Ratne igre i pobeda u gostima

Car Manojlo osvaja Zemun

Izabran za vizantijskog cara, Manojlo nije oklevao. Odmah je uhapsio svog starijeg brata, pa strica i zeta, odnosno, sve članove porodice od kojih je mogao da očekuje otpor. Zatim je sam odredio novog patrijarha čiji je prvi zadatak bio da kruniše novog cara. Nakon svečanosti krunisanja u Svetoj Sofiji, ukinuo je sve kaznene mere protiv svojih rođaka. Njegov položaj sada je bio osiguran


Vizantijski vojnici iz doba Manojla KomninaČudni su putevi Gospodnji, mogao je da razmišlja mladi Manojlo Komnin tog sunčanog avgustovskog dana 1143. godine dok je sa brze vizantijske lađe posmatrao plavetnilo horizonta nestrpljivo očekujući obrise carigradskih bregova. Još samo pre godinu dana bio je tek najmlađi od četiri odrasla sina cara Jovana II Komnina i carice Irine, nekadašnje ugarske princeze Piroške. Ali, moćna je, i strašna, ruka Gospodnja. U naletu kuge 1142. godine za samo nekoliko nedelja umrli su naslednik prestola Aleksije, a zatim i drugi carev sin Andronik. Sledeće godine car Jovan je krenuo u vojni pohod na istok. Tokom jednog predaha u lovu slučajno se ranio u ruku zatrovanom strelom i od toga umro. Pre smrti on je pred čitavom vojskom proglasio svog najmlađeg sina Manojla za novog cara.

Sramotno se predadoše caru

Najveći deo života car je proveo u vojnim pohodima nastavljajući napore svog oca i dede da obnovi sjaj i moć Vizantijskog carstva. Ratovao je, najviše, protiv Normana sa Sicilije i iz Antiohije, kao i protiv Turaka Seldžuka, ali je vojno i politički uticao na zbivanja i mnogo šire, od stepa Rusije do Srednjeg istoka. Sa ovakvim hrabrim ratnikom i okretnim vojskovođom morali su da se nose tokom više od tri decenije veliki župani srpskih zemalja, od Uroša II do Stefana Nemanje, kao i njihovi rođaci koji su vladali u Ugarskoj, kraljica Jelena (kći srpskog župana Uroša I), ugarski ban Beloš (brat kraljice Jelene) i Jelenini potomci – mađarski kraljevi.
Između dve države – Vizantije i Ugarske – između dva dvora, tokom deceniju i po vodiće se borba na život i smrt koja će obuhvatiti široke oblasti, od ruskih stepa do jadranskih voda, i čije će središte biti prostori na Dunavu i Savi oko Beograda, Zemuna, Braničeva i današnjeg Srema, kao i srpske zemlje na jugu.
Sredinom 12. veka car Manojlo naredio je da se otpočne sa obnovom Beogradske tvrđave koja je delimično ležala u ruševinama pošto je prethodnih decenija i u 11. veku više puta osvajana i uništavana. Dve decenije ranije Ugari su osvojili grad, a kamen iz tvrđave prenosili da bi sagradili zidine Zemuna. Novo, vizantijsko utvrđenje podizano je u razdoblju od 1151. do 1165. godine i nalazilo se na prostoru oko današnjeg spomenika „Pobedniku” u Gornjem gradu na Kalemegdanu.
Godine 1151. car Manojlo ušao je s vojskom u ravni Srem, opkolio i zauzeo Zemun, popalio sela, uhvatio silno roblje i poslao ga u Niš. Vizantijski hroničar Kinam opisuje odbranu Zemuna:
„...dogod se nadahu (branioci) da će im kralj (Geza II, sin kraljice Jelene Srpske, koji je tada ratovao čak u Galiciji) uskoro stići u pomoć, žestoko se odupirahu. Pošto se on (kralj) niotkud nije pojavljivao, a Romeji već behu spremni za borbu na samim zidinama, uplaše se preteće opasnosti, te predlože caru da mu predaju tvrđavu pošto oni prethodno zdravi i čitavi napuste grad. Kad car to odbi, staviše konopce oko vrata i, skinuvši kape s glava, sramotno se predaše caru. On zabrani Romejima da se iko od ovih ubija...”
Ugarska vojska ipak se na kraju pojavila, ali je predvodio kraljev ujak ban Beloš. Beloš je izbegavao sukob sa Manojlovim snagama u Sremu. Umesto toga, krenuo je na Braničevo, strateško mesto na Dunavu preko koga je nadziran saobraćaj i trgovina Carigradskim drumom što je primoralo Vizantince da se privremeno povuku iz Srema. Čuvši za dolazak ugarske vojske, vizantijske trupe povukle su se na drugu stranu Dunava noću, „pri svetlosti buktinja koje je u velikom broju car zapalio u logoru. Tada i dve čete pešaka, zaostale na drugoj obali, uspeše da se, kad stigoše Huni (to jest Ugari), sakriju zavukavši se u šiblje koga je tamo bilo”.

Nesrećni sin kraljice Jelene

Vizantijske lađe na DunavuMaja 1162. godine umro je mađarski kralj Geza II, najstariji sin kraljice Jelene Srpske. Ova smrt izazvala je velike smutnje oko nasleđa između sinova i unuka slepog Bele II i Jelene Srpske, u koje je bio umešan i nekadašnji ban Beloš. Pokojni kralj Geza odredio je za svog naslednika sina Stefana (III), ali ovaj je nakon vizantijskog pohoda uskoro morao da beži iz zemlje. No, ugarski velikaši, a posebno crkva, odbili su da na prestolu prihvate vizantijskog zeta, drugog Stefana (Gezinog brata), pa je u junu 1162. godine za kralja doveden njegov stariji brat Ladislav II. Novi kralj vladao je, međutim, samo šest meseci. Umro je u januaru 1163. godine, verovatno otrovan po naređenju ugarskog nadbiskupa od Ostrogona.
Sada je, najzad, kucnuo čas koji je čekao nekadašnji ban Beloš. Za kralja je izabran najmlađi brat, koji je bio i carigradski zet i Manojlov kandidat – Stefan (IV). Stefana su podržavali njegov ujak Beloš, bosanski ban Borić, kao i velikaši južne Ugarske. Stefan IV vratio je ujaku zvanje bana Hrvatske i ponovo ga uvrstio u najuže kraljeve savetnike. Nekoliko meseci kasnije trupe pod vođstvom bana Beloša ugušile su bunu koju je podigao odbegli nesuđeni naslednik prestola. Iz tog vremena sačuvana je i jedna zanimljiva povelja. Kralj Stefan potvrđuje njome presudu koju je Beloš doneo u nekom imovinskom sporu, a vodila ju je zagrebačka biskupija. Za kratko vreme ban Beloš je osetio da su se vratili dani njegove mladosti kad je imao vlast, uticaj i slavu.
Ali, otpor novom kralju bio je snažan, posebno u redovima katoličkih velikodostojnika. Nadbiskup od Ostrogona čak je odbio da kruniše Stefana zbog njegovih bliskih veza sa Vizantincima raskolnicima, otpadnicima od vere. Osim toga, Stefan je uskoro pokazao da od vladarskih osobina ima samo bezgraničnu želju za vlašću. Svojom nesmotrenošću, plahovi-tošću i uobraženošću odbio je od sebe čak i one koji su ga podržavali, među njima, izgleda, i svog ujaka.
U odlučnoj bici između dva kralja Stefana (stric i nećak) 1164. godine Gezin sin do nogu je potukao stričevu vojsku i ponovo zavladao Ugarskom. Naravno, svi koji su podržavali prethodnog kralja morali su da izdrže osvetu nove vlasti. U jednoj staroj hronici navodi se da je kralj poslao vojsku u poseban pohod, pod vođstvom viteza Gotfrida, da kazni bana Borića u Bosni. Boriću se zatim gubi svaki trag. Nakon njega u Bosni će zavladati potomci Kotromana, jednog od učesnika kaznenog pohoda.
Nema sumnje da je i ban Beloš morao da snosi posledice svoje podrške ranijem kralju, ali one izgleda nisu bile tako surove, imajući u vidu srodstvo s kraljem i banove ranije zasluge. Kako se ne zna Belošev kraj, neki stariji istoričari pretpostavljali su da je možda ubijen u smutnjama oko nasleđa. Međutim, određeni izvori ukazuju da je Beloš verovatno mogao da zadrži bar nešto od svojih ogromnih poseda u Slavoniji i Mađarskoj, ali se na vlast nikada nije vratio, niti je više igrao neku značajniju ulogu u ugarskoj politici.
Borbe oko prestola u Ugarskoj osokolile su cara Manojla da krene u rat protiv nje koji će trajati više od pet godina. Svake godine u proleće car je stizao u Beograd odakle je vodio pohode na Srem i druge delove Ugarske postepeno lomeći i nadvladavajući protivnika. U tim borbama pravoslavni Sloveni učestvovali su, bez sumnje, na obe strane. Vizantijski istoričari opisuju svečane i radosne dočeke cara i njegove vojske u pojedinim mestima u Sremu, što potvrđuje mišljenje da je u to vreme bilo dosta pravoslavnog stanovništva, kao i sveštenstva i manastira, u pojedinim delovima Ugarske, posebno onim južnim, bližim vizantijskoj granici.
U ovim borbama grad Zemun je bio glavna meta i više puta je menjao gospodara. Godine 1165. u Zemunu je otrovan najmlađi sin Jelene Srpske, nekadašnji kralj Stefan (IV) koji je odavde, uz vizantijsku pomoć, ponovo pokušavao da pokrene pohod za krunu. Vizantijski hroničar opisuje da je Stefana otrovao neki Toma koji je sam smislio pogodan način. „Kada je jednom Stefan ozledio žilu, njemu je u zavoj ukapan otrov koji je, razlivši se po celom telu i doprevši do osetljivih organa, ugasio čoveku život... I tako on umre, njegov leš bude nagrđen i ostavljen bez sahrane, a Zemun se dogovorno predade Hunima (Ugarima).” Malo ko je zažalio za nestankom ovog plahovitog princa. „Skrnaveći Stefanovo mrtvo telo, Huni (Ugari) nisu ni svete počasti učinili, niti su poštovali bilo koji drugi običaj u vezi sa umrlima, nego izbaciše telo izvan vrata grada, pustiše da ostane nesahranjeno.”
Da li je kraljica Jelena Srpska doživela ovo zlo doba za njenu porodicu – za njene sinove, za njenog brata – ne znamo pouzdano iako postoje naznake da je umrla 1157. godine. Da je bila još živa, nema sumnje da bi se ta odlučna žena umešala u svađe u porodici i da bi bar pokušala da svoju volju usmeri na rešavanje ili smirivanje ovih sukoba.
Ali, car Manojlo već je imao novog kandidata koga će koristiti u borbi protiv Ugara – mlađeg brata kralja Stefana III. Bio je to Jelenin drugi unuk koji se zvao Bela.

Lestvicama u grad

Uskoro će car Manojlo krenuti u protivnapad i, 1165. godine, nakon duže opsade, ponovo zauzeti Zemun. Hroničar piše da je Manojlo došao do Beograda iz koga je lađama prešao na drugu obalu.
Opsada Zemuna„Tada se caru desi da, pristajući na neprijateljsko tlo, skoči više nego što je trebalo (mulj je, naime, ometao da lađa pristane na suvo), ugane nogu i teško se ozledi.” Nakon što je postavio šator, s južne strane grada, „car prvi podbode konja prema kapiji grada i zabode koplje u nju”.
Nakon priprema Romeji su trećeg dana pošli u napad. U opsadi su učestvovale i srpske trupe koje je, verovatno, predvodio srpski veliki župan Desa.
„Braneći se sa bedema, varvari nekom vriskom i nera-zumljivim vikanjem vazduh ispunjavahu, stalno gađahu i behu gađani.” Opsednuti Ugari upućivali su na napadače otrovne strele i sipali ključalo ulje. U toku opsade posebno se istakao Andronik Komnen, kraljev nemirni rođak koji se vratio iz Rusije nakon što mu je Manojlo obećao pomilovanje. Andronik je napravio posebnu spravu što je bacala ogromno kamenje na zidine Zemuna i to je na kraju omogućilo Romejima da prodru u grad. Hroničari navode da je bilo ljudi koji su unutar zidina pomagali romejsku vojsku. Bili su to, verovatno, pravoslavci, možda Sloveni, u službi Ugara.
„...Zorom po treći put pokušaše da osvoje grad. Ponovo se bitka razbukta, te Huni (to jest Mađari) sa bedema odbijahu romejsku vojsku kamenjem, strelama i svim što se našlo, a ovi još jače nego ranije potkopavahu temelje zidina i bacačkim spravama razbijahu kamene otvore.” Hroničar ne propušta da uzgred napravi hvalospev caru. Priča se da je u toku bitke „car, opazivši da će jedan romejski vojnik pouzdano biti pogođen, pritrčao i podmetnuo štit, i tako zaštitio čoveka od strele i spasao ga.” Nakon što se pod udarom bacačkih sprava srušio zid, „Romeji se lestvicama uspeše i uđoše u grad”.
Nikita Honijat, vizantijski hroničar i očevidac posebno upečatljivo oslikava pojedine prizore u gradu u koji je upravo ušla vojska. „Sa velikom žestinom Romeji ubijahu ljude kao ovce... Blago se raznosilo i odeća i srebreno posuđe i sva imovina njihova se grabila.”
On opisuje ženu – vračaru koju je strela teško ranila u zadnji deo tela nakon što je, zadižući suknju, pokušala da baci vradžbine na Romeje. Prikazuje i potresni prizor kada jedan od stanovnika, „čuven po bogatstvu i znatna roda”, gledajući kako neki romejski vojnik zlostavlja njegovu lepu ženu, „i pošto nije mogao da se odupre nadmoćnome niti da silu silom suzbije... donese odluku koja nije bila niska, ni drska, ni nepravična i... zari u srce svoje najdraže mali mač koji je uvek nosio sa sobom”. Honijat pominje i kobne zabune u toku pljačke, poput slučaja vojnika – Romeja – koji je na glavu stavio otetu ugarsku kapu pogubivši njenog ranijeg vlasnika. Ali, kazna ga je brzo stigla. Nepoznati vizantijski vojnik, misleći da je i on zarobljenik, „smrtonosno ga udari po vratnoj žili i na mestu ga usmrti”.
Zauzevši Zemun, car Manojlo naredi da se, kao simboličan gest, sav kamen koji je tri decenije ranije, u vreme borbi njegovog oca Jovana II i ugarskog kralja, donet iz Beograda i ugrađen u zemunske zidine, vrati na prvobitno mesto.

Manojlo... Ungarikos

Pobeda kod Zemuna otvorila je put Manojlovoj vojsci i za veće pobede od kojih je najznačajnija bila ona nad vojskovođom Dionizijem, 1167. godine, u kojoj su, kažu hronike, takođe učestvovale srpske pomoćne trupe. Tih godina vizantijska vojska je, poput oluje, otela od Ugarske nekadašnje posede Carigrada: Dalmaciju, Hrvatsku, Bosnu i Srem. Ponovo se vizantijski orao nadvio nad dalmatinskim gradovima, nad obalama Save, po brdima Bosne i Srbije, nad čitavim Balkanom.
Dugogodišnji ugarsko–vizantijski rat najzad je završen 1167. godine zaključenjem za Vizantiju koliko povoljnog, toliko i neobičnog ugovora. Rešenje je, bez sumnje, smislio sam car. Po ugovoru, kralj Stefan III priznavao je pravo na nasleđe prestola svoga mlađeg brata Bele i formalno mu dodeljivao područja koja mu je otac ostavio na uživanje, a Vizantija ih već bila zauzela (Dalmacija, Srem, Hrvatska). Sa svoje strane, Manojlo će Belu – koji će veriti Manojlovu kćerku – proglasiti svojim naslednikom. Na ovaj, pomalo neobičan način, Manojlo je zamislio „objedinjenje” Ugarske i Vizantije koje bi se, u stvari, svelo na uključenje Mađarske u Vizantijsko carstvo.
Uspeh u borbama protiv Mađara caru je toliko značio da je priredio veliku svečanost u Carigradu, a svom imenu, pored ostalih, dodao i nadimak „Ungarikos”.

Izvor: Politikin Zabavnik \ Duško Lopandić