Hrvatsko državno pravo

Hrvatsko državno pravo je predstavljalo jedno od glavnih načela hrvatske nacionalne politike od sredine 19. veka (odnosno od Ilirskog pokreta) do sredine 20. veka. Koncept hrvatskog državnog prava baziran je na ideji da Hrvati kao narod imaju neotuđivo istorijsko pravo da uspostave svoju nacionalnu državu na svim teritorijama koje su (po uverenjima hrvatskih istoričara i političara) pripadale Hrvatskoj u ranom srednjem veku, odnosno u vreme hrvatskih narodnih kraljeva (do 1102. godine). Teritorije koje su tradicionalno uzimane kao osnovne su obuhvatale oblasti koje čine (u smislu današnjih granica) Republiku Hrvatsku, Bosnu i Hercegovinu, Boku Kotorsku (danas u Crnoj Gori) i istočni deo Srema zaključno sa Zemunom (danas u Srbiji). Pored ovih osnovnih teritorija, pojedini hrvatski političari su zastupali i šire varijante koje su uključivale i Staru Hercegovinu (danas u Crnoj Gori), ili čitavu Crnu Goru do reke Bojane, ili čitavu Crnu Goru sa severnom Albanijom do Drača (videti takođe: Crvena Hrvatska), sa ili bez Sandžaka (danas podeljenog između Srbije i Crne Gore), a ponekad je vizija uključivala i Bačku (danas u Srbiji i manjim delom u Mađarskoj) i Baranju (danas većim delom u Mađarskoj, manjim delom u Hrvatskoj). Najradikalnija verzija hrvatskog državnog prava je zastupana od strane Ante Starčevića (osnivača Stranke Prava), a obuhvatala je sve teritorije od Alpa do Timoka zajedno sa severnom Albanijom[1].

Zastupnici hrvatskog državnog prava[2] su smatrali da ono ima trajan, neponištiv, neotuđiv i nepromenjiv kvalitet, odnosno da trenutna administrativna situacija i etnički sastav stanovništva na terenu ninakoji način ne menjaju njegovu suštinu ili validnost. Osvrćući se na raznorodni etnički sastav stanovništva koje živi na teritorijama obuhvaćenim hrvatskim državnim pravom, hrvatski političari su uveli koncept "hrvatske političke nacionalnosti" kojoj je bez izuzetka pripadalo celokupno stanovništvo date oblasti. Na primer, svi stanovnici Bosne i Hercegovine 19. veka su po ovome shvatanju bili pripadnici "hrvatske političke nacionalnosti", bez obzira na to što se nikada više od 25% sveukupnog stanovništva BiH nije izjašnjavalo kao Hrvati u etničkom smislu. Na ovaj način, zagovornici teorije hrvatskog državnog prava su mogli da tvrde da je Bosna i Hercegovina u 19. veku bila čista hrvatska zemlja, odnosno neotuđivi deo Hrvatske po njenom istorijskom državnom pravu, bez obzira na činjenicu što se ona administrativno nalazila u drugoj državi (odnosno u Otomanskom carstvu) i što u njoj 75% stanovništva nisu etnički Hrvati (šta je etnički nehrvatsko stanovništvo date oblasti zaista mislilo o ubrajanju u "hrvatsku političku nacionalnost" nije uzimano u obzir).

Zagovornici hrvatskog državnog prava su imali različite stavove po pogledu "srpskog pitanja" u oblastima za koje su smatrali da su tim pravom pokrivene. Radikalni pravaši (poput Ante Starčevića) nisu Srbima u Hrvatskoj, Slavoniji, Dalmaciji i Bosni i Hercegovini priznavali čak ni etničku posebnost (Starčević je Srbe smatrao verskom manjinom, odnosno "pravoslavnim Hrvatima"; slično je važilo i za slovenske muslimane u BiH, pa i Jevreje). Manje radikalni hrvatski političari i intelektualci (poput Josipa Juraja Štrosmajera ili Franje Račkog) su Srbima priznavali etničku posebnost, ali su i dalje smatrali da su oni deo "hrvatske političke nacionalnosti". Drugim rečima, srpska politička nacionalnost je postojala samo u Srbiji (i možda u Crnoj Gori), ali ona nije postojala niti je imala na osnovu čega da postoji u zemljama pokrivenim hrvatskim državnim pravom.

Do punog ostvarenja hrvatskog državnog prava moglo je da dođe na osnovu nekoliko različitih scenarija, zavisno od političara koji ga je zastupao. Ante Starčević i njegovi sledbenici su se zalagali isključivo za samostalnu hrvatsku državu; Starčevićev politički sledbenik Josip Frank se zalagao za Hrvatsku kao autonomnu jedinicu u okvirima Habzburškog carstva, dok su Štrosmajer i Rački - kao zagovornici jugoslovenske ideje - smatrali da se hrvatsko državno pravo može ostvariti i u okvirima federalizovane jugoslovenske države.

Hrvatski istoričar Ivo Banac je istakao činjenicu da srpski politički i intelektualni krugovi nikada nisu do kraja shvatili koncept hrvatskog državnog prava, pogotovo u odnosu na hrvatsku verziju jugoslovenstva. Kao osnovni razlog nerazumevanja istaknuta je činjenica da je srpska nacionalna ideologija 19. i 20. veka izjednačavala etničko i nacionalno, odnosno da je stavljala znak jednakosti između etničke pripadnosti srpskom narodu i pripadnosti srpskoj naciji (i takođe pokušavala da ovo viđenje projektuje i na druge grupe), što je ujedno i značilo da u srpsku državu treba uključiti sve oblasti u kojima žive etnički Srbi (ovo je vodilo u direktan sukob sa zagovornicima hrvatskog državnog prava, počevši sa Bosnom i Hercegovinom u toku druge polovine 19. veka). Posmatran iz ovog ugla, koncept hrvatskog državnog prava i hrvatske političke nacionalnosti je Srbima izgledao nerazumljiv i stran.

Napomene
^ za detaljan opis Starčevićevog tumačenja hrvatskog državnog prava (ali i tumačenja drugih hrvatskih političara i intelektualaca 19. veka) vidi: Banac, Ivo. Nacionalno Pitanje u Jugoslaviji: Porijeklo, povijest, politika. (Durieux: Zagreb, 1995.), str. 66-76.
^ poznati u istoriografiji i kao "Pravaši"

Izvor: Wikipedia