Uloga Prve srpske dobrovoljačke divizije u nastajanju Čehoslovačke legije

Stvaranje dobrovoljačkih vojnih jedinica od zarobljenih pripadnika jedne od sila u sukobu predstavljao je s gledišta međunarodnog prava i Haške konvencije presedan. Otuda je formiranje Prve srpske dobrovoljačke divizije u Odesi 1916. godine, prokrčilo put stvaranju Čehoslovačke legije.

Stvaranje Čehoslovačke Legije usledio je posle stvaranja Prve srpske dobrovoljačke divizije 1916. godine, budući da je stvaranje dobrovoljačkih vojnih jedinca od strane ratnih zarobljenika jedne od sila u sukobu bio presedan s gledišta međunarodnog ratnog prava i Haške konvencije. Po Haškoj konvenciji ratni zarobljenici nisu smeli da budu upotrebljavani ni na poslovima koji bi indirektno štetili njihovoj otadžbini. A kako je ruski car Nikola Drugi bio jedan od pokretača Haške konferencije 1898, čija je posledica potom bila Haška konvencija iz 1907. godine, ruska vlada je oklevala da se odazove želji za formiranjem dobrovoljačkih jedinica, koju su prvi izrazili Česi i Slovaci još u avgustu 1914. godine, na početku Prvog svetskog rata, ubrzo i Poljaci. Sličan pokret kod zarobljenih Srba, a u izvesnoj meri kod Hrvata i Slovenaca, austrougarskih podanika, počeo se javaljti posle srpskih pobeda nad Austrougarskom, u jesen 1914. godine. Tada se mnogi od ratnih zarobljenika pretežno Srba obraćaju srpskom poslanstvu u Petrogradu, ambasadoru g. Miroslavu Spalajkoviću; koji je po odobrenju srpske vlade počeo pregovore, kasnije obilato pomagan od strane srpskog vojnog atašea u ruskoj Vrhovnoj komandi, pukovnika Lontkijevića, i srpskog konzula u Odesi Cemovića.

Pregovori su bili teški i spori. Ruski aristokratski krugovi, smatrali su jednom datu vojničku zakletvu kao svetinju, koja se ne može pogaziti ni iz kakvih pobuda. Dok je sa pragmatične tačke gledišta postojala bojazan od represalija prema već zarobljenim Rusima; potom i represalija prema bližim i daljim rođacima dobrovoljaca. Ipak, odbojan stav ruske vlade se najviše ticao pitanja kršenja Haške konvencije. Suprostavljeno načelo od strane pristalica dobrovoljačkog pokreta o dobrovoljnom opredeljenju za borbu ne protiv svoje otadžbine, već protiv ugnjetača, nije se smatralo dovoljnim. Do promene u ruskom i savezničkim stavovima, došlo je tek po izošenju dokaza koje je podnela srpska vlada o kršenju Haške konvencije od strane austrougarske vojne sile u ratu protiv Srbije ( bombardovanju gradova, ubijanju ranjenika i bolesnika, masakrima civilnog stanovništva ). Tek tada je Rusija, u saglasnosti s ostalim članovima Antante, odobrila formiranje dobrovoljačkih jedinica, ali uz uslov da one budu upotrebljene protiv država iz kojih ovi dobrovoljci nisu, dakle, protiv Bugarske, Turske i Nemačke.

Otuda je tek u jesen 1915. godine manja grupa dobrovoljaca, mahom Srba, preko Odese i Rumunije, stigla u Srbiju nešto pre njenog sloma, te je u sklopu Vlasinskog odreda uzela učešća u borbi protiv Bugara. Naredna je, zbog povlačenja srpske vojske preko Albanije i Crne Gore, zaustavljena u Reniju ( ruskoj varoši na ušću reke Prut u Dunav ), i morala je natrag u Odesu. Od nje je formiran Srpski dobrovoljački odred, pa bataljon, pa puk. A kada je srpski vojni izaslanik u Rusiji javio vladi na Krfu, da se koje u Odesi, koje na putu za nju, steklo već oko 12.000 dobrovoljaca, februara 1916. godine obrazovana je komandna jedinica divizije, a u Odesi njen privremeni Štab. Potom je srpska vlada s Krfa u Odesu poslala 130 ljudi: komandanata pukova i bataljona i komandira četa, referenata svih rodova oružja i struka, uključujući i pripadnike saniteta. Grupa je morala okolo naokolo preko Italije, Francuske, Velike Britanije, Norveške, Švedske, do Rusije.

Međunarodno pravno Prva srpska dobrovoljačka divizija pripala je jednoj od zaraćenih strani, tada Kraljevini Srbiji ( ma gde se divizija nalazila, ma na kom frontu ratovala ). Stoga su najviši komandi položaji povereni srpskim oficirima, ne po kriterijumu nacionalnosti, već državljanstva. Nije bilo odlučujuće to što je divizija po kriterijumu nacionalnosti, i bez tih 130 poslatih srpskih državljana, bila 90% srpska. Sve i da je odnos bio obrnut, divizija bi se nazvala srpskom.

Usledile su spektakularne smotre: 16. maja ( po gregorijanskom kalendaru ) Predsednika srpske vlade Nikole Pašića, 21. maja glavnokomandujućeg ruskog fronta generala Brusilova, 22. maja Cara Nikole Drugog, iako je divizija bila naoružana starudijom. Dobrovoljci su polagali zakletvu srpskom Kralju Petru Prvom Oslobodiocu. Komande su bile na srpskom jeziku; i po službenom srpskom protokolu; a krajem juna 1916. godine, pred Sabornom crkvom u Odesi svečano su joj razdeljene zastave bivših srpskih pešadijskih pukova drugog poziva: 2., 6., 7., i 11. Time je svetskoj javnosti dato do znanja o čemu je reč, i prokrčen je put stvaranju dobrovoljačkih ratnih jedinica od tada još nepostojećih država, kao što je tada bila Čehoslovačka. Otuda je, u nedostatku boljeg, Prvoj srpskoj dobrovoljačkoj diviziji, pristupio izvestan broj oficira, podoficira i vojnika Čeha i Slovaka.

No, kada je krajem avgusta 1916. godine otpočelo u Kijevu formiranje čehoslovačkih pukova, dotadašnjim pripadnicima Prve srpske dobrovoljačke divizije Česima i Slovacima ostavljeno je pravo izbora; da odu iz divizije ili da ostanu. Tada je Prvu srpsku dobrovoljačku diviziju, stacioniranu u Reniju, koja je zajedno s ruskim jedinicama, čekala da Rumunija stupi u rat, napustilo 86 Čeha i Slovaka podoficira i vojnika, ali nijedan od 75 čeških i slovačkih oficira, koji su izjavili da pred odlazak na front ne mogu napustiti vojnike sa kojima su celog leta vežbali i srodili se s njima. Svih 75 oficira otišlo je u Dobrudžu, hrabro su se borili, a osam ih je poginulo. Posle rata svi su odlikovani medaljama Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, koje je preživelima ili članovima porodica lično uručio general Stevan Hadžić, nekadašnji komandant Prve srpske dobrovoljačke divizije, a u tom trenu Ministar vojni.

Izvor: Wikipedia