovarajući otpor.
U to vreme težište srpsko-dubrovačkih odnosa premestilo se u bližu i dalju okolinu grada, koja je nesumnjivo bila pod upravom i u nadležnosti „mladog kralja”, iako se on u događajima skoro i ne spominje. Vesti o njegovoj zainteresovanosti pojavljuju se tek početkom aprila 1326. godine kada je od Dubrovčana tražio da ne šalju brodovlje protiv Brajka Branivojevića, koji je „njegov čovek”. Upućeni u stvarne odnose između kralja i Branivojevih sinova, Dubrovčani se tada nisu obazirali na tu poruku, ali u kasnijim događajima će se pokazati popustljiviji.
SAMO nedelju dana posle pisma kojim je tražio da se uzdrže od napada na Brajka, još uvek u aprilu 1326, „mladi kralj” je došao u blizinu Dubrovnika, okružen vojvodama Mladenom i Vojinom, primio dubrovačko poslanstvo i pregovarao s njim. Tada je već imao osamnaest godina i nesumnjivo je učestvovao u državničkim poslovima. Dubrovački poslanici su imali ovlašćenje da pozovu Dušana da poseti grad, ali tom prilikom poziv nije bio prihvaćen.
U vreme tih pregovora već je počela udružena ofanziva na Branivojeviće. Bio je zarobljen Brajko, a mladi kralj je sa svojim vojvodama zahtevao da Dubrovčani oslobode njegovu ženu, kćerku vojvode Vojina. Preostaloj dvojici Branivojevića nije pomogla ni mletačka intervencija. Brajko je ostao u dubrovačkom zatvoru do novembra, kada je ubijen. Poslednji je ostao Branoje, koji je pružao otpor sve do jula, a potom je potražio utočište na srpskom dvoru. Tada se pokazalo da je bio u nemilosti: zatvoren je, zatim premešten u kotorsku tvrđavu, gde je ubijen na podstrek Dubrovčana.
Tako je iskorenjena porodica koja privlači pažnju, pre svega, zbog posledica kojima je bio propraćen njen slom: prvo privremeni, a zatim trajni gubitak teritorija na zapadu srpske države. Pobednici nad Branivojevićima dogovorno su podelili plen: bosanski ban je prodro do jadranske obale, a Dubrovčani su zagospodarili Stonom i njegovim poluostrvom. Pravili su planove kako da što bolje utvrde i osiguraju Stonski rat (kako se tada nazivao). Upustili su se u pregovore s kraljem da bi otkupili njegova prava i teritoriju zadržali uz njegovu saglasnost. Nisu, međutim, pristali na traženu cenu.

SRPSKI DOHODAK

BIO je to novi momenat koji je dodatno opteretio odnose srpskog kralja i Dubrovnika. Po kraljevom stupanju na presto ti odnosi su neko vreme bili dobri: odmah na početku svoje vladavine, kralj je kratkom poveljom potvrdio ugovore koje je grad imao s njegovim ocem i precima. Zauzvrat, Dubrovčani su njemu isplaćivali Svetodmitarski ili Srpski dohodak od 2.000 perpera godišnje. Pomenuto je već da su Dubrovčani posredovali i pomagali prilikom pregovora o planiranoj kraljevoj ženidbi s nevestom iz južne Italije. Prve teškoće se nisu pojavile na granicama, nego među dubrovačkim trgovcima u Srbiji, i to u vreme sukoba između kralja Stefana Uroša III i njegovog bratučeda kralja Vladislava II, koji je vladao obnovljenom Dragutinovom državom. Sporili su se oko mesta Rudnik, u kojem je bilo dubrovačkih trgovaca.



Izvor: Novosti

Zidanje Visokih Dečana


Autori: akademici Sima Ćirković i Božidar Ferjančić

DOK je dubrovačka vlada uvek nastojala da njeni građani budu neutralni u sukobima među srpskom gospodom, vlastelin Menče Menčetić, blizak kralju Vladislavu, držao je neko vreme za njega rudničku tvrđavu Ostrovicu. Time je izazvao gnev Stefana Uroša, koji je krajem 1323. godine zagospodario gradom. Dubrovčani su nastojali da opravdaju svoga građanina, ali bez rezultata.
Kralj je početkom 1324. godine zatvorio dubrovačke trgovce i sekvestrovao njihovu imovinu. Obustavljena je trgovina u srpskoj državi, pa se u posredovanje uključila Venecija kao vrhovni gospodar Dubrovnika. Kralj je tada popustio - oslobodio je trgovce i vratio im imovinu. U proleće 1326. godine u gradu Danju, blizu Skadra, tokom jednog od svojih boravaka u Zeti, posetilo ga je tročlano dubrovačko poslanstvo s darovima i uspelo da dobije potvrdu dubrovačkih privilegija sadržanih u ugovornim poveljama kraljevih prethodnika. Povelja je izdata na Blagovesti, 25. marta, a sledećeg meseca krenula je već pomenuta bosansko-dubrovačka ofanziva protiv Branivojevića.
Izgubljena teritorija je više od svega opterećivala odnose. Već februara 1327. godine, Dubrovčani su tajno zabranili da se izvozi roba u Srbiju, a kralj je opet oštro nastupio prema trgovcima. Ovoga puta su Dubrovčani pozvali Veneciju da posreduje. Kod kralja je dugo boravilo poslanstvo, ali su pregovori ostali bez rezultata. U septembru 1327. godine započeo je rat, koji je trajao godinu dana, a ostavio jedva vidljive tragove u očuvanoj dokumentaciji i dugo bio nezapažen.
Poznato je da su u njemu učestvovali Kotorani, koji su oktobra 1327. godine izabrali ratne zapovednike. Poznato je, takođe, da je kraljeva vojska vratila izgubljenu zemlju. Sa Pelješca je odvedena bila dubrovačka stoka, koja je vraćena tek po sklapanju mira u leto 1328. godine. Zaplenjene su bile barke kraljevih carinika, a Kotorani su počinili štete zbog kojih su, po sklapanju mira, ostali dužni Dubrovčanima 2.500 perpera. Kotor je tokom rata bio izložen blokadi, a ubrzo još težim iskušenjima zbog unutrašnjih sukoba. Iz bojazni da bi se pojedinci ili, pak, porodice mogle osiliti, gradskim statutom je bilo zabranjeno da građanin Kotora traži, odnosno primi biskupsko dostojanstvo.
KADA je u jesen 1328. godine papa imenovao kotorskog klerika Sergija Bolicu za biskupa, građani ga nisu pustili u grad, a njegovog brata i sinovce su zatvorili. Ogromne kazne je porodica morala da plati srpskom kralju i njegovim dvorskim dostojanstvenicima (kaznacu, vojvodi, sudiji, velikom čelniku, staviocu), kotorskoj opštini i građanima. Papa je zatražio da se ukine „nepravedni statut”, primi biskup i oslobodi njegova porodica, preteći ekskomunikacijom pojedincima, a interdiktom celoj opštini.
Najteže crkvene kazne pogodile su Kotorane i bile na snazi do 1331. godine, kada je statutska odredba opozvana, a papa, ipak, imenovao drugu ličnost za gradskog biskupa. Ova epizoda gradske unutrašnje istorije ima značaja i za poznavanje odnosa prema vladaru, a takođe pokazuje da „mladi kralj” nije imao vlasti nad primorskim komunama.
Tokom rata s Dubrovnikom vraćen je manji deo izgubljene teritorije, dok je veći deo ostao kod bana Stjepana II. Već 1326. godine, on je svojoj tituli dodao i da je „knez Humske zemlje”, ali o ratovanju između bosanskog bana i srpskog vladara sačuvani su samo malobrojni i nepovezani podaci. U jednoj povelji Stjepana II iz 1329/1330. godine spominju se zasluge njegovog vlastelina, koji mu je za vreme bitke „u Rasi” (Raška) prepustio konja i tako ga spasao. Bosanski odredi su se „zaletali” u granične oblasti srpske države, a na drugoj strani zabeleženo je, isto tako pre 1329, da je kralj Stefan Uroš III poslao svog sina, „mladog kralja” na „bezbožne pogane babune”, kako su „žigosani” stanovnici Bosne zbog pripadnosti bosanskoj crkvi. U zapisu se kaže da ih je pobedio, prolio mnogo krvi i odneo ogroman plen. To je prvi poznati podatak o Dušanovom učešću u ratnim dejstvima. Tada je imao dvadeset godina i bio u svemu sposoban za ratovanje, što će pokazati svojim učešćem u ratu s Bugarima u bici kod Velbužda.
Nisu jasne teritorijalne promene do kojih je došlo tokom ratovanja 1327-1330. godine. Nevesinjski kraj je sigurno došao pod srpsku vlast. To se vidi po položaju lokalnog vlastelina Poznana Purćića, koji je 1327. godine dolazio u Dubrovnik kao poslanik bosanskog bana, a već 1330. spominje se među ljudima za koje se zauzimao „mladi kralj”.
OD početka 1330. godine težište političkih događaja premestilo se u južne i istočne oblasti srpske države. Posle zbacivanja starog cara Andronika II (1328), kojem je Stefan Uroš III dosledno pomagao, srpski kralj je ostao u neprijateljskim odnosima s njegovim unukom Andronikom III. Tokom careve bolesti 1330. godine pokušao je da proširi osvajanja u Makedoniji opsedajući Ohrid, ali nije imao uspeha. U međuvremenu, vizantijski i bugarski car su prevazišli svoja neprijateljstva i 1330. godine obnovili već ranije ugovoren savez protiv srpskog kralja. Dogovorili su se o istovremenom napadu - s juga iz Vizantije i sa istoka iz Bugarske.
Srpski kralj je odlučio da prvo odmeri snage s bugarskim carem. Vojske su se sukobile 28. jula 1330. godine nedaleko od grada Velbužda (danas Ćustendil). Bugarski vladar Mihajlo Šišman imao je pomoćne odrede Vlaha i Tatara, dok je srpski vladar pribavio najamnike iz Španije, od kojih nisu svi ni stigli na vreme. Jedan odred bio je poveren „mladom kralju”, za kojeg Nastavljač Danilov kaže: „Mladi kralj veoma se proslavi u tome ratu”.
U svojoj mnogo kasnijoj reči uz "Zakonik", nekoj vrsti autobiografskog osvrta, Dušan pominje ovu bitku kao veliki događaj u svom životu i hvalisavo je predstavlja kao svoju bitku: „I mi sabravši vojnike otačastva našega, koje sam ja pripremio za borbu, oko petnaest hiljada...” /.../ „pobedismo ih pobedom velikom na divljenje svima okolnim vladarima i gospodi. I Mihajlu, caru bugarskom, mačem glavu njegovu otkinuh.” Ta pojedinost se ne nalazi u drugim izvorima. I otac Dušanov u autobiografskom osvrtu u dečanskim poveljama kaže „cara Mihajla ubih”, ali to treba razumeti metaforički jer biograf kraljev priča kako je car Mihajlo u bekstvu pao s konja i „videvši vojnici gospodina kralja njegovo padanje, pripavši ubiše ga svojim oružjem, i tako izdahnu”.
POBEDOM su otklonjene opasnosti. U Bugarskoj je na presto postavljen sin iz prvog braka poginulog cara i sestre kralja Stefana Uroša III, a vizantijski car se sâm povukao iz pohoda u Makedoniji kada je obavešten o ishodu bitke kod Velbužda. Kralj se mogao posvetiti dovršavanju svoje zadužbine, manastira Dečani, zajedno sa arhiepiskopom Danilom i voljenim sinom, „mladim kraljem Stefanom”. Ali, harmonija nije dugo trajala. U jesen 1330. godine, kralj je dolazio u Zetu i primao od Dubrovčana čestitke zbog pobede nad bugarskim carem. Ubrzo, došlo je do sukoba između njega i sina.
Uzroci sukoba se mogu samo nazreti jer izvori govore neodređeno, ponavljajući literarna opšta mesta. Sam Dušan kaže da je đavo podstakao ljude koji „Brižnoga načiniše zbog mene roditelja moga, i tako ga razdražiše na mene, kao da ne bude uopšte imena moga ni života /.../”. Stariji životopisac Dečanskog svu krivicu svaljuje na njega: „Blagočastivi kralj Uroš III podiže mržnju na svoga vazljubljenog sina, i mesto ljubavi omrznu ga savršenom mržnjom.” Pisac iz mnogo kasnijeg vremena Grigorije Camblak video je uzrok sukoba u nezajažljivoj želji za vlašću kod kraljevog sina. Savremeni vizantijski pisac Nićifor Grigora, koji je zbivanja u Srbiji pratio s velike udaljenosti, imao je prilike da se, govoreći o bici kod Velbužda, osvrne na zlu sudbinu pobednika. On kaže da je srpski kralj imao sina od dvadeset dve godine, kojeg je „veoma brižljivo odgajao za naslednika prestola”. Pošto se, u međuvremenu, oženio i počeo da dobija decu, to je kod sina izazvalo strah i podozrenje, koje su verovatno njegovi vršnjaci podsticali. Odlučio je da se odmetne i ustane protiv oca, a „velikaši, vojvode i vojni zapovednici” su ga podsticali u tome i proglasili za samodržavnog kralja.
Kod pisaca se sukob kralja i „mladog kralja” slio u jedan prevrat koji je doveo do smene na prestolu. Međutim, iz dubrovačkih vesti, međusobno nepovezanih, ali tačno datovanih i preciznih, može se zaključiti da su događaji imali složeniji tok i da su duže trajali. Na samom početku 1331. godine sukob između oca i sina zapažali su već i susedi. U jednom trenutku, stari kralj je od Dubrovčana tražio da mu ustupe šest galija, nije jasno za koje potrebe, a Dubrovčani su otezali s odgovorom i nisu mu izašli u susret. Krajem januara, došle su do njih vesti zbog kojih su na samom početku februara 1331. godine pisali obojici kraljeva: „Mnogo žalimo i nezadovoljni smo zbog nesloge koja je izbila među njima.” Desetak dana kasnije mladi kralj je pismom tražio od Dubrovčana „savet, pomoć i naklonost”.

APRILSKI MIR
U TO vreme je moralo biti u toku ono o čemu priča biograf Stefana Dečanskog, tzv. Danilov Nastavljač, naime, da je on s vojskom došao u sinovljevu zemlju, da su tu nanošene velike štete, da „dvor sina svoga pod gradom Skadrom, na obali Drimca, mnoge divne palate, zapovedi do osnova razoriti”. Sin je, zajedno s vlastelom i svojim delom vojske, prebegao na drugu obalu Bojane i tu su počeli razmenjivati poslanstva. O jednom takvom poslanstvu, s početka aprila 1331. godine, znamo da je upućeno iz Dubrovnika, i to „radi pregovaranja i sklapanja mira i sloge između gospodina starog kralja i gospodina mladog kralja”. Mir je svakako postignut sredinom ili u drugoj polovini aprila. Prema Danilovom Nastavljaču, Dušan je postigao svoju volju.
A tada, kao i tokom sledećih meseci osetile su se i posledice meteža i nereda nastalih u vreme borbi između vladara. Dubrovački trgovci u rudarskom mestu Brskovu morali su da otkupe novcem svoju bezbednost, a trgovci iz predela bližih Primorju su kao begunci s robom očekivani na morskoj obali, pa je poslata galija da ih prihvati.



Izvor: Novosti

Pad starog Stefana


Autori: akademici Sima Ćirković i Božidar Ferjančić

POČETKOM maja 1331. godine „mladi kralj” je došao u Trebinje, u neposrednom susedstvu Dubrovnika. Tu je primio dubrovačko poslanstvo, koje ga je pozvalo u grad gde će mu ukazati počast knez i vlastela. Ovoga puta Dušan je prihvatio poziv. Boravio je u gradu nekoliko dana, počev od 10. maja 1331, okružen pratnjom i pažnjom kakvu su Dubrovčani običavali ukazivati svojim najuglednijim gostima. Bilo je i prilike za razgovore o predmetima koji nisu bili prijatni. Još nije bio predat porodici depozit Purćića. Dubrovčani su nastojali da se to reši među privatnim strankama i očekivali su da ne budu time uznemiravani. Svojima su kaznom zapretili da se stvar reši. „Mladi kralj” je bio dužan trgovcima za neke tkanine oduzete prethodne godine kod Sv. Srđa, a zatim kasnije tokom borbi s ocem. Obećao je da isplati ove dugove, ali to nije učinio u sledećim mesecima, pa se to potezalo i kasnije - kada je postao kralj.
Iako je mir među vladaocima sklopljen „strašnim kletvama i velikim obećanjima”, on nije dugo potrajao. Početkom avgusta, Dubrovčani su podsećali „mladog kralja” na neispunjena obećanja, preteći pri tom da će se žaliti „njegovom starom ocu”. To je poslednji poznat znak da je „mladi kralj” bio pod vlašću svoga oca. Već sledećih nedelja sukob je ponovo buknuo.
U nastojanju da se razumeju motivi i glavni momenti obnovljenog sukoba koji je doveo do nasilne smene na prestolu, jedini oslonac pruža kazivanje životopisca Stefana Uroša III, koji se pokazao kao veoma pristrasan, ali prilično dobro obavešten. Na pozadini bujne retorike ucrtano je nekoliko pojedinosti koje iznenađuju svojom preciznošću. On je jedini od svih ranije pomenutih pisaca svestan da je bilo dve faze sukoba i neprijateljstava.
DOSLEDAN u svojoj tendenciji, on starom kralju pripisuje da, za razliku od sina, pomirenje nije iskreno prihvatio. U jednom momentu je preteći zatražio da se sin pojavi pred njim da o nečemu položi račune. Sluteći iza tog poziva opasnost po svoj život, Dušan je, po kazivanju ovog pisca, odlučio da napusti zemlju i pozvao je ljude iz svoga okruženja da pođu s njim. Oni su to odlučno odbijali, tražeći da zajedno s njim otklone uzrok opasnosti. Njima je anonimni pisac pripisao opredeljenje: bolje imati grob u svojoj zemlji, nego biti rob ili došljak u tuđini. Pripisao im je i pretnju da će otići njegovom ocu, „a tebe ćemo ostaviti u velikoj žalosti i preziru”.
Tada je, dakle, Dušan nevoljno pristao da ustane na oca. Njegove snage su bile skromne, „ne beše velika njihova sila, no mali neki broj”. Oni su jedne srede, bilo je to 21. avgusta 1331. godine tajno iz Skadra krenuli ka Nerodimlji, dvoru koji je od Milutinovog vremena bio omiljeno boravište vladara, a gde je toga leta živeo otac s porodicom. Nisu sačuvani ostaci toga dvora, ali njegov položaj otkriva srazmerno veliko naselje Nerodimlja na istoimenoj planinskoj rečici koja se ulivala u jezero na jugu Kosova. U blizini se, na visokoj litici, nalazila tvrđava Petrič, koja je služila kao pribežište u slučaju opasnosti.
Po rečima anonima, kralj nije ni slutio šta mu se sprema. Kad je napad počeo, on je na konju uspeo da pobegne i da se skloni u Petrič, a žena i porodica pali su u ruke njegovog sina. Posle toga, napad je usmeren na tvrđavu u kojoj stari kralj nije imao uslova da pruža duži otpor, pa se predao. „Mladi kralj” je zagospodario situacijom. Pohitao je da novi položaj ozakoni krunisanjem u hramu drugog obližnjeg dvora u Svrčinu već 8. septembra 1331. godine.
Sudbina svrgnutog kralja nije prestajala da privlači pažnju počev od savremenika, preko pisaca i umetnika kasnijih stoleća - sve do najnovijeg vremena. Više puta pominjani anonimni životopisac Dečanskog ostaje dosledan i pripisuje inicijativu vlasteli i u svemu što se posle prevrata desilo. Pošto novi vladar „savećanje učini sa svojom vlastelom”, bilo je odlučeno („i bi zapoveđeno”) da bivši kralj sa ženom bude odveden u tvrđavu Zvečan na severu Kosova polja kako bi tamo bio čuvan dok se ne postigne izmirenje.
PO anonimu, tamo je starog kralja zadesila smrt i on je prenet i sahranjen u svojoj zadužbini, manastiru Dečani. Ovaj pisac ne uzima u razmatranje mogućnost nasilne smrti. Drugi, mnogo kasniji životopisac, Grigorije Camblak, ima suprotnu tendenciju u prikazivanju ustanka i pogibije Dečanskog. I on je znao da je stari kralj bio zatočen u Zvečanu, ali on izričito krivicu baca na sina: „Osudi ga najgrču smrt udavljenja.” Već pomenuti Nićifor Grigora, koji je pratio događaje u Srbiji i koji je nekoliko godina ranije boravio na srpskom dvoru, takođe zna da su starog kralja „udavili u tamnici”, ali taj zločin pripisuje velikašima. Naime, on tvrdi da je i zatvaranje bilo protiv volje sina, koji se nije mogao suprotstaviti da i njega ne bi zadesilo neko zlo.
Dušan je u svojoj reči uz "Zakonik" sasvim uopšteno dodirnuo taj delikatni momenat iz svoje biografije. Posle pobede kod Velbužda, njemu i ocu nije bilo dato da požive u miru, jer je đavo posejao lukave reči i „brižnoga načiniše zbog mene roditelja moga, i tako ga razdražiše na mene kao da uopšte ne bude imena moga ni života”. On je, dakle, bio u životnoj opasnosti i stradao je od oca kao nekada Josif od svoje braće, ali spasao ga je Bog kao nekad Josifa: „I postavi me za gospodina i vladara svoj zemlji otačastva moga.”
Nisu poznati odjeci nasilne promene na srpskom prestolu. Tek mnogo kasnije, početkom i krajem DžV veka, posvedočene su osude Dušanovog čina u žitiju Dečanskog, koje je napisao Grigorije Camblak, i u uspomenama Konstantina iz Ostrovice, koji je u ranoj mladosti postao janjičar, a kasnije ratnik poljskog kralja. Prvi spis „žigoše” kraljevog sina i sve one koji su mu pomagali zbog ogrešenja o Božje zapovesti; drugi, uveliko prožet usmenim predanjem, u Dušanovom činu vidi uzrok propasti dinastije i srpske države. Postupak prema ocu izazvao je prokletstvo koje je pogodilo samog Dušana i njegovog sina. Oba ova kasna svedočanstva potvrđuju postojanje mnogo opštije osude Dušana, koja ima ishodište u anatemi carigradskog patrijarha i raskolu među crkvama, o čemu će kasnije biti reči.
KAO izdanak svetorodne dinastije, Dušan je, poput prethodnika naglašavao svoje mesto u rodoslovu, koji počinje svetim Simeonom i svetim Savom. Ima povelja u kojima mimoilazi pri tom svoga oca i predstavlja sebe kao unuka „previsokog svetog i strašnog kralja Stefana Uroša” i praunuka prepodobnog oca Simeona, Stefana Nemanje. U drugoj povelji, iz januara 1333. godine spominje roditelje i praroditelje i svoju pripadnost njihovom plemenu, od kojih nije daleko telom „praunuk i unuk, sin i naslednik istiniti njihovog svetog korena”.
Mnogobrojnije su povelje u kojima naglašava da je sin Stefana Uroša III. Presudno za tu promenu bilo bi ustanovljivanje kulta Stefana Dečanskog, čija se uspomena obeležavala 11. novembra (dan sv. Martina, otuda Sveti Mrata). Po predanju koje je došlo do pomenutog Konstantina Janjičara, to bi se desilo devet godina posle smrti, dakle 1340. godine. U svakom slučaju, bilo je to pre 1343. godine kada u uvodu jedne od svojih povelja Dušan kaže da je video „novu blagodet na roditelju mome svetom kralju Urošu”, što znači da su se nad grobom Dečanskog pojavili znaci Božje milosti.
Preuzevši presto i vlast nad državom, Dušan je morao da preuzme i brigu o dovršavanju očeve zadužbine, Pantokratorovog manastira u Dečanima. Prema rečima iz jedne od dečanskih povelja, manastir se još gradio kada je bugarski car iznenada napao srpsko kraljevstvo. Nije bio dovršen ni do smrti Dečanskog, jer se u natpisu iznad vrata kaže da je „frad Vita mali brat iz Kotora grada kraljeva” sagradio hram za osam godina „gospodinu kralju Stefanu Urošu Trećemu i svojem sinu svetlomu i prevelikomu i preslavnomu gospodinu kralju Stefanu” i završio ga 1335. godine, što znači da je građenje počelo 1327. godine. Postavlja se pitanje da li je verovatno da je telo Dečanskog odmah preneto i sahranjeno u još nedovršenom manastiru, ili je to učinjeno koju godinu kasnije. Vađenje tela iz groba, prenošenje i ponovno sahranjivanje od Nemanjinih vremena povezano je sa ustanovljivanjem kulta.
Otuda se verovatnije čini da je u svoju zadužbinu prenet jedne od sledećih godina, a da je smešten u kovčeg u kojem se i danas čuva kada se „objavio”, kad je dobio svetački kult. Dušan je i kasnije, u vreme kada je već gradio svoju posebnu zadužbinu manastir, Sveti arhanđeli kod Prizrena, naglašavao svoju ulogu u podizanju Dečana: na likovnim predstavama prikazan je zajedno s ocem kao ktitor.
IAKO je planirani prevrat potpuno uspeo, mladi Stefan Dušan i velikaši koji su stajali uz njega dobro su znali da se što pre treba pobrinuti o učvršćivanju nove vlasti. Pri tom su mogli poći od značajne činjenice da je još 6. januara 1322. godine na krunisanju Stefana Dečanskog njegov prvenac dobio krunu mladog kralja i savladara - odlukom Državnog sabora, a iz ruku arhiepiskopa Nikodima. Međutim, nosioci nove vlasti u Srbiji isto su tako dobro znali da novi vladar mora da bude na dostojan način krunisan kraljevskim vencem. Zato je Dušanovo venčanje (krunisanje) za kralja obavljeno već u nedelju 8. septembra 1331. godine, na praznik rođenja Bogorodice (Mala gospojina). Zahvaljujući opisu Dušanovog životopisca - Danilovog Nastavljača, poznate su neke značajne radnje vezane za ovaj svečani čin: novi kralj je odmah pisao arhiepiskopu Danilu II i pozvao ga da ga blagoslovi i kruniše za kralja, kako to čine patrijarsi sa svim hrišćanskim carevima. Zapovedio je da se u carskom dvoru u Svrčinu okupi sabor „otačastva njegova”, a tu je pristigao i sam arhiepiskop Danilo II sa čitavim sveštenstvom. Pomenutog dana - u nedelju, na praznik rođenja Bogorodice - Danilo II je položio „carski venac” na glavu Stefana Dušana, posle čega je novi vladar sa arhiepiskopom priredio veliko veselje, darivao Danila II i učesnike Sabora, a onda se od njih rastao. Početkom septembra 1331. godine u Dubrovnik je stigla vest o promeni na prestolu u Srbiji, pa je odlučeno da se novom kralju Stefanu Dušanu uputi pismo sa čestitkama i darovima. Ali dubrovačko poslanstvo nije blagovremeno stiglo na srpski kraljevski dvor, jer je Stefan Dušan krunisan već 8. septembra 1331. godine.



Izvor: Novosti

Dušan kreće na Solun


Autori: akademici Sima Ćirković i Božidar Ferjančić

POŠTO je krunisanjem u Svrčinu legalizovana promena na prestolu, novi kralj Stefan Dušan morao je da odmah povede računa o nadama i očekivanjima srpske vlastele koja ga je i istakla kao svog kandidata za presto u pobuni protiv Stefana Dečanskog. Vlastela je ustala protiv starog kralja uverena da on nije dovoljno iskoristio povoljnu situaciju u kojoj se Srbija, kao pobednička sila, našla posle bitke kod Velbužda (23. jula 1331). Valja priznati da posle te blistave pobede Stefan Dečanski nije preduzeo neke šire osvajačke pohode ni prema krajevima u državi palog trnovskog cara Mihajla Šišmana, ni protiv njegovog saveznika, romejskog vasilevsa Andronika III Paleologa, koji je na vizantijsko-srpskoj granici u Makedoniji oprezno čekao ishod rata Srbije i Bugarske.
A, u svakoj srednjovekovnoj državi, pa i u Srbiji Nemanjića, vlastela je činila osnovnu pokretačku snagu osvajačke politike, jer je u zaposedanju novih teritorija videla jedan od osnovnih načina da uveća svoju pokretnu i nepokretnu imovinu. Osvajačke težnje srpske vlastele jasno su bile iskazivane i u ranijim etapama vizantijsko-srpskih odnosa, na primer u pregovorima kralja Milutina s carem Andronikom II Paleologom (1299), kada su se ugledni velikaši u Srbiji protivili sklapanju mira s Vizantijom. Osvajački pohodi tadašnjih srpskih vladara usmeravani su prirodnim putevima koji su se dolinama Vardara i Strume otvarali prema severnim obalama Egejskog mora, kao i prema gradovima u zapadnoj Makedoniji i Albaniji.
Svakako da je, saglasno opisanim željama i interesima, srpska vlastela očekivala da će novi kralj, kojeg je i dovela na presto, što pre krenuti u osvajanja prema jugu, jer veći pohodi u tom pravcu nisu preduzimani još od početnih godina vladavine kralja Milutina (1282/1283). Zato je Stefan Dušan već u jesen 1331. godine krenuo s vojskom u tom pravcu, a vesti o njegovom prvom pohodu nalazimo jedino u delu savremenika Nićifora Grigore, koji beleži da su srpski velikaši, pošto su učvrstili i osigurali vlast Stefanu Dušanu, krenuli u ratni pohod osvojivši romejsku zemlju do Strume i Amfipolja, sa Strumicom i ostalim mestima.
ZA vladavine Stefana Dečanskog Strumica je bila pod vlašću Romeja, a u njoj je kao zapovednik sedeo Dimitrije, sin velikog logoteta Teodora Metohita. S druge strane, poznato je da je u proleće 1327. godine Nićifor Grigora, idući kao vizantijski poslanik na srpski dvor, boravio u Strumici koja se tada nalazila pod vlašću cara Romeja. Kada je mladi Stefan Dušan preuzeo vlast, granica srpskog kraljevstva prema Vizantiji počinjala je od jadranske obale južno od Lješa, obuhvatala krajeve Pilota, Debra i Pologa, gradove Kičevo, Veles, Prosek i Štip i završavala se južno od Velbužda. Na strani prema kojoj je bio usmeren prvi vojni pohod Stefana Dušana vizantijsko-srpska granica se nalazila između Štipa i Strumice, a sada je pomerena osvajanjem drugoga grada.
Da bi se objasnili uslovi pod kojima je taj novi veliki osvajački pohod Stefana Dušana preduzet i ostvaren, valja se prisetiti nekih zbivanja u susednom carstvu Romeja koja su proistekla iz dugog građanskog rata vođenog između 1321. i 1328. godine. U državi Stefana Dušana se iznenada obreo jedan ugledan Romej, Sirgijan, koji je, kao dobar poznavalac prilika u carstvu, a i čovek s mnogostrukim vezama, mogao da bude neizmerno koristan savetnik i pomagač srpskom kralju.

Poznato je da su i ranije neki romejski velikaši bežali u susednu Srbiju i bili korisni u organizovanju napada na vizantijske pogranične krajeve, ali se pomenuti Sirgijan od njih odvajao ugledom i uticajem. Budući da je Sirgijanov dolazak u Srbiju otvorio najsmelije osvajačke nade srpskom kralju, a istovremeno ozbiljno zabrinuo cara Andronika III Paleologa i njegovog najbližeg saradnika Jovana Kantakuzina, korisno bi bilo kazati nešto o ličnosti vizantijskog prebega.
Sirgijan je bio sin uglednog kumanskog poglavara i sestričine cara Mihajla VIII Paleologa. A pošto je rođen oko 1290, pripadao je grupi mladih romejskih velikaša okupljenih 1321. godine oko Andronika III, koji je uz njihovu podršku počeo borbu za vlast protiv svoga dede, starog cara Andronika II Paleologa. Međutim, prevrtljivi skorojević Sirgijan je ubrzo promenio stranu: verovatno zbog rivalstva s velikim domestikom Jovanom Kantakuzinom, napustio je tabor mladog pretendenta i prišao starom caru Androniku II Paleologu.
Kada su se deda i unuk privremeno izmirili (1322), Sirgijan je osuđen na doživotnu tamnicu, iz koje je oslobođen 1328/1329. godine na intervenciju baš velikog domestika Jovana Kantakuzina, najbližeg prijatelja i saradnika novog cara Andronika III Paleologa (1328-1341). U danima careve iznenadne teške bolesti (zima 1329/1330) Sirgijan je, opet posredovanjem Jovana Kantakuzina, postavljen za namesnika zapadnih krajeva sa sedištem u Solunu.
OVDE, u gradu sv. Dimitrija, Sirgijan se zbližio s caricom Ritom Ksenijom, majkom Andronika III Paleologa, koja ga je, poneta neodoljivom mržnjom prema zajedničkom protivniku Jovanu Kantakuzinu, usinila i odredila za svog naslednika, obećavši mu kao posed grad Solun. Kada je u leto 1333. godine carica - majka Rita Ksenija preminula, Sirgijan je iznenada ostao bez njene zaštite, pa se Jovan Kantakuzin osmelio da ga optuži za zaveru koju je navodno još 1330. godine kovao protiv Andronika III Paleologa u vreme njegove teške bolesti.
Tada su počele nove avanture nemirnog i slavoljubivog Sirgijana, povezane s njegovim bekstvom u Srbiju. Ne želeći da padne u ruke starog suparnika Jovana Kantakuzina, prevejani pustolov je najpre iz prestonice utekao u đenovljansku Galatu, a pošto se ni tu nije osećao siguran od progonitelja, zaputio se na mletačku Eubeju, gde je proboravio duže vreme. Odatle je Sirgijan pisao caru Androniku III Paleologu moleći ga da mu oprosti krivicu i dodeli komad zemlje negde u Makedoniji, na ivici carstva Romeja. Ali pošto njegova molba nije uslišena, on je krenuo u kontinentalnu Grčku, pa se preko Lokriđana i Akarnanaca sklonio kod Albanaca u Tesaliji, koji su ga spasli zbog starog prijateljstva utemeljenog u vreme kada je on bio namesnik u krajevima na zapadu.
Zahvaljujući albanskim putovođama, Sirgijan je kao prebeg bezbedno stigao kralju Stefanu Dušanu (krajem 1333). On ga je dočekao s pripadajućim počastima misleći da mu njegov dolazak pruža priliku da s većim nadama započne rat sa Romejima. Primio ga je kao prikladnog gosta, prijatelja, istomišljenika i dobronamernog savetnika koji je obećavao da će mu potčiniti romejsku oblast u Makedoniji ukoliko mu pomogne da se dočepa vlasti u carstvu.
Bilo je neophodno u glavnim crtama opisati burnu karijeru slavoljubivog i prevrtljivog Sirgijana, jer je njegov iznenadni dolazak kao prebega pružio kralju Stefanu Dušanu neočekivanu i sjajnu priliku da krene u prava osvajanja romejskih gradova u Makedoniji. Ratovanje je počelo u leto 1334. godine. Već prvi uspesi novih saveznika pokazali su da njihove nade nisu bile neosnovane, jer je Sirgijan s odredima koje mu je dao srpski kralj osvojio više gradića, a i veliki grad Kastoriju (Kostur).
SIRGIJAN je istovremeno poslao mnoga pisma u romejske gradove, nudeći njihovim žiteljima novac, posede i dostojanstva, pa su se mnogi od njih polakomili da mu priđu. Nezavisno od ovog pohoda u kojem su učestvovali i kraljevi odredi, Stefan Dušan je samostalno osvojio neke važne vizantijske gradove u Makedoniji, pre svega Prilep i Ohrid, a onda je trebalo da sa svojim saveznikom krene na Solun, čiji je puk već iskazivao naklonost prema Sirgijanu i bio spreman da mu otvori gradske kapije. Savremenik Nićifor Grigora priča da je „usred leta” srpski kralj s vojskom sledio Sirgijana u kretanju ka Solunu, a da su im usput prilazili celi krajevi i gradovi „jer su već odavno želeli Sirgijanovu upravu, a i zbog letine, jer je upravo bilo vreme žetve”. To je svakako važno za tačnije datiranje pohoda saveznika prema Solunu.
Opisane akcije kralja Stefana Dušana i prebega Sirgijana ugrozile su vitalne interese vizantijske vlasti u Makedoniji i zaleđu Soluna, što je ubrzo uočio i sam car Andronik III Paleolog. Zato je već u proleće 1334. godine iz prestonice pohitao u tračku tvrđavu Didimotiku, gde je prikupljao vojsku za borbu. U leto 1334. godine, kada su čete srpskog kralja već stigle na Vardar, car Andronik III Paleolog, koji se nalazio kod jezera Volvon, između Rendine i Soluna, dobio je loše vesti da je turska flota od šezdeset lađa usidrena između Palene i Atosa i da odatle pljačka krajeve Halkidike. Protiv nje je poslat veliki domestik Jovan Kantakuzin, a Andronik III Paleolog se uputio u Solun. Tu je caru došao izvesni Sfrances Paleolog da mu ponudi svoje usluge u likvidaciji Sirgijana, opasnog prebega i savetnika srpskog kralja u pohodu na romejsku zemlju.
Tada je skovan lukav plan da i on sam prividno prebegne u tabor Stefana Dušana, da tamo zadobije Sirgijanovo poverenje, i da ga, kad se za to ukaže prilika, uhvati i dovede u neku od tvrđava, gde će ga pažljivo čuvati dok ga ne preda caru. Da bi čitava stvar delovala što uverljivije, preduzeti su još neki usputni koraci: Sfrances Paleolog je najpre postavljen za upravnika nekih pograničnih tvrđava (Sosk, Devri, Staridol i Hlerin), a kad je po dogovoru otkazao poslušnost romejskom vasilevsu i prišao Stefanu Dušanu, imovina u Solunu mu je zaplenjena, a njegova supruga izložena javnoj poruzi na gradskom trgu.

OSVAJAČKI POHODI
PRVI osvajački pohod Stefana Dušana, koji je išao putevima ranije označenim za vladavine kralja Milutina, očigledno nije doneo veća teritorijalna proširenja srpskom kraljevstvu. Međutim, Srbi će uskoro krenuti u osvajanja mnogo šireg zamaha, koja će, s jedne strane, dovesti do znatnih pomeranja vizantijsko-srpske granice, a, s druge, predstavljati samo prvi u nizu velikih osvajačkih pohoda kralja i cara Stefana Dušana prema vizantijskim krajevima i gradovima.
Krajnji rezultat tih ratova za osvajanje oblasti carstva Romeja, koji su potrajali više od jedne decenije, bilo je pomeranje srpskih granica daleko prema jugu, do donjeg toka Meste, obale Korintskog zaliva i zaleđa Drača.



Izvor: Novosti

Mir ljutih protivnika


Autori: akademici SIMA ĆIRKOVIĆ I BOŽIDAR FERJANČIĆ

IAKO je sve bilo vešto smišljeno i pripremljeno, rođaci iz Soluna i Verije su pisali Sirgijanu opominjući ga da se čuva Sfrancesa Paleologa koji dolazi s namerom da ga ubije. Ali, kada je tobožnji prebeg spremno položio „pismenu i veoma strašnu zakletvu pred svetom i božanskom trpezom dok su sveštenici držali bogosluženje”, Sirgijanove sumnje su nestale. Štaviše, on je Sfrancesa Paleologa doveo svom prijatelju kralju Stefanu Dušanu kao dokaz istinitosti obećanja da će ugledni Romeji stati na njegovu stranu.
Kao što je već rečeno, u letnjim mesecima 1334. godine, Stefan Dušan i njegov prijatelj su s vojskom krenuli prema Solunu i stigli su na šezdeset stadija od grada, pripremajući neposredan napad na njegove moćne bedeme. Zanimljivo je da je tada Sfrances Paleolog počeo da strahuje da li će, s obzirom na to da je Sirgijan uvek okružen velikom pratnjom, biti u prilici da potpuno obavi povereni mu zadatak. Zato je preko tajnih izaslanika pisao caru Androniku III Paleologu u Solun moleći ga da na gradskim kapijama budu spremni stražari koji će ga prihvatiti.
U jednom trenutku su Sirgijan i Sfrances Paleolog napustili zajednički logor i krenuli do reke Galik, nadomak samog Soluna, gde je tobožnji romejski prebeg sticajem okolnosti promenio plan: strahujući da Sirgijana neće uspeti da uhvati živog i preda ga caru kao što mu je naloženo, odlučio je da ga ubije. Njegovi ljudi su mačevima napali Sirgijana i smrtno ranjenog doneli ga u logor kralja Stefana Dušana, gde je on ubrzo izdahnuo u utorak 23. avgusta 1334. godine, na dan sv. Lupa. Posle uspešno obavljenog zadatka Sfrances Paleolog je utekao sa svojim ljudima u Solun.
IAKO nije sasvim ispunio želje Andronika III Paleologa, jer Sirgijana nije doveo živog, car ga je, ipak, nagradio činom velikog stratopedarha i odgovarajućim godišnjim prihodima od zemalja. Sasvim je prirodno da je iznenadno ubistvo Sirgijana potpuno poremetilo planove vezane za napad na Solun, pa je kralj Stefan Dušan odmah prekinuo sve akcije prema gradu. Najpre je dostojno oplakao i sahranio svog saveznika i prijatelja, a zatim je, po rečima Jovana Kantakuzina, zatražio mir od cara Andronika III Paleologa.
Tada je na reci Galik nadomak grada sv. Dimitrija došlo do prvog susreta dvojice vladara: romejskog vasilevsa Andronika III Paleologa i srpskog kralja Stefana Dušana. Tom prilikom je zaključen mir između dve susedne države, a rešena su i neka sporna teritorijalna pitanja iskrsla kraljevim osvajanjima u minulom ratu. Okončanje sukoba svakako je odgovaralo obema zaraćenim stranama. Srpski kralj je hitno morao da se pobrine za zaštitu severnih krajeva svoje države kojima je ponovo zapretila opasnost od napada Ugarske, a izvesno je da je ubistvo Sirgijana iznenada poremetilo njegove ratne planove.
Kada je reč o Androniku III Paleologu, njega su, takođe, očekivali važni zadaci u obnovi vlasti carstva Romeja nad krajevima kontinentalne Grčke koji su bili u njegovim granicama i pre katastrofe iz 1204. godine, kada su učesnici Četvrtog krstaškog pohoda osvojili Carigrad. Kao posledica prvog pada Vizantije, u kontinentalnoj Grčkoj obrazovano je nekoliko manjih država, latinskih i grčkih, koje su posle obnove carstva (1261) pružale žestok otpor restauratorskim planovima prvih careva iz kuće Paleologa. Car Andronik III Paleolog je uspeo da tokom svoje relativno kratke vladavine likvidira grčke separatističke države u Tesaliji i Epiru.
O SUSRETU dvojice vladara na reci Galik savremenici Jovan Kantakuzin i Nićifor Grigora kratko govore: prvi samo naglašava da je Stefan Dušan vratio caru Androniku III Paleologu gradove koje je osvojio Sirgijan, dok drugi beleži da je tada zaključen mir i da se srpski kralj vratio u svoju zemlju. Međutim, Danilov Nastavljač znatno je detaljniji u prikazu svega što se zbilo prilikom tog susreta nadomak Soluna, pa i u pogledu podele teritorija. Srpski pisac pre svega naglašava da je susret dvojice vladara upriličen u petak 26. avgusta „pod slavnim gradom Solunom”.
Ako se prisetimo kazivanja u ovde već pomenutoj "Kratkoj hronici" da je vizantijski prebeg Sirgijan ubijen nadomak Soluna u utorak 23. avgusta 1334. godine, hronologija Danilovog Nastavljača dobija punu potvrdu. Prema njegovom opisu, dvojica vladara, do tada ljuti protivnici, uzajamno su se darivali, a onda je nastalo veliko veselje. Srpski kralj je caru Androniku III Paleologu darovao deo zemlje i gradove, a za sebe je zadržao „ostale gradove i zemlje grčke”, odnosno Ohrid, Prilep, Kostur, Strumicu, Hlerin, Železnec, Voden i Čemren, koje je osvojio u prve tri godine svoje vladavine. Za Prilep se dodaje da je u njemu Stefan Dušan podigao carski dvor za prebivanje. Poznavanje srpsko-vizantijskih odnosa za vladavine Stefana Dušana nameće pitanje da li je njegov životopisac verno naveo gradove koje je srpski kralj zadržao po sporazumu zaključenom nadomak Soluna sa Andronikom III Paleologom. Sasvim je izvesno da je neke od pomenutih gradova Stefan Dušan zaposeo ranije, a da je neke, koje je osvojio njegov saveznik Sirgijan, vratio caru Romeja.
Kad je u pitanju Strumica, videli smo da je taj značajan grad istočne Makedonije Stefan Dušan zauzeo već u prvom pohodu prema vizantijskim oblastima preduzetom na samom početku vladavine (jesen 1331). Gradove Železnec (Siderokastron) i Čemren osvojio je još kralj Stefan Dečanski. Neke od navedenih gradova (Kostur, Hlerin i Voden), koje je u uspešnom pohodu s odredima srpskog kralja osvojio prebeg Sirgijan, Stefan Dušan je, po ugovoru, vratio romejskom vasilevsu, jer je poznato da su oni znatno kasnije konačno došli pod srpsku vlast, o čemu će biti reči u jednom od sledećih poglavlja.
NA osnovu iznetih činjenica jasno je da je posle pohoda iz 1334. godine Stefan Dušan, pre svega, zadržao Ohrid i Prilep, dva veoma važna grada u srednjovekovnoj istoriji Makedonije. Ohrid je bio znamenit crkveni centar, sedište autokefalne arhiepiskopije, osnovane još pred kraj vladavine vizantijskog cara Vasilija II (976-1025), a posle njegove konačne pobede nad Samuilovim carstvom (1018). Sada se to važno crkveno i duhovno središte, zajedno s nekim njemu potčinjenim eparhijama, našlo u granicama države Stefana Dušana, koji je, prema podacima savremenih izvora, iskazivao duboko poštovanje prema ohridskom arhiepiskopu.
Kada je reč o drugom gradu, Prilepu, valja napomenuti da je on u srednjem veku imao neuporedivo veći strateški značaj nego u kasnijim stolećima, kao i to da se u njegovoj blizini nalazio znameniti manastir Treskavac, čija je crkva posvećena Uspenju Bogorodice. Pobednički srpski kralj je pohitao da toj slavnoj monaškoj obitelji potvrdi stare i dodeli nove posede i povlastice. A baš uvod u prvu kraljevu povelju Treskavcu (1334/1335) jasno kazuje da je on nedavno osvojio grad Prilep.
Već je rečeno da prestanak rata i sklapanje mira s vizantijskim carem nisu bili posledica samo iznenadnog ubistva prebega Sirgijana, prijatelja i saveznika srpskog kralja, već i uznemiravajućih vesti koje su stizale sa severnih granica srpske države - jer je ugarski kralj Karlo Robert zaratio protiv Stefana Dušana. Savremenik Jovan Kantakuzin kaže da su Ugri započeli rat zbog spora oko neke pogranične zemlje, ali da do prave borbe nije došlo pošto je Stefan Dušan zatražio pomoćnu vojsku od cara Romeja, a on je poslao svoje odrede, zbog čega se, kako se govorilo, ugarski kralj povukao sa srpske teritorije.
ZATO je Stefan Dušan srdačno zahvaljivao vizantijskom caru na prijateljskoj pomoći, dok je zapovednika odreda Romeja bogato darivao. Zbivanja iz tog rata znatno opširnije opisuje Danilov Nastavljač, razložno tumačeći da je Karlo Robert krenuo na Srbiju pošto je čuo da je kralj Stefan Dušan „izašao sa svojim silama u daleka carstva naroda, a otačastvo njegovo niko ne čuva”. Kada su čete ugarskog kralja prešle Dunav, Stefan Dušan je, obavešten o novoj opasnosti, pohitao s vojskom prema severu. Stigao je do doma Spasovog u Žiči, gde se nalazila srpska arhiepiskopija i gde se kralj poklonio „ikoni vladike sviju Boga i presvete Bogomatere”. Na vest o približavanju srpskog kralja, ugarsku vojsku je zahvatila panika i ona je u neredu počela da se povlači prema severu. Prava katastrofa nastala je prilikom prelaska Save, u kojoj su se utopili mnogi ugarski vojnici.
Ako se saberu izvorne vesti o pomenutom ratu Stefana Dušana s ugarskim kraljem, jasno se može zaključiti da tada do pravih okršaja nije ni došlo, jer su se ugarske čete brzo povukle preko Save, a u neredima i panici prilikom prelaska reke mnogi vojnici su nastradali. A ukoliko se posmatraju zbivanja iz rata Stefana Dušana s Ugrima, najpre se postavlja pitanje njegove hronologije. Većina istoričara je taj rat datirala u proleće ili leto 1335. godine, ali je nedavno, na osnovu podataka ugarskih povelja, vojevanje kralja Karla Roberta protiv Srba pomereno u vreme između novembra 1334. i januara 1335. godine. Drugo pitanje koje se postavlja jeste da li je posle neuspelog pohoda Ugara usmerenog prema oblasti Mačve došlo do nekih promena granica između dve susedne države, Srbije i Ugarske. Ako se pođe od činjenice da su se ratne operacije odvijale južno od Save, može se verovati da su posle povlačenja ugarskih četa Srbi zadržali oblast Mačve, kao i da su privremeno zaposeli Beograd.

PRETENZIJE UGARA
VALjA napomenuti da sukob s Karlom Robertom (1334/1335) nije bio jedini rat koji je u vreme Stefana Dušana Srbija vodila sa svojim severnim susedima, budući da su Ugri za vladavine ovog kralja, a naročito njegovog naslednika Ludovika I (1342-1382), više puta pokušavali da prošire svoje državne granice prema jugu, preko obala Save i Dunava. To je bio stalni pravac teritorijalnih pretenzija krune sv. Stefana u srednjem veku



Izvor: Novosti