Ko je plemić u Evropi?

Od ćesara car
Savremena proučavanja demokratizovala su nauku o rodoslovima pokazujući da je, posmatrano na duže vreme, plemstvo u Evropi u bliskom srodstvu sa ostalim stanovništvom. „Plava krv” samo je mit izmišljen da bi se održale klasne razlike.

U doba Rimske republike postojale su tri grupe stanovnika: patriciji, takozvani vitezovi i plebejci (običan narod). Izraz nobilis (plemeniti) mogao je dobiti samo potomak konzula, odnosno najvišeg činovnika. Sa propašću Rimskog carstva (476. godine) i nastajanjem varvarskih država u Evropi, postepeno se stvara novo, feudalno plemstvo. Danas u Evropi ne postoji, praktično, plemićka porodica (sa izuzetkom Gruzije) čije se poreklo objektivno može utvrditi za razdoblje pre 9. i 10. veka. Feudalni plemići nastajali su kao veliki srednjovekovni posednici zemlje, pripadnici ratničke klase (vitezovi) koji su zbog svojih zasluga vladaru dobijali, a češće sami otimali, pojedine titule i privilegije.
Naravno, svaka država i svako doba ima neke posebnosti u pogledu nastanka, a posebno razvoja plemićkih titula. Kao i kod Franaka, Langobarda i Norvežana, i kod Južnih Slovena u početku nije bilo plemstva. Tek od kraja 12. veka u Srbiji može da se prati njegov razvoj. Ono je nastalo na sličan način kao u drugim zemljama srednjovekovne Evrope. Vladar u srednjovekovnoj Srbiji prvo se zvao veliki župan, pa zatim kralj, onda car, i na kraju despot. Potomci starih vladalačkih i županskih loza, sporedne grane vladarske kuće i najviši činovnici različitog porekla, povezani ženidbama s kraljevima i carevima, prikazivali su se kao viši stalež. Pripadnik visokog plemstva zvao se u početku velmuž ili velmoža („veliki čovek”), a kasnije boljarin ili vlastelin. Postojala je velika i mala vlastela. U veliku vlastelu spadali su župani, kneževi, vojvode, satnici, kaznaci… Vlastelinova žena zvala se vladika (što se sve do 20. veka zadržalo u Dubrovniku kao naziv za žene gradskog plemstva). U zakoniku cara Dušana naređuje se da deci, posle smrti vlastelina, ima da ostane njegova velika, biserom ukrašena svita, kao i zlatni pojas, ali da se dobar konj i oružje imaju vratiti caru. Kao niže plemstvo (vlasteličići), već u Nemanjino vreme javljaju se ratnici – voini ili voiniki.
U Srbiji nakon ustanaka u 19. veku i stvaranja države, plemstvo je bilo zabranjeno, a vladar nije imao pravo da dodeljuje plemićke titule.

Sedam savremenih kraljevina
Zanimljivo je da su obe najviše vladarske titule u srpskom jeziku nastale od ličnih imena: car od imena Cezar (rimski vojskovođa i diktator), a kralj od Karlo (franački car iz 9. veka, koji je vladao i nekim slovenskim plemenima).
U Vizantiji vladar je nosio titulu vasileos i avtokrator, što znači car i samodržac. Niže titule bile su despot (u prvo vreme titula prestolonaslednika), zatim sevastokrator, a potom ćesar (to jest cezar). Kada su se osamostalili od Vizantije i Nemanjići su sebi pridodali titulu samodržac, što je podrazumevalo da iznad njih nema nikoga (sami drže vlast, dakle, nisu nečiji vazali) – osim Boga. Stefan Dušan pokušao je da zauzme mesto Vizantije krunisavši se 1346. godine kao car Srba i Grka, što su ranije nastojali i bugarski carevi. Moskovski veliki kneževi, nakon pada Vizantije (1453. godine) proglasili su Moskvu kao „Treći Rim”, a Rusiju za carstvo.
Iako je, teorijski, carstvo bilo „univerzalno”, odnosno moglo je biti samo jedno, u Evropi je od srednjeg veka do danas, osim Vizantije, proglašeno još nekoliko carstava. U 800. godini obnavlja se Zapadno rimsko carstvo, pod nazivom Sveto rimsko carstvo nemačkog naroda (prvi rajh). Cara (imperatora) je biralo sedam elektora, ali je titula obično ostajala u istoj porodici i prenošena je s oca na sina. Porodica Habzburg držala je ovu titulu četiri veka, sve do njenog ukidanja, 1806. godine, kada se car Franc II od Habzburg-Lorena proglasio za cara Austrije Franca I.
U 19. veku nastalo je nekoliko novih „carstava”: u Francuskoj 1804. godine (car Napoleon I), u Nemačkoj 1871. godine (pruski kralj Vilhelm II proglašen je za nemačkog cara – ovo je drugi rajh). Britanska kraljica Viktorija je 1877. godine proglašena za caricu Indije. Kratko vreme postojali su u 19. veku i carevi Brazila (portugalski kraljevi), kao i Meksika. Nakon Prvog svetskog rata, sva tri evropska „carstva” (Nemačko, Austrougarsko i Rusko) nestala su.
Niža od carske je titula kralj (latinski rex). Danas u Evropi, uglavnom na severu, postoji sedam naslednih kraljevina dok ih je ranije bilo mnogo više – posebno u istočnoj i južnoj Evropi. Titulu kralja mogao je da dodeli samo papa (ili car). Tako se veliki župan Stefan Nemanjić skoro dvadeset godina uporno trudio da za sebe i svoju zemlju dobije krunu iz Rima, što je najzad i uspeo 1217. godine, postavši „Stefan, po Božijoj milosti venčani prvi kralj sve srpske zemlje, Dioklitije i Travunije i Dalmacije i Zahumlja”.
Ispod titule kralja dolazi vojvoda ili herceg (latinsko dux). Ovom nazivu najviše bi pristajao naš naziv knez (knjaz). U Evropi i danas postoji Veliko vojvodstvo Luksemburg, nekada deo Svetog rimskog carstva. Moćni gospodar Huma (danas Hercegovine) Stjepan Vukčić Kosača 1448. godine sam je sebi dodelio titulu hercega od Svetog Save kako bi naglasio svoju samostalnost od bosanskog kralja.
Titula nadvojvode ili velikog kneza davala se članovima carske porodice u Austriji i Rusiji (Habzburg, Romanov).
Niža od titule vojvode, ali visoko u hijerarhiji plemstva, francuska je titula markiz, koja se u Nemačkoj može porediti sa različitim nazivima, poput markgrof, landgrof, grof palatin (elektor) i first (princ – vladar određenog područja).
Sledeća po redu je titula grof (comte u Francuskoj ili earl u Engleskoj). Ova reč vuče poreklo od latinskog comes, što je bio položaj poslužitelja, pratioca na dvoru rimskog cara. U ranom srednjem veku u nekim zemljama, poput Francuske, grofovi su bili izuzetno moćni feudalci, ravni vojvodama, ponekad čak i kraljevima. Vremenom, ova titula se odviše često dodeljuje i izgubila je nešto od svog nekadašnjeg prestiža, iako i danas označava visokog plemića.
Ispod grofa je viskont (to jest vicegrof, ili niži grof). Najzad, dolazi i titula baron, a onda baronet (vitezovi ili riteri u Nemačkoj) čiji se nosioci smatraju već nižim plemstvom.
U Evropi danas postoji deset zemalja koje su nasledne monarhije, od čega je sedam kraljevina, jedno veliko vojvodstvo, a dve kneževine:
– Velika Britanija (vladar kraljica Elizabeta II od Vindzora),
– Belgija (kralj Alber II od Saks-Koburg-Gota),
– Danska (kraljica Margareta II od Šlezvig-Holštajn-Zondenburg-Gliksburga),
– Švedska (kralj Karl XVI Gustav Bernadot),
– Španija (kralj Huan Karlos I od Burbona),
– Norveška (kralj Harald V od Šlezvig-Holštajn-Zondenburg-Gliksburga),
– Holandija (kraljica Beatrisa od Oranž-Nasau),
– Luksemburg (veliki vojvoda Henri II od Burbona),
– Monako (knez Albert Grimaldi),
– Lihtenštajn (first/princ Franc Jozef II).

Plemićka krv
Iako je plemstvo, kao društveni položaj i stalež, svuda u Evropi davno ukinuto, potomci plemićkih porodica i danas postoje i koriste svoja stara zvanja. Tako se računa da u Nemačkoj ima 40.000 osoba koje pripadaju plemićkim porodicama. Zanimljivo je da se u Nemačkoj sve plemićke porodice dele na staro plemstvo (ono čije porodice su plemićke još od pre 1400. godine) i na novo plemstvo (nastalo nakon 1400. godine). Ove porodice takođe se dele na visoko plemstvo (ono koje je imalo svoje mesto u parlamentu Svetog rimskog carstva) i na niže plemstvo.
Treba, ipak, naglasiti da plemićke porodice nisu nikakav poseban i izdvojen deo stanovništva. Moderna proučavanja su „demokratizovala” genealogiju, kao nauku o rodoslovima, i u tom smislu što su pokazala da je, posmatrano na duže vreme (nekoliko desetina generacija), plemstvo praktično u bliskom srodstvu sa ostalim stanovništvom i da je pojam „plemićke krvi” samo mit, izmišljen kako bi se nametale i održavale klasne i društvene razlike. Tokom srednjeg veka u pojedinim zemljama mnoge mlađe grane vladarskih porodica utapale su se u srednje plemstvo koje je često u narednim generacijama siromašilo i povezivalo se brakom sa bogatijim građanskim porodicama. Postupak je išao i obrnutim putem. Razlika između plemića i ostalih je samo u činjenici da su jedino porodice velikaša sačuvale zapise o svojim precima (ali samo odabranim) u dužem vremenskom razdoblju, pa su tako njihovi rodoslovi jedino dostupni i mogu da se prate smene pokolenja iz veka u vek.

Duško Lopandić
Izvor Politika