KRALJICA JELENA ANZUJSKA  bila je supruga Urosa I, srpskog vladara iz loze Nemanjica, koji je vladao srpskim zemljama od 1243. do 1276. godine i bio jedan od najznacajnijih vladara 13. veka.
Tacno poreklo kraljice nije poznato; pretpostavlja se da potice iz sporedne linije (kurtnejske) francuskog kraljevskog doma, kojoj je pripadao i poslednji latinski car Balduin II, ili da je poreklom od mnogobrojne vlastele u Grckoj.
Njen suprug kralj Uros, sin Stefana Prvovencanog i unuk Nemanjin, bio je sposoban vladar koji je mudrom politikom ucvrstio granice svoje zemlje, ekonomski je osnazio, ojacao moc vladara i razvio crkvenu organizaciju.
Ujedno je ucvrstio kult Nemanje, rodonacelnika dinastije, i Save, osnivaca samostalne crkve. Za vreme njegove vladavine, u Srbiji su otvoreni rudnici srebra, bakra i olova, i unapredjena je proizvodnja metala. Samim tim je i drzava ekonomski ojacala, a povecana je i razmena sa Italijom posredstvom primorskih zemalja. Ovakve okolnosti su stvorile uslove i za razvoj kulture, umetnickog stvaralastva i graditeljstva.
Urosevom vladavinom se zavrsava period zasebnih knezevina kojima upravljaju ogranci porodice Nemanjica i jaca teznja ka centralizaciji drzave.
Kralj Uros nije bio voljan da odvaja delove svoje drzave - ovakav stav se veoma razlikovao od shvatanja iz Nemanjinog vremena. S druge strane, kralj je obecao sinu Dragutinu da ce mu jos za zivota ustupiti presto. Isto obecanje je dao i ugarskom kralju kada se Dragutin ozenio njegovom kcerkom, ugarskom princezom. Uros dato obecanje nije ispostovao, te je Dragutin nasilnim putem preuzeo presto, zbacivsi oca sa vlasti.
Nastojeci da ne ponovi oceve greske, majci je odelio deo drzave.
Prema oskudnim podacima, to je bio veliki deo Zete i Trebinje u Primorju, a u unutrasnjosti Srbije krajevi oko Plava na Gornjem Limu i oblast Gornjeg Ibra, gde se nalazio njen dvor u Brnjacima.
Njena vladarska titula spominje da je bila regina Servie, Dyoklie, Albanie, Dalmatie et maritime regionis. Grad Ulcinj je drzala Jelenina sestra Marija Sor. Gospodareci u to vreme Zetom i delom zemalja u unutrasnjosti, kraljica Jelena je veliku paznju posvecivala Primorju.
Zeta je nekada bila slovenska zupa koja se prostirala oko istoimene reke. Naziv Zeta je do sredine 13. veka daleko presao nekadasnje okvire. Sluzbeni naziv joj je bio Dalmacija i Duklja, a ime Zeta se nesluzbeno koristilo za citavu tu oblast i, u uzem smislu, za nekadasnju zupu oko reke Zete.
Iako se cesto isticao uticaj kraljice Jelene na politicku orjentaciju zemlje, kao i na verski i kulturni zivot u njenim oblastima, karakter njene delatnosti nije u potpunosti razjasnjen. Najvise je isticana njena verska aktivnost, pretezno katolicka, koja je u sebi sadrzavala i politicki znacaj.
Kraljicin savremenik, srpski arhiepiskop Danilo II,  aktivno je sudelovao u vaznjim zbivanjima tog vremena i dobro poznavao politicke prilike u zemlji. Samim tim je mogao oceniti kraljicin verski uticaj, velicinu podrske katolickoj crkvi i ukupan uticaj koji je njena aktivnost imala na versko- politicki zivot Srbije. Medjutim, on ne pominje prokatolicke aktivnosti niti katolicke zaduzbine srpskih vladara.
Nerasvetljeno je i pitanje da li je Jelena ostala formalno verna katolickoj crkvi, ali je  malo verovatno da je ona po dolasku u Srbiju zadrzala svoju staru veru.
Kraljica je sa svojim sinovima Dragutinom i Milutinom ostala u dobrim odnosima do kraja zivota. Smena na srpskom prestolu 1282. godine, kada  vlast od Dragutina preuzima Milutin, u polozaju kraljice Jelene nije izazvala nikakvu promenu. Ona i dalje ostaje u svojim oblastima i u dobrim odnosima sa oba sina, a i oni su se medjusobno pomagali.
Prekretnica u odnosima medju bracom bio je Milutinov brak sa vizantijskom princezom Simonidom 1299. godine.
Kraljicin uticaj  je dosao do izrazaja 1301. godine, kada se Milutin ukljucio u Antivizantijski savez stvoren diplomatskom aktivnoscu Karla Valoa.
Milutin je sklopio ugovor sa Karlom Valoa, kojim se obavezao da ce vojskom pomoci savezniku i svoju kcer dati za zenu Karlovom sinu.  Uporedo su tekli pregovori o prihvatanju katolicanstva i papske vlasti, jer je Milutin vec 1301. godine preko kraljice Jelene izrazio spremnost da prihvati uniju. Milutin se obratio papi, jer je papska kurija pruzala podrsku celoj akciji, koja je zadirala i u interese srpske drzave. Pregovori koje su vodili papa, Milutin i Karlo Valoa su rezultirali dogovorom o buducoj podeli vizantijskih teritorija, a Milutin se pritom jos obavezao i da ce srpska strana pristupiti katolicanstvu. Pregovori su 1308. godine dosli u vrlo konkretnu fazu, ali kada je papino poslanstvo doslo u Srbiju, kralj Milutin nije preduzeo nikakav dalji korak.
Karlo Valoa je odustao od osvajackih planova, pa je Milutin vratio papine predstavnike i odbio daljnje pregovore sa njim.
   Sve ovo govori da je verska politika u Srbiji uglavnom podredjivana neposrednim drzavnim interesima, te su i kontakti srpskih vladara sa papskom kurijom pokazivali rezultate samo onda kada su se politicki interesi srpske drzave podudarali s interesovanjima Rima za zemlje na Balkanu.
Zanimljivo je da Milutin u svojoj zemlji nije izgledao kao prijatelj katolika. Iste godine kada su pregovori o uniji privodjeni kraju, nepoznati katolicki duhovnik koji je posetio Srbiju je Milutina opisao kao osobu koja katolike mrzi i progoni.
Samim tim se uticaj Jeleninog katolicanstva nije mogao ispoljiti u unutrasnjosti Srbije, ali je zato dosao do izrazaja u Primorju. Tu je njena prokatolicka aktivnost tolerisana, jer je odgovarala versko– politickom stavu srpskih vladara prema Primorju. Za razliku od njih, kraljica Jelena nije bila vodjena drzavnim interesima kada je pomagala I stitila katolicanstvo. No, s obzirom na poreklo i vaspitanje, prirodno je da je bila naklonjena katolickoj veri i uticajima koji su dolazili preko Jadrana u njenu zemlje.
Njena prokatolicka aktivnost, o kojoj danas nedovoljno znamo,  po svoj prilici je bila obimna. Ona se ogledala u pomaganju benediktinskog, a narocito franjevackog monaskog reda, podizanju zaduzbina, darivanju crkava i manastira, i intervencijama kod papske kurije. Medjutim, mudra kraljica je uspela da bude podjednako postovana i u zemlji i van nje, i od srpske i od katolicke crkve. Arhiepiskop Danilo II je hvali kao poboznu zenu, a papa je naziva “svojom u Hristu najmilijom kcerkom”.
Darovna ikona sv. Petra i Pavla Vatikanu svedoci o kraljicinoj privrzenosti Svetoj stolici.
Darovanje jedne ovakve ikone Svetoj stolici moze se protumaciti i izrazom zahvalnosti zbog podrske koju je ova srpska kraljica katolickog porekla ponekad trazila i koristila.
Nekoliko elemenata na donatorskoj ikoni su naveli na zakljucak o ktitorstvu kraljice Jelene.
Naslikana je u blizini sinova, a njen lik je izdvojen uz katolickog biskupa, najverovatnije sv. Nikolu, isticuci i na taj nacin njenu podvojenu konfesionalnost.
Ikona sv. Petra i Pavla je bila u tri navrata preslikavana tako da je i njena sadrzajna strana pretrpela znatne izmene. U 16.veku je definitivno izmenila lik kada je majstor Leonardo iz Pistoje slobodno restaurisao ikonu, prerusivsi lik kraljice Jelene u tzv. cara Konstantina, a kraljevski odevene Dragutina I Milutina u monahe.
Restaurator Pimen Sofronov je 1941. godine vratio ikonu u prvobitno stanje, sto je omogucilo Folbahu da ikonu pripise kraljici Jeleni Anzujskoj, zeni Urosa I.
Ikonu je datovao na osnovu istorijskih dokumenata, kao i na osnovu carske ikonografije u poslednjoj deceniji 13. veka.
Njen status monahinje i prisustvo dva kralja- savladara na vatikanskoj ikoni je suzio hronologiju na period 1282. - 1314. godine, tj. od dezevskog ugovora do kraljicine smrti. Jelena se zamonasila tek nakon Uroseve smrti 1267. godine, te ikona u svakom slucaju nastaje nakon toga.
Ikonografija ove srpske ikone je tesno povezana sa istorijskom situacijom na Balkanu krajem 13. veka, kada su pape gajile nadu da ce preko kraljice Jelene pridobiti srpskog kralja koristeci njegove ne bas prijateljske odnose sa Vizantijom. Medjutim, svi direktni pozivi pape Nikole 1288. godine i Benedikta XII 1303. godine upuceni Milutinu da pristane uz Rim su ostali bez uspeha.
Ikonografska shema vizantijske ikone apostola Petra i Pavla sadrzi puno arhaicnog. Podseca na kasnoanticke votivne slike, neke predstave Mitrinog kulta, a evocira i raspored na konzularnim diptisima. I tamo je 2/3 prostora slike bilo namenjeno kultnoj slici dok je 1/3 bila ispunjena posebnim temama.
Ovde je centralni deo slike sa bistama apostola u stavu alokucije nadvisen segmentom Hristovog poprsja. Donja trecina je posvecena ktitorima Dragutinu I Milutinu i izdvojenoj figuri majke Jelene koja se u sredisnjem delu u proskinezi klanja svesteniku odevenom u zapadnjacku crkvenu odezdu.
Privrzenost kraljice svom katolickom poreklu je nasla izraza u ikonografiji ove ikone.
Sto se tice stila, neki arhaicni momenti ikonu priblizavaju pocecima paleologovskog stila umesto umetnosti 14. veka. Ti arhaizirajuci momenti su vidljivi u pojedinim detaljima: stil Petrove kose sa jednim redom kovrdza nije tipican za kraj 13. veka, vec je blizi komninskim resenjima 11. i 12. veka.
Po ukupnim stilskim odlikama se vezuje za umetnost negovanu u provincijskim teritorijama razbijenog vizantijskog carstva.
Nekada na zlatnoj pozadini, sada na oker grundiranoj podlozi, na jablanovom drvetu, uprkos razmerama sacuvala je monumentalnost. Igra toplog i hladnog, ton inkarnata koji se suprotstavlja toplim bojama odece i pozadine, namece utisak da se radi o figurama u bronzi. 
   Iz dokumenata se vidi da je Jelena imala punu vlast u svojim oblastima. Dobar deo kraljicine delatnosti bio je posvecen crkvenim stvarima, a buduci da je bila katolkinja po poreklu i vaspitanju, bila je i veoma pogodna licnost za sredjivanje prilika u katolickim oblastima Zete.
Pripisuje joj se osnivanje cetiri franjevacka manastira u zetskim gradovima Kotoru, Baru, Ulcinju i Skadru. Njen udeo u organizovanju ovih manastira se nikada nece pouzdano oceniti, ali je sigurno da je sa njenom aktivnoscu povezano ucvrscivanje franjevaca u Zeti.
Prosjacki redovi su se u Zeti sirili preko Dubrovnika, a uticali su na stvaranje crkvene discipline i novog tipa poboznosti. Franjevacki red bi se u ovim oblastima pojavio i bez podrske kraljice Jelene, jer su mu manastiri vec postojali u Dubrovniku i Dracu. No, buduci da se red nije dalje sirio, verovatno nije mogao da se afirmise sopstvenim snagama. Pape su se u svojoj politici obilato koristile pripadnicima prosjackih redova.
Franjevacke misije su u Kotoru, Baru i Ulcinju postojale vec 1283. godine, a pretvorene su u manastire uz Jeleninu pomoc.
Prema Farlatiju, kraljica Jelena je 1288. godine podigla u Baru franjevacki manastir sa crkvom i bogato ga obdarila. Manastir se nalazio izvan zidina grada, u skladu sa idejama o siromastvu propovednika ovog reda. Ali, u rusevinama srednjevekovnog Bara nisu sa sigurnoscu utvrdjeni ostaci ovog manastira.
Prema istom autoru, i manastir svetog Franje u Kotoru je sagradila Jelena 1288. godine. Gradjevina, koja se nalazila ispred gradskih vrata i bila opasana zidinama, srusena je 1539. godine za vreme mletacko - turskog rata da nebi posluzila kao uporiste napadacima.
Navodno je i za franjevce opservante u Skadru podigla 1288. godine hram i manastir sv. Marije, ali o tome nema dovoljno podataka.
Oslanjajuci se na dokumentaciju iz kotorskog manastira sv. Nikole, Farlati govori i o zidanju franjevackog manastira u Ulcinju 1288. godine u kome je navodno kraljica i sahranjena.
Medjutim, u franjevackoj crkvi sv. Marije u Ulcinju nije grob kraljice Jelene, vec njene sestre Marije Sor, koja ja drzala grad. Moguce je da je kraljica bila zasluzna za osnivanje manastira, a sasvim je sigurno da ga je pomagala.
Dominikanci se ustaljuju u Zeti znatno kasnije - tek 1344. godine je dobijena dozvola da se u Kotoru osnuje manastir sv. Nikole za monahe ovog reda, cije je najblize sediste bilo u Dubrovniku.
Dozvola je data i za Skadar i jos par vecih gradova u srpskoj drzavi.
Dolaskom franjevaca i njihovim delovanjem dolazi do opadanja benediktinskog reda koji je ranije obelezio verski zivot. Do sredine 14. veka je iscezao veliki broj benediktinskih manastira, koji su bili gusto rasporedjeni, narocito oko Boke Kotorske. Neki manastiri u gradovima su se odrzali, kao sto je Sv. Srdj o kome se kraljica Jelena licno starala sa sinovima.
Veoma malo se ocuvalo od stare i ugledne benediktinske opatije Sv. Sergija i Vakha na Bojani, koju je kraljica Jelena najverovatnije iznova sagradila 1290. godine. Istorija manastira se prati po dosta velikom broju pisanih izvora, a samu crkvu je moguce rekonstruisati pomocu podataka koje su objavili istrazivaci s kraja 19. i iz  prve polovine 20. veka.
Nasavsi se na okuci Bojane, crkva je  veoma stradala.       
Reka je odnosila zemljiste na kome je sagradjena crkva te je gradjevina postepeno nestajala.
Ne zna se kada je prvi put na ovom mestu sagradjena crkva - prema jednom predanju, sagradio je jos car Justinijan. Kult svetitelja Sergija i Vakha je sirijskog porekla, narocito je rasiren krajem 6. veka a u Italiju i Dalmaciju dospeva preko Carigrada. Skadar, koji se nalazi nedaleko od manastira, u srednjem veku se nazivao i Rosafom; Rosafa je sirijski grad u kome je mucen i ubijen sv. Sergije. Ova okolnost da su monasi iz manastira na Bojani prozvali Skadar imenom sirijskog grada govori o velikoj starini prve crkve ili manastira. Prvi tekst u kome se pouzdano govori o manastiru jeste Letopis Popa Dukljanina, u kome on pominje da je u manastiru na Bojani sahranjeno nekoliko zetskih vladara.
Ugledna opatija na Bojani pominje se pocev od 13. veka.
U srednjem veku se uz manastir nalazila carinarnica, pristaniste i trg - roba je brodovima dovozena uz Bojanu, istovarivana i na konjima prenosena u unutrasnjost. Narocito je bilo znacajno skladiste soli kod sv. Srdja.
Manastir je bio pod srpskom, pa mletackom vlascu; stradao je od Turaka krajem 16. veka.
Za istoriju crkve vazna su dva dobro poznata latinska natpisa. U jednom koji je uklesan u severnom dovratniku zapadnog portala se kaze da je kraljica Jelena sa sinovima Urosem i Stefanom sagradila crkvu u cast blazenih mucenika Sergija i Vakha 1290. godine. U drugom natpisu uklesanom u celo nadvratnika zapadnog portala se pominje kao graditelj crkve sv. Sergija i Vakha kralj Uros (Milutin) sa majkom kraljicom Jelenom, 1318. godine. Buduci da bi bilo krajnje neobicno da se crkva dva puta podize u relativno kratkom razdoblju, prvi natpis se odnosi na podizanje, a drugi na obnovu crkve.
Crkva je imala osnovu u obliku izduzenog pravougaonika, orjentisanog u pravcu zapad - istok. Bila je trobrodna, sa kvadratnim stupcima kao srednjim osloncima. Brodovi su se na istocnoj strani zavrsavali apsidama polukruznim i spolja i iznutra. Zidovi crkve su iznutra i spolja bili ojacani plitkim pilastrima, medjusobno spojenim lukovima, pri cemu su na duzim stranama lukovi polukruzni, a na zapadnom zidu su prelomljeni, gotski. Portal je pravougaon sa uzom gotskom linetom, dva uska gotska prozora se nalaze na celu srednjeg broda dok su na bocnim zidovima prozori polukruzno zavrseni.
Zapadni zid je zavrsen u obliku trouglastog frontona sto govori da je crkva bila pokrivena dvoslivnim krovom; nije  imala svodove vec je pokrivena drvenom konstrukcijom. Sudeci po osloncima za lukove na zapadnoj fasadi, ispred crkve je postojao trem otvorenog tipa.
Na fasadama se mogu rekonstruisati dve faze gradjenja, pri cemu je u prvoj koriscen kamen, a druga faza se pripisuje Milutinovoj obnovi gde su povrsine zidane u alternaciji vodoravnih redova kamena i opeke. Da bi doslo do Milutinove obnove, crkva je morala biti ostecena u nekoj elementarnoj nepogodi ili u jednom od lokalnih ratova, kojih je bilo dosta u to vreme.
Ne moze se na osnovu materijalnih podataka kojima se raspolaze utvrditi da li je kraljica Jelena iznova gradila ili je samo obnavljala, mada je verovatnije da je iznova sagradila crkvu.
Milutinova temeljna obnova iz 1318. godine verovatno nije bitno izmenila ni strukturu gradjevine niti kompoziciju fasada.
Stroga u oblicima, jednostavne I zatvorene mase, crkva Sv. Sergija i Vakha je po razmerama i tehnici u kojoj je radjena znacajan spomenik.
Na njoj je vidljiva gotika u nekoliko prelomljenih lukova, dok kompozicija zapadne fasade i koncepcija gornje konstrukcije crkve upucuje na to da izvore arhitekture Sv. Srdja i Vakha treba traziti u cistercitskoj gotici. Najblize analogije nalaze se u Juznoj Italiji, na cistercitskoj crkvi u Fosanovi.
Kraljica se starala i za veliku benediktinsku opatiju u Racu blizu Bara, koja kasnije postaje omiljeni cilj hodocasnika. Ratackom manastiru sv. Bogorodice poklonila je velika imanja. Sadrzinu njene darovne povelje saznajemo iz kasnije Milutinove potvrde, izdate u Kotoru. I u 17. veku se pominje nekadasnje bogatstvo ove opatije, koje je poticalo od darova kraljice Jelene. Medjutim, Ratac nije ona osnovala, niti ijedna od porusenih crkava u ovom manastirskom kompleksu potice iz njenog doba.
   Ubrzo nakon neuspelog pokusaja privodjenja Srbije uniji, u Zeti dolazi do znacajne promene. Stara kraljica Jelena se od 1309. godine povlaci i ustupa vlast Milutinovom sinu Stefanu. Nakon Milutinove pobede 1312. godine dolazi do izmirenja medju bracom, ali pitanje nasledja prestola ostaje otvoreno. U svakom slucaju, u toku rata Milutin je isticao svoga sina Stefana i 1309. godine mu daje na upravu zemlje kraljice Jelene. Njegovo gospodarenje Zetom i susednim oblastima je bilo kratko i prekinuto je pod dramaticnim okolnostima.
Prema recima arhiepiskopa Danila, kraljica Jelena se posle povlacenja iz Zete zamonasila u skadarskoj crkvi sv. Nikole. Ne zna se da li je ovaj hram pripadao pravoslavnom ili katolickom kultu, a njegove rusevine postoje i danas na izlasku reke Bojane iz Skadarskog jezera, pod planinom Tarabosem. Rusevine pokazuju da se radi o maloj trobrodnoj gradjevini sa plukruznom apsidom na istoku. Tri para stubaca su nosila dvoslivni drveni krov i vrsila podelu unutrasnjosti na lodje. Crkva sv. Nikole je bliska po svom tipu Sv. Srdju i Vakhu ali  u izvorima nema potvrde o ktitorstvu kraljice Jelene.
Kraljica je poslednje dane provela na  svom dvoru u Brnjacima, gde je i umrla 1314. godine. Sahranjena je u Bogorodicinoj crkvi manastira Gradac. 
Manastir Gradac lezi na zaravni iznad reke Brvenice, na padinama planine Golije. Izvan je danasnjih saobracajnih tokova, ali je u srednjem veku kraj njega prolazio vazan put koji je od Ibra vodio za Arilje, a jedan mu se krak odvajao za Studenicu.
Osnovan je kao veliki manastir, ogradjen zidom i sa dva ulaza. Glavna kapija se nalazila na jugozapadu. Manji ulaz je bio na severozapadu i vodio je ka reci i ekonomiji. U sredistu manastira se nalazi velika Bogorodicina crkva , a uz ogradni zid crkvica sv. Nikole, trpezarija sa kuhinjom, konaci i ekonomske zgrade.
Tacna godina gradjenja manastira nije poznata, ali se smatra da je zavrsen u poslednjoj cetvrtini 13. veka. O Gradcu ima malo izvornih istorijskih podataka. Nisu sacuvani natpisi u crkvi koji bi govorili o vremenu gradjenja i ktitoru, a ni osnivacka povelja nije pronadjena. Medjutim, arhiepiskop Danilo je zapisao da je kraljica Jelena osnovala manastir, bogato ga obdarila i sve to potvrdila svojom poveljom. Na ktitorskoj kompoziciji u Bogorodicinoj crkvi prikazani su Jelena i Uros kako zajedno drze model hrama, sto bi znacilo da su oboje porucioci. Osobenosti plana crkve, njegova slicnost sa Studenicom i mauzolejima Nemanjica uopste, govore da je Gradac zapocet za vreme Uroseve vladavine s namerom da bude kraljevska grobna crkva.
Iz nama nepoznatih razloga je gradnja prekinuta na visini od 2 m i izvrsene su neke izmene, tako da je kasniju gradnju zavrsila kraljica Jelena.
Prostorna zamisao Bogorodicine crkve sadrzi sva obelezja prosirenog programa gradjevina nastalih posle Zice, kombinovanog sa resenjima ranijih Nemanjinih gradjevina, posebno Studenice.
Jednobrodna je gradjevina sa pripratom na zapadu i bocnim kapelama uz nju, zatim uskim zapadnim travejem, sredisnjim prostorom nad kojim je konstruisana kupola, pevnicama sa severne i juzne strane potkupolnog prostora i trodelnim oltarskim prostorom na istoku.
Svodovi su poluoblicasti, sem nad pripratom gde je konstruisan krstasti svod sa rebrima, ali ne romanickog profila kao u kapeli zickog zvonika i nad Radoslavljevom pripratom, vec vise u duhu goticke forme.
Kupolna konstrukcija u vidu baldahina je odlika raske arhitekture od pocetka njenog formiranja. Medjutim, gornja konstrukcija Bogorodicine crkve je osobena. Cetiri pandantifa u uglovima su ravno zavrsena, te se iz cetvorougaone osnove prelazi u oktogon, a ne u krug. Time je tambur osmostran i spolja i iznutra, sa kriskastom kupolom, dok su u srpskoj srednjevekovnoj arhitekturi tamburi okrugli iznutra.
Resenje oltarskog prostora ponavlja studenicki tip oltara - trodelni prostor medjusobno odvojen samo u gornjoj konstrukciji.
Unutrasnji prostor crkve je jedan od najlepsih u srpskoj sredjevekovnoj arhitekturi: zapadni travej i pevnice su celom sirinom otvoreni prema potkupolnom prostoru. Unutrasnjost je ujedno i veoma dobro osvetljena prozorima sa bocnih zidova zapadnog traveja, pevnica, kubicnog postolja i tambura.
U zapadnom traveju se nalaze dva mermerna sarkofaga. Grobnica kraljice Jelene je juzno, i dvojna je, tako da je verovatno bila predvidjena da primi mosti kraljevskog bracnog para, kao sto je na zapadu bio obicaj. Medjutim, kraljica je ovde sahranjena sama, a nije poznato ciji je grob ispod severnog, manjeg sarkofaga.
Na juznom zidu zapadnog traveja, iznad grobnice kraljice Jelene, nalazi se ktitorska kompozicija. Kao sto je vec pomenuto, na njoj su prikazani, u povorci koju Bogorodica privodi Hristu, Stefan Prvovencani i kralj Uros sa kraljicom Jelenom, koji nose ktitorski model crkve.
Juzna kapela je posvecena Stefanu Nemanji, kao sto je to u Studenici i  Sopocanima, i u njoj je naslikan njegov zivot od odlaska u Svetu  Goru do smrti i prenosa njegovog tela u Studenicu.
Sto se spoljnjih oblika tice, ima obelezja raskih hramova nastalih do prve polovine 13. veka i ne prati teznje srpske arhitekture iz druge polovine 13. veka, kada raske crkve naginju oblicima zapadnjacke trobrodne bazilike. U Gradcu se arhitektura vraca starim uzorima, od kojih je najbliza Studenica, koja je bila osnovni obrazac i za likovni program Gradca. Izuzetak u likovnoj obradi fasada su goticki prelomljeni luci slepih arkadica i cetiri kontrafora prislonjena uz oltarski deo crkve, sto je jedinstven slucaj u raskoj arhitekturi, a ujedno i u srpskoj srednjevekovnoj arhitekturi.
Kontrafori ovde nemaju konstruktivnu, vec samo ukrasnu funkciju.
Mermerni portali i prozori su klesani u dobroj zanatskoj tehnici, pri cemu se narocito isticu zapadni portal i dvodelni prozor na glavnoj oltarskoj apsidi.
Osnovno obelezje arhitektonskog ukrasa Bogorodicine crkve je uticaj romanogoticke i goticke arhitekture. Vidljiv je u prelomljenim lucima vecih prozora, arkada, arhivolti portala, kao i na kapitelima, rozetama, kontraforima.
Gradac je najstarija crkva na nasim prostorima na kojoj je izrazen uticaj gotike kao stila. 
Arhitektura Bogorodicine crkve u Gradcu sadrzi odlike razlicitih stilskih pripadnosti, tako spojenih da je ostvarena izuzetno zanimljiva celina, koja, kao i sve krajnje osobene koncepcije, nije bitnije uticala na kasnije gradjevine.
Cini se da crkvu nije gradila od pocetka ista grupa majstora, jer se na oko 2 m visine vidi prekid u zidanju i manje promene. Graditeljima koji su nastavili zidanje raska arhitektura nije bila bliska, tako da su verovatno na kraljicin poziv dosli sa zapada.
Kamenoresci su po svoj prilici iz Kotora, sudeci po osobenom rukopisu, karakteristicnim za Primorje.
Sto se zivopisa Bogorodicine crkve tice, velikim delom je ostecen. Raspored scena je oponasao zivopis crkve u Studenici, dok je po stilskim osobenostima u tradiciji sopocanskog monumentalnog slikarstva.   
Crkva sv. Nikole, nedaleko od glavnog hrama, skromnih je dimenzija, a po opstem tipu podseca na brojne primorske gradjevine. Jednobrodna, bez kupole, s apsidom pravougaonom i spolja i iznutra, predstavlja arhitektonsko resenje koje pripada tipu katolicke propovednicke crkve. Verovatno je nastala pre izgradnje glavnog hrama, da bi se u njoj sluzilo dok su trajali radovi. Ovaj tip gradjevine, sagradjen u sklopu pravoslavnog manastira, objasnjava se potrebom za bogosluzenjem majstora katolicke veroispovesti koji su gradili manastir. Majstori koji su najverovatnije dovedeni s Primorja, uneli su u srpsku srednjevekovnu arhitekturu izrazite elemente gotskog stila.
Kada je manastir zavrsen, crkvica se nasla u blizini juznog konaka, sa kojim je spojena stepenistem. Buduci da su u tom konaku bile odaje kraljice Jelene, mogla je da preuzme ulogu dvorske kapele.
Najveci procvat je manastir doziveo krajem 13. i pocetkom 14. veka; bio je veoma postovan i bogat. O njemu se starala kraljica Jelena. Manastir je nakon njene smrti uzivao veliki ugled kao mauzolej “Velike kraljice”.
Manastir je bio pustosen tokom 16. veka, a konacno je zapusteo krajem 17. veka, u vreme ratova Austrije i Turske. Bogorodicina crkva je obnovljena u drugoj polovini 20. veka.
Delatnost kraljice je bila vrlo velika krajem 13. veka, tako da iz ovog vremena potice najveci broj njenih datiranih spomenika.
Zanimljivo je da su objekti u Primorju cije se podizanje sa sigurnoscu moze pripisati Jeleni, katolicki, dok podaci o njoj kao ktitoru pravoslavnih spomenika nisu dovoljno dokumentovani. Skoro da bi se moglo reci da je kraljica u Primorju gradila iskljucivo katolicke manastire, a da je samo u unutrasnjosti zemlje pomagala i pravoslavnu crkvu.
Kraljica Jelena je jedna od retkih srpskih kraljica koja je imala vidnu ulogu u kulturi i politici Nemanjica. Na svome dvoru u Brnjacima je okupljala i vlasteoske i sirote devojke, ucila ih i vaspitavala. Bogate darove slala je Svetoj Gori, Jerusalimu i Sinaju, a darivala je i manastire u Srbiji. Izvrsila je prenos mostiju arhiepiskopa Joanikija iz Huma u Sopocane, a pravoslavni manastir Gradac je sagradila kao svoju nadgrobnu crkvu.
Vise od svih njenih zaduzbina, Gradac pokazuje njen ukus, naklonosti i umetnicka shvatanja, koja su rezultat kulture i tradicije sredine u kojoj je rasla.

Pa ako vas put nanese u Trebinje postoji jedna legendarna tvrdjava u kojoj je smjesten i stari grad! Tu tvrdjavu je podigla bas ona Jelena Anzujska! Neka joj je slava!