Operacija "Kugelblic"
Deo Drugog svetskog rata
Vreme:   decembar 1943.
Lokacija:   Sandžak i istočna Bosna
Rezultat:    Pobeda nemačkog Vermahta

Sukobljene strane
 Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije    Nemački Vermaht
 Bugarska armija
Zapovednici
Peko Dapčević, komandant Drugog korpusa NOVJ
Kosta Nađ, komandant Trećeg korpusa NOVJ   Obergrupenfirer Artur Fleps (nem. Obergruppenführer Arthur Phleps), komandant V SS brdskog korpusa
Angažovane jedinice
Druga proleterska divizija NOVJ
Peta krajiška divizija NOVJ
Sedamnaesta istočnobosanska divizija
27. istočnobosanska divizija   Prva brdska divizija (Nemačka)
Sedma SS divizija
369. legionarska divizija
187. rezervna divizija (Nemačka)
4. puk "Brandenburg"
92. motorizovani puk (Nemački)
901. motorizovani puk (Nemački)
24. pešadijska divizija (Bugarska)
Jačina
12.000 boraca   75.000 boraca
Gubici
oko 2.700 izbačenih iz stroja   nepoznati


Operacija "Kugelblic" predstavlja najambiciozniju i po angažovanim snagama najkrupniju iz niza sinhrono preduzetih operacija koje je preduzela nemačka Druga oklopna armija protiv jedinica NOVJ i slobodne teritorije u decembru 1943. Ovaj niz prostorno i vremenski povezanih operacija poznat je u jugoslovenskoj istoriografiji kao Šesta neprijateljska ofanziva.

Operacija je trajala od 4. do 16. decembra 1943. i zahvatila je široki prostor Sandžaka i istočne Bosne. Cilj operacije bilo je nanošenje udaraca, opkoljavanje i uništenje jedinica Drugog i Trećeg korpusa NOVJ koje su delovale na tom prostoru.

Nemačke snage uspele su da zadaju udarce i nanesu značajne gubitke nekim jedinicama Druge proleterske i Pete krajiške divizije i uspele su da ovladaju gradovima i komunikacijama u ovoj oblasti, ali nisu uspele u osnovnoj nameri da ih razbiju i unište. Stoga je njihov uspeh bio kratkotrajan, a jedinice NOVJ su nakon dekoncentracije nemačkih snaga krajem decembra 1943. i u januaru 1944. ponovo ovladale većim delom ove teritorije.

Pregled situacije pred operaciju   

Snage NOVJ iskoristile su vojničke posledice iz problema pred koje je nemačku komandu stavila kapitulacija Italije 8. septembra 1943. Ovaj događaj izazvao je takođe talas borbenog entuzijazma u narodu, što je dovelo do masovnog priliva novih boraca u jedinice NOVJ.

Krajem septembra i početkom oktobra jedinice Druge proleterske divizije razbile su lokalne snage četnika i muslimanske milicije u Sandžaku i severnoj Crnoj Gori, prinudivši italijanske jedinice da pređu na njihovu stranu. Tako su formirali prostranu slobodnu teritoriju koja je uključivala Foču, Pljevlja, Prijepolje, Novu Varoš, Berane, Bijelo Polje i Andrijevicu.

U tom periodu jedinice novoformiranog Trećeg korpusa NOVJ uspešno su okončale Prvu tuzlansku operaciju protiv snaga NDH i Nemaca. Operacija je okončana posedanjem Tuzle, Zvornika, Bijeljine, Bosanskog Šamca, Gradačca i većeg broja manjih mesta.

U istom periodu Mihailović je izvršio koncentraciju svojih snaga i otpočeo nastupanje iz Srbije u istočnu Bosnu. Snage JVuO su potisle nemačko-domobranske snage, zaposele Višegrad i nastavile nastupanje prema Rogatici. Na ovaj prodor Vrhovni štab NOVJ reagovao je angažovanjem Pete krajiške divizije iz centralne Bosne koja je potisla četnike, zaposela Višegrad i Priboj i nastavila pritisak prema Užicu.

Na taj način stvorena je prostrana i povezana slobodna teritorija pod kontrolom NOVJ od reke Save do Prokletija. U toj oblasti popunjavane su jedinice i formirane nove, oformljeni su organi vlasti i vršena je propaganda u narodu.

Za nemačke snage na Balkanu ova slobodna teritorija predstavljala je akutan problem zbog svoje veličine, pritiska koji su jedinice sa te teritorije vršile na komunikaciji u dolini Bosne, kao i zbog opasnosti da posluži kao osnovica za prodor u pravcu Jadrana i u pravcu vitalnih komunikacija u dolini Morave. Usled nedostatka raspoloživih snaga, tokom novembra 1943. Nemci su bili u stanju da preduzmu samo jednu ograničenu operaciju kojom su ovladali Zvornikom i Tuzlom (11. novembra), radi stvatranja povoljnije operacijske osnovice. Koncentracija snaga za obuhvatnu operaciju okončana je prvih dana decembra `1943.

Plan operacije i angažovane snage

Komanda Jugoistoka stavila je V SS korpusu za ovu operaciju na raspolaganje, pored njegove dve divizije, još dve kompletne nemačke divizije, tri samostalna puka i jednu bugarsku diviziju.

Opšta zamisao operacije bila je: da delovi 369. legionarske divizije, 1. lovački rezervni i 92. motorizovani puk iz Sarajeva, delovi 187. rezervne pešadijske divizije i 901. motorizovanog nastavnog puka iz Tuzle i Zvornika i delovi bugarske 24. divizije, sa prostorije Užice - Zlatibor - Kremna, brzo prodirući, zaposednu zaprečnu liniju Sarajevo - Han Pijesak - Vlasenica - Srebrenica - Drina i okruže jedinice 3. korpusa na prostoriji Sokolac - Vlasenica - Srebrenica. Za to vreme, 1. brdska divizija iz rejona Sjenice i 7. SS divizija s linije Gacko - Nevesinje, nadirući širokim frontom s jugoistoka i juga, imale su zadatak da na svojim napadnim pravcima razbiju jedinice NOVJ i nabace ih severno od linije Višegrad - Pale, u "kotao" omeđen pomenutom zaprečnom linijom, i tu pristupe uništenju okruženih snaga - 2., 5., 17. i 27. divizije.

Operacija je dobila kodno ime "Kugelblic" (nem. Kugelblitz), odnosno "loptasta munja". Početak je predviđen za 4. decembar 1943. u 5:00 ujutro.

Tok operacije

Prijepoljska bitka
 
Zgrada srušena tokom borbi u Prijepolju. Na zidovima se vide ispisane parole

Početkom novembra 1943. 1. brdska divizija koncentrisana je u oblasti Sjenice radi učešća u operaciji "Kugelblic". Tokom novembra u više navrata njene borbene grupe preduzimale su ispade i nasilna izviđanja prema slobodnoj teritoriji. Najznačajni od njih bio je udar 14/15. novembra niz dolinu Mileševke i prema Brodarevu. Nemačke jedinice su tokom tog napada naterale na povlačenje bataljone 3. sandžačke brigade nanevši im gubitke i zauzevši Brodarevo, ali su se pred protivnapadom povukle.

Ocenivši ozbiljnom opasnost od nemačke koncentracije i vrlo nepovoljnog odnosa snaga na liniji Sjenica - Prijepolje, Štab Druge proleterske divizije predložio je da svoje snage povuče na levu obalu Lima i da organizuje odbranu po dubini, ali je štab Korpusa odbacio ovaj predlog i naredio aktivna dejstva na desnoj obali Lima uprkos opasnosti od opkoljavanja. Tako su se početkom decembra na desnoj strani Lima u neposrednoj okolini Prijepolja nalazila dva bataljona Druge proleterske brigade. U samom gradu nalazila se Prva šumadijska brigada NOVJ koja je posle napornog marša stigla 26. novembra, i bila je smeštena u zgradi bolnice na desnoj obali Lima radi odmora.

4. decembra pre zore maskirani nemački komandosi su, uspevši da zaobiđu položaje NOVJ uz pomoć vodiča iz muslimanske milicije, ušli u Prijepolje, likvidirali stražu na mostu i zauzeli most na Limu. Tokom narednih sati Nemci su se u grupama prebacivali u grad, tako da su, kad je opšti napad u zoru počeo, oba bataljona Druge proleterske bila opkoljena i odvojema od prelaza preko Lima, a Prva šumadijska blokirana u zgradi bolnice.

Zahvaljujući dobrom obaveštajnom i izviđačkom radu i primeni partizanske taktike, Nemci su se već na početku napada našli u dominantnom položaju. Tokom celog dana jedinice NOVJ u Prijepolju bile su prikovane za položaj i tučene koncentrisanom vatrom iz svih oruđa, da bi padom mraka krenulnje u proboj po grupama. Upornom odbranom ipak su uspele da zadrže nastupanje Nemaca, tako da su nemačke motorizovane kolone nastavile nastupanje prema Pljevljima sutradan, 5. decembra.
 
Na ruševinama bolnice na levoj obali Lima u Prijepolju iz koje su se branila dva bataljona Prve šumadijske brigade. posle rata izgrađen je memorijalni centar sa spomenikom i tablama sa imenima 408 poginulih boraca.

U toku samo jednog dana, 4. decembra, jedinice Druge proleterske divizijeimale su 395 poginulih i 13 zarobljenih.

Učešće italijanskih jedinica na strani NOVJ

Pred početak operacije Štab Drugog udarnog korpusa vršio je reorganizaciju italijanske divizije "Venecija", kao i delova divizije "Taurinenze" koji su prešli na stranu NOVJ (ukupno oko 11.000 Italijana). Od manjih delova ovih divizija koji su izrazili spremnost da produže borbu protiv Nemaca, formirao je prvih dana decembra italijansku partizansku diviziju "Garibaldi". Od oko dve trećine pripadnika ovih divizija koji su izjavljivali da ne mogu da se bore, formirao je 11 radnih bataljona. Na tom zadatku angažovao je i Drugu dalmatinsku brigadu, koju je prebacio iz doline Lima u širi rejon Pljevalja i Čajniča.

Ove jedinice predstavljale su tokom operacije dodatno opterećenje za snage NOVJ, budući da nisu imale borbenu vrednost, a zahtevale su angažovanje oko evakuacije i snabdevanja.

Nastavak operacije

Glavna kolona Prve brdske divizije nastavila je nastupanje i 5. decembra posle podne prodrla u Pljevlja, odbacivši slabije delove Druge proleterske i Druge dalmatinske brigade. Usled naglog prodora Nemaca, pozadinski organi nisu uspeli da u potpunosti evakuišu skladišta hrane i materijala iz Pljevalja, pa je jedan deo uništen, a deo je zaplenjen od strane Nemaca.

Pomoćna kolona Prve brdske divizije nastupala je pravcem Sjenica - Brodarevo. Potiskujući Treću sandžačku brigadu toku 4. decembra ovladala je Brodarevom, odakle je nastavila nastupanje delom snaga prema Bijelom Polju, u koje je ušla 6. decembra, a delom prema putu Pljevlja - Đurđevića Tara.

Glavnina Druge proleterske divizije prebacila se na levu obalu reke Ćehotine, našavši se tako izvan zahvata operacije. Tu je vodila borbu sa levom kolonom Prve brdske divizije, a po pristizanju Četvrte i Šeste crnogorske brigade, uz njihovu pomoć ponovo ovladala Bijelim Poljem i do 10. decembra izbila pred Brodarevo.

Glavnina Prve brdske divizije u skladu sa operacijskim zadatkom orjentisala se prema Čajniču. Na tom pravcu nalazio se samo jedan bataljon Druge proleterske, pa je 3. bataljon 98. puka 1. brdske divizije 6. decembra ušao u Čajniče i produžio ka odseku Ustiprača - Goražde, gde je stupio u vezu sa 7. SS divizijom. Na taj način je Prva brdska divizija ugrozila pozadinu Pete krajiške divizije. Istog dana, 5. divizija odbila je sve napade 1. bataljona 99. puka 1. brdske divizije, koji je nastupao niz Lim ka Priboju. Time se očigledno ispoljila namera 1. brdske divizije ka krilnom obuhvatu 5. divizije.

Vrhovni štab je na osnovu zaplenjene nemačke zapovesti otkrio nemačke namere, pa je naložio Petoj diviziji da izmanevriše nemački pritisak i zadrži se u zapadnoj Srbiji i Sandžaku. Divizija je, međutim, da bi izbegla obuhvat, bila prinuđena da se pod borbom povuče iz doline Lima i Uvca ka Višegradu, gde je 9. i noću 9/10. decembra prešla Drinu, porušila most i zadržala se na prostoriji Rogatica - Sjemeć - Sjeversko, postupivši na taj način u skladu sa nemačkim predviđanjima. Istovremeno je, po naređenju Vrhovnog štaba, na ovu prostoriju pristigla iz Srbije i 1. južnomoravska brigada, koja je ušla u sastav 5. divizije, a takođe joj se priključio i bataljon Druge proleterske. Ovde je 5. divizija stupila u vezu sa 27. divizijom, koja se nalazila na prostoriji Sokolovići - Dobrašina - Sjeversko.

Po pristizanju u rejon Rogatice, 5. divizija stavljena je pod komandu Trećeg korpusa, koji je naredio njeno angažovanje na pravcu Srebrenica - Zvornik.

Tok operacije na severnom operativnom prostoru

Delovi 187. rezervne divizije i 901. motorizovani puk otpočeli su 3. decembra nastupanje u pravcu Kladnja i Birča u tri kolone:
desna kolona drumom Tuzla - Živinice - Kladanj,
srednja, glavna kolona (sa 25 tenkova u svom sastavu) pravcem Capardi - Šekovići - Vlasenica,
leva kolona (ojačana sa 11 tenkova) drumom Zvornik - Nova Kasaba - Vlasenica.

Ove snage trebalo je da posednu severni deo zaprečne linije (od Vlasenice do Drine) i ne dozvole proboj jedinica 3. korpusa ka severu. Pošto su te pravce zatvarale nedovoljne snage (18. hrvatska brigada 17. divizije i 19. birčanska brigada 27. divizije), neprijatelj je, bez većeg otpora, brzo izbio u Kladanj i Šekoviće. Da bi ga zadržao, Štab 3. korpusa naredio je Sedamnaesta istočnobosanska divizija NOVJ17. diviziji da se pomeri na sever, upućujući 15. majevičku brigadu ka Kladnju, a 6. proletersku brigadu preko Vlasenice ka Šekovićima. Dotadašnje njene položaje trebalo je da preuzme 27. divizija, zbog čega je 16. muslimanska brigada 17. divizije zadržana na Romaniji do pristizanja 17. majevičke brigade 27. divizije, a zatim je i ona krenula ka Vlasenici.

Pošto je 5. decembra neuspešno napala nemačke snage u Kladnju, 15. brigada se sa 18. i 16. brigadom, koja je ubrzo pristigla, zadržala u rejonu Kladnja.

Do žestokih borbi došlo je u rejonu Betnja, na pravcu Šekovići - Vlasenica. U boju na Betnju, elastičnom odbranom i energičnim dobro organizovanim protivnapadima, 6. brigada i delovi 15. brigade uspeli su da do 9. decembra zadrže srednju napadnu kolonu. U ovim borbama dve brigade su, uz vlastite gubitke od 89 boraca, izbacile iz stroja 297 Nemaca.

U međuvremenu je leva kolona odbacila 1. bataljon 19. birčanske brigade i sa pravca Nove Kasabe izbila u Vlasenicu, a zatim pošla u susret srednjoj koloni, prihvatila je u dolini Drinjače i time joj omogućila prodor ka Vlasenici.

Narednih dana je 17. divizija oslobodila Kladanj i Živinice i izbila u dolinu Spreče. Tako se našla izvan neprijateljske zaprečne linije i izbegla okruženje.

Za to vreme su jedinice 27. divizije izvršile marš preko Jahorine u cilju smene 17. divizije na Romaniji.

Tok operacije na zapadnom i južnom operativnom prostoru

Delovi 369. legionarske divizije, ojačani 1. rezervnim lovačkim i 92. motorizovanim pukom, nastupili su 6. decembra iz rejona Sarajeva u dve kolone:
desna drumom Sarajevo - Sokolac,
leva pravcem Visovica - Kostreša - Sokolac.

Zadatak je ovih snaga bio da brzim prodorom, obuhvatajući 27. diviziju, posednu severozapadni deo zaprečne linije (Sarajevo - Vlasenica). Sedamnaesta brigada i Romanijski odred, pošto nisu bili u stanju da se suprotstave tako jakim snagama, povukli su se ka istoku, u rejon Sokolovića, gde je ubrzo pristigla i 2. krajiška brigada.

U toku 9. decembra nemačke jedinice uspele su da izbiju na planom predviđenu zaprečnu liniju i da sa severozapada i severa zatvori obruč oko 27. divizije.

7. SS divizija krenula je u nastupanje iz Uloga i Kalinovika u pravcu odseka Rogatica - Sokolac. Prva brdska divizija, čiji je 99. puk nastupao pravcem Priboj - Višegrad, a 98. puk pravcem Pljevlja - Goražde - Rogatica, izbila je 13. decembra na liniju severno od druma Višegrad - Rogatica. Ona je na desnom krilu održavala vezu sa delovima bugarske 24. divizije, a na levom s jedinicama 7. SS divizije, koja je - ne nailazeći na otpor u nastupanju iz severne Hercegovine preko planinskih masiva Zelengore i Jahorine, izbila 13. decembra, na liniju severno od druma Rogatica - Sokolac. Izbijanjem obeju divizija severno od komunikacije Višegrad - Sokolac, obruč je zatvoren i s juga. Na taj način 5. i 27. divizija NOVJ našle su se u nemačkom obruču

Proboj 5. i 27. divizije NOVJ iz okruženja

Na osnovu prikupljenih podataka o nastupanju 1. brdske i 7. SS divizije, Štab 3. korpusa odlučio je da disperzijom snaga onemogući neprijateljsku koncentraciju. 27. divizija usmerena je na proboj iz okruženja preko komunikacije Sokolac — Vlasenica i ofanzivno dejstvo ka rudnicima Varešu i Brezi; dok se 5. divizija, u smislu direktive Vrhovnog štaba, orijentisala ka Srebrenici, odakle bi se, pri eventualnom jačem neprijateljskom pritisku, prebacila na desnu obalu Drine.

U duhu dobijenog zadatka, 27. divizija je u toku 13. decembra izvršila pripremu jedinica za proboj. Izviđanjem je ustanovljen živ saobraćaj na komunikaciji Sokolac — Han Pijesak, na koju se oslanjao severozapadni deo nemačke zaprečne linije. Noću 13/14. decembra 27. divizija je izvršila proboj preko komunikacije, na odseku Kraljeva gora — Han Kram, slomivši otpor delova 482. puka 187. divizije u rejonu Kraljevog polja. Sledećih dana ona se orijentisala ka Varešu i Brezi. Neki njeni delovi (2. bataljon 17. majevičke i 4. bataljon 2. krajiške brigade) nisu uspeli da izvrše proboj, već su se pridružili 5. diviziji.

Peta krajiška divizija se našla u teškoj situaciji. Budući da su zakazale veze sa 27. divizijom i sa štabom Trećeg korpusa, morala se osloniti samo na vlastite obaveštajne podatke. Preko izviđačkih delova upućenih ka Srebrenici i Vlasenici ustanovljene su jače snage 187. rezervne divizije i 901. motorizovanog puka na severnim padinama Javora i dominirajućim visovima pored ceste, dok je samim putem saobraćaj bio vrlo živ; u Srebrenici je primećena jača koncentracija nemačkih jedinica, a na zaprečna gustina na komunikaciji Sokolac — Vlasenica je posle proboja 27. divizije povećana.

Bez podataka o nastupanju Prve brdske divizije i 7. SS divizije sa juga, Štab Pete divizije opredelio se u tom trenutku najgoru moguću varijantu. Noću između 14. i 15. decembra 5. divizija je u tri kolone krenula na jug, prema komunikaciji Podromanija - Rogatica, pravo ususret nemačkim kolonama u nastupanju.

15. decembra ujutro, nakon prelaska preko planine Devetak, u oblasti Sokolovići - Sjeversko došlo je do susreta sa nastupajućim kolonama Prve brdske divizije. Neko vreme kolone Nemaca i NOVJ kretale su se paralelno u suprotnim smerovima, uzajamno nesvesne prisustva protivnika. Tako je na kraju došlo do gotovo trenutnog rasplamsavanja susretne borbe kod skoro svih jedinica. Obe strane direktno su se iz marševskog razvile bočno u borbeni poredak. Budući da se radilo o iskusnim jedinicama NOVJ, uspešno su prikovale nemačke jedinice na položaje, ne dozvolivši im napredovanje. Tokom celog dana vođena je iscrpljujuća borba po dubokom snegu, pri čemu su jedinice NOVJ usled znatno veće vatrene moći Nemaca trpele znatne gubitke.

Po padu mraka Prva krajiška brigada se prikupila i jurišem probila nemačke položaje, otvorivši ostalim jedinicama koridor za izvlačenje. Divizija se orijentisala preko puta Han Pijesak - Sokolac u severozapadnom pravcu, a zatim prema Kladnju. Prilikom proboja preko komunikacije pod vatrom došlo je do izvene konfuzije i mešanja borbenih delova sa komorama, što je dovelo do povećanja gubitaka.

Probojem Pete divizije iz okruženja okončana je operacija "Kugelblic". Neposredno nakon nje usledila je [[operacija "Šnešturm"]] (nem. Schneesturm), odnosno "snežna oluja", u velikoj meri sa istim akterima.

Rezultati operacije

Veoma prilagođavajući svoju taktiku partizanskom načinu borbe, nemačke snage uspele su da nanesu teške gubitke 2. i 5. diviziji. Tokom dve nedelje koliko je trajala operacija Nemci su uspeli da prokrstare prostorom između Tuzle, Sarajeva i Sjenice. Međutim, ovi uspesi imali su privremen značaj. Jedinice NOVJ stekle su ratno iskustvo i čvrstinu, tako da ih nije bilo moguće razbiti. Primenom manevra one su izbegavale odlučne udarce i zabacivale se u pozadinu protivničkog rasporeda, gde su napadale manje jedinice i postaje i obnavljale slobodnu teritoriju. Peta krajiška divizija je tako nakon dve uzastopne nemačke operacije već u prvoj polovini januara 1944. ponovo zauzela Foču, Čajniče, Goražde, Miljevinu i Kalinovik i uspostavila prostranu slobodnu teritoriju.

Kontroverze oko Prijepoljske bitke

Za težak poraz Druge proleterske divizije u Prijepolju jedan deo zasluga treba pripisati izvanrednoj organizaciji, prilagodljivosti i disciplini Nemaca, dok drugi deo uzroka čine slabosti i propusti u organizaciji, obaveštajnoj i izviđačkoj aktivnosti i komandovanju u jedinicama NOVJ. Nebudnost jedinica, loše obezbeđenje vitalnih objekta, slaba organizacija odbrane po dubini očigledni su propusti štabova od nivoa bataljona pa naviše.

Odlukom Vrhovnog štaba 2. januara 1944. zbog poraza u Prijepoljskoj bitci smenjen je kompletan štab Druge proleterske divizije na čelu sa komandantom Ljubodragom Đurićem, i postavljen novi na čelu sa komandantom Ljubom Vučkovićem. Formirana je komisija koja je trebala da provede istragu u utvrdi odgovornost, a pukovnik Đurić stavljen je na raspolaganje Glavnom štabu za Srbiju.

Ljubodrag Đurić smatrao je da je krivica nepravedno pripisana njemu. U svojoj memoarskoj knjizi pod naslovom "Sećanja na ljude i događaje" (Rad, Beograd 1989) Đurić je izneo svoju argumentaciju kojom deo krivice pripisuje štabu Drugog korpusa i komandantu Dapčeviću.

Izvor: Wikipedia