Crna Gora do doseljavanja Slovena :: Istorija sveta ~ Mitovi i Legende

CRNA GORA DO DOSELJAVANJA SLOVENA

O najstarijoj istoriji teritorije Crne Gore, od vremena postanka prvih ljudskih zajednica, preko perioda formiranja Ilira kao najstarijih istorijski poznatih stanovnika ovog dijela Balkana, preko doba procvati i propasti Ilirske države, do kraja rimske dominacije i dolaska Slovena na zapadnom dijelu Poluostrva, obavještavaju nas dvije vrste izvora: arheološki, to jest predmeti materijalne kulture dobijeni sistematskim iskopavanjima, i pisani podaci koje o ovoj teritoriji daju antički, grčki i rimski pisci, kao i podaci koje crpimo iz natpisa otkrivenih i sačuvanih na samom terenu. Odmah valja istaći da su ovi podaci zasada još uvijek prilično oskudni: arheološka istraživanja u Crnoj Gori počela su se, sa izuzetkom ranije već vođenih radova na Duklji, intezivnije razvijati tek poslije drugog svjetskog rata. Što se pak tiče pisanih izvora, podaci antičkih pisaca koji se neposredno tiču ove oblasti prilično su malobrojni i oskudni, a epigrafski spomenici-natpisi ne obuhvataju sve vidove života i istorijskog razvoja, te osvjetljavaju samo izvjesne određene probleme. Otuda će i slika koju danas možemo da stvorimo o najstarijoj istoriji Crne Gore svakako, novim istraživanjima, morati u znatnoj mjeri da budu dopunjena i proširena.

Kulturno istorijski razvoj teritorije Crne Gore u ovim najstarijim vremenima dobrim je dijelom uslovljen i geomorfološkim karakterom i položajem ovog područja. To će se, uostalom pokazati i kroz dalje izlaganje u ovom tekstu. Geografski se ovdje može razlikovati nekoliko regija koje i u kulturnom pogledu imaju izvjesne posebne specifičnosti:
Takva je prije svega priobalska, primorska regija, široko otvorena prema mediteranskom basenu, koja se djelimično, osobito dolinom Bojane, antičke Barbane, uže povezuje i s unutrašnjošću. Ovdje oko Skadarskog jezera, započinje velika središnja depresija u Crnoj Gori, koja se proteže pravcem sjeverozapad-jugoistok, od klanca Duge preko Nikšićkog polja, doline Zete i Zetske ravnice do Skadarskog jezera, dijeleći Crnu Goru na dva osnovna područja: južno i sjeverno. Oblast Stare Crne Gore na jugu, jako erodirana krečnjačko-dolomitska površ, bila je, prema konstatacijama geologa, od najranijih vremena prilično nepodesna za saobraćaj i naseljavanje. Na sjeveru pak, od pomenute depresije, područje Brda, dolinama rijeka Tare, Pive i Lima uže se povezuje za unutrašnjost Balkana i podunavsko-panonski basen, što je našlo svoj izraz i u kulturnom razvoju, osobito u praistorijsko doba. Tako se ovo područje u tom smislu može izdvojiti od kulturno naprednije primorske regije, dok se u području centralne depresije sučeljavaju uticaji obje velike kulturne regije starog svijeta.

PRAISTORIJSKO DOBA

O najstarijoj istoriji teritorije Crne Gore, o početnim fazama praistorijskog dobakoje zapravo treba posmatrati kao period nepisane istorije , još uvijek smo slabo obaviješteni. U pitanju je tzv. starije kameno doba, doba tesanog kamena ili paleolit, period skupljačko-lovačke privrede. Zasada su nalazi ovog vremena u Crnoj Gori sistematski proučavani samo u pećini Crvena Stijena iznad rijeke Trebišnjice na krajnjem zapadu Crne Gore. Najstariji slojevi otkriveni u ovoj pećini pripadaju još ledenom dobu-glacijaciji Riss i međuledenom periodu-interglacijaciji, između predposljednje - Riss i poljednje - Wurm glacijacije. Kulturni ostaci poznati iz ove pećine počinju još u starijem paleolitu, s tzv. Levllois kulturom, a nastavljaju se u periodu Moustier-a, srednje paleolitskom dobu. Zatim se život produžuje u vrijeme mlađeg paleolita, u tzv. Aurignac periodu. Oruđa koja potiču iz slojeva Crvene Stijene, koja pripadaju ovom vremenu, rađena od tesanog kamena, najviše se vezuju za odgovarajuće pojave ranijih paleolitskih etapa u Grčkoj, posebno Tesaliji, a u kasnijem paleolitu za tipičnu kulturu toga vremena u Africi, za tzv. Capsien Antropološki ostaci zasada su nepoznati, ali već prema kulturnim epohama koje su u Crvenoj Stijeni zastupljene, može se sa sigurnošću utvrditi da su nosioci te kulture u prve dvije faze morali pripadati primitivnijoj ljudskoj rasi prvobitnog čovjeka - Homo primigenius, dok se u posljednjoj etapi - Aurignacien - već pojavljuje savremeni čovjek - Homo sapiens fossilis.

I o neposredno sljedećoj kulturnoj etapi, srednjem kamenom dobu, mezolitu, koje obilježava prelaz iz paleolitskog u neolitsko doba, dobijamo podatke po nalazima iz Crvene Stijene, otkrivenom u IV sloju ove pećine u kome se mogu razlikovati tri faze. Razlikovanje ovih faza vrši se prema tipičnim oruđima od tesanog kamena, kosti i roga. U najmlađoj fazi mezolita opada broj koštanog i oruđa od roga. Tradicija tada upotrebljavanog kamenog oruđa može se pratiti ovdje i u kasnijiem neolitskom periodu, što ukazuje i na dijelom neprekinut kontinuitet u sastavu stanovništva. Inače se i mezolit Crvene Stijene po svom karakteru posebno vezuje za odgovarajuće pojave Afrike i Azije. Ekonomska baza života ostaje i nadalje lov i ribolov.

Daleko više znamo o neposredno sljedećem periodu mlađeg kamenog doba-neolita. To je vrijeme kada se, po pravilu, u većoj mjeri razvijaju nove privredne grane, zemljoradnja i stočarstvo, nastaju nove manifestacije domaće radinosti, osobito grnčarija, i dolazi do usavršavanja tehnike obrade kamena sa izradom glačanog oruđa, osobito kamenih sjekira. U ovo vrijeme moguće je već u Crnoj Gori jasno razlikovati dvije velike kulturne regije: primorsku s njenim širim pozađem i područje Brda, uže vezano za unutrašnjost Balkanskog poluostrva, i podunavsko-panonsku zonu. Ova velika kulturna etapa završava se najkasnije tokom trećeg milenijuma prije n.e., dok njene početke treba staviti u mnogo dalju prošlost, možda još i prije petog milenijuma.

I neolit primorskog područja Crne Gore poznat nam je isključivo po nalazima iz Crvene Stijene. Ovdje sa sigurnošću razlikujemo dvije etape, raniji neolit okarakterisan: tzv: Impresso grupom, čiju glavnu odliku čini gruba grnčarija s primitivno utisnutim ornamentima, i srednji neolit vezan za tzv. Danilo grupu, nazvanu tako po glavnom nalazištu Danilu kod Šibenika. Obje ove grupe pripadaju jednom širem kulturnom kompleksu dobro poznatom sa zapadne obale Grčke (Leukada), a čije uticaje nalazimo dalje ka istoku do Tesalije i Makedonije. Istom kulturnom kompleksu pripada i najraniji neolit Apeninskog poluostrva, a u izmijenjenim oblicima može se pratiti na zapadu do Španije i Francuske. Zasada je još nejasno, da li između ovog kompleksa i donekle sličnih pojava u unutrašnjosti Balkana (Starčeva grupa) postoji direktna genetska veza, ili se samo radi o paraalelnom razvoju. Takođe se ne može tvrditi da li se pojava grnčarije u ovim oblastima ima dovesti u vezu samo s preuzimanjem novih kulturnih tekovina od drugih zemljoradničkih plemena ili s izvjesnim prodorom novih došljaka primitivnih zemljoradnika iz drugih oblasti, u potrazi za obradivom zemljom, kako je to mogao biti slučaj u drugim krajevima. Ipak je nesumnjivo da je, bar na Crvenoj Stijeni, - a donekle se slično pretpostavlja i za priobalska područja Apeninskog poluostrva, - lovačko-skupljačka privreda ostala i nadalje osnov ekonomike dok zemljoradnja nije igrala vidniju ulogu. Kultura srednjeg neolita - Danilo grupa na Crvenoj Stijeni zasada je još nedovoljno poznata. Ona je vezana za šire područje jadranskog neolita. O završetku neolita u ovoj oblasti nema još sigurnih podataka. Prema analogijama u susjednim oblastima primorske zone i njenog pozađa, moglo bi se očekivati da bi ovdje bila zastupljena tzv. grupa Lisičići-Hvar.

Na području Brda, naprotiv, stariji neolit predstavljen je starčevačkom grupom s nalazištem u Petnjiku kod Ivangrada, a srednji vinčanskom grupom, koja je dobro zastupljena na istom području nalazima s Beran-Krša. Ove dvije grupa jasno se razlikuju osobito po svojoj grnčariji i prpadaju dvama širim kulturnim kompleksima koji se vezuju za centralni Balkan, donje Podunavlje i Anadol. Njihova pojava stoji u vezi sa širenjem primitivne motične zemljoradnje, koja je, dolazeći sa istoka postepeno ovladala i Balkanskim poluostrvom. Pojava ovih dviju grupa pokazuje širenje ove nove forme ekonomike i odgovarajućih oblika materijalne kulture u dva u zastopna talasa. Osim grnčarije, ovdje su dobro zastupljena oruđa od glačanog kamena, a na Beran-Kršu, u vinčanskoj grupi, i idoli od pečene zemlje koji predstavljaju vrhovno božanstvo primitivnih zemljoradnika - majku zemlju. Naselja se sada ne nalaze više u pećinama već na otvorenom prostoru: Petnjik leži na blagoj padini pored potoka, a Beran-Krš, na visokom, dominantnom položaju.

U trećem milenijumu prije n.e., vjerovatno u posljednjim vijekovima ovog milenija, dolazi do bitnih promjena u karakteru kulture na cijelom području jugoistočne Evrope. One svakako ukazuju i na jedan značajan novi istorijski proces. U ovo vrijeme naročito se razvija stočarstvo koje donosi sa sobom i pojavu novih bolje organizovanih patrijarhalnih grupa, s novim načinom sahranjivanja: pojavom porodičnih grobova pod humkama, đe se starješini porodice - muškarcu ukazuje posebno poštovanje, s novim tipom naselja na dominantnim položajima zgodnim za odbranu i s češćom pojavom kamenog oružja, bojnih sjekira. Sve ovo upućuje na veću nesigurnost. Tokom ovog vremena čovjek je ovladao upotrebom metala, najprije bakra, koji se upotrebljava u ograničenom obimu, a kasnije u većoj mjeri bronze.

Smatra se da promjene koje u ovo vrijeme nastaju stoje u vezi s najezdom indoevropskih nomadskih stočara iz stepskih područja južne Rusije koji su prodrli u okviru velike seobe u više uzastopnih talasa. Oni nameću svoju novu ekonomiku i jaču ratničko-stočarsku organizaciju. Može se prihvatiti da se njihovom mješavinom s domorocima vrši i indoevropeizacija krajeva u koje su prodrli i stvara osnova za dalje formiranje, kroz procese mješanja plemena, njihovog stapanja i njihove dalje društvene evolucije, prvih u starom vijeku poznatih evropskih naroda, među njima i Ilira.

Nesumnjivo je da su ovi pokreti, koji predstavljaju arheološki odraz jednog značajnog istorijskog procesa, zahvatili i današnju Crnu Goru. Arheologija nam u ovom smislu takođe pruža nekoliko podataka. Veliki kremeni noževi, nađeni u Lastvi na granici Hercegovine i Crne Gore, pripadaju tipu dobro poznatom u karpatskoj i panonskoj oblasti, čije se porijeklo vjerovatno ima tražiti u južnoj Rusiji. U ovaj period spada i bakarna sjekira iz Tuzi koja pripada jednom tipu takođe poznatom na istom području. Najzad bušeni kameni čekići koji su dijelom mogli služiti i kao bojne sjekire, a pojavljuju se na širokim područjima Evrope u vezi s pokretima nomadskih stočara, takođe su poznati sa više nalazišta Crne Gore (Štedac kod Podgorice, Ćemenac kod Nikšića, Budimlje i Petnjik kod Berana).

Veoma značajnu pojavu u Crnoj Gori, kao i na cijelom Zapadnom Balkanu, predstavljaju utvrđena praistorijska naselja - gradine i sahranjivanje pod tumulima - humkama. Ove se pojave prate kroz cijelo metalno, bronzano i gvozdeno doba i tipične su sigurno u kasnije vrijeme za Ilire. U Crnoj Gori nalazimo ih u svim krajevima, s izvjesnim lokalnim odstupanjima u konstrukciji gradina i tumula i u načinu sahranjivanja. Neki od ovih nalaza, kao gradina Trijebač i jedan grob pod humkom sa istog mjesta kod Podgorice, možda pripadaju vremenu o kome je riječ, periodu prelaska iz neolita u metalno doba ili početku bronzanog doba. U tom slučaju ovi bi se nalazi vezivali za gore opisane istorijske događaje.

Razvijeno bronzano doba (oko 1500-1200. godine prije n.e.), predstavlja period mirne evolucije koja nastaje stabilizacijom poslije burnih događaja predhodne epohe. U Crnoj Gori poznat nam je izvjestan broj nalaza ovog vremena. Naselja imaju dominantan položaj karakterističan za gradine (Beran-krš, nastanjen još u neolitsko doba), ali mogu ležati i na riječnim terasama (Bijedići kod Bijelog Polja). Naselje Ćeret kod Ulcinja leži na obali isušenog Zoganjskog blata. U Crvenoj Stijeni pećinsko naselje ostalo je u upotrebi i u ovom periodu. Sahranjivanje se vrši pod humkama. Kultura ovog vremena ipak je još slabo poznata, jer nedostaju veći arheološki zahvati. Uglavnom se prema odlikama i oblicima keramike može smatrti da ova nalazišta pripadaju bronzanom dobu, ali se u tom okviru ne mogu vremenski bliže odrediti.

Posebno značajnu pojavu čine bronzane sjekire, među kojima se izdvaja tzv. albansko-dalmatinski tip. Ove sjekire imaju jako izvijenu oštricu, bušenu ušicu i ispod nje dodatak u vidu trna. Takve su sjekire dobro poznate iz Albanije, sa Primorja, ali dijelom i iz unutrašnjosti Crne Gore. Ovdje treba pomenuti nalaze iz Grdove gradine u Petrovićima, Zavrha kod nikšića, zatim iz Krajine, Spiča, Perovca, đe je nađena ostava (?) od 20 primjeraka, okoline Podgorice, Kolašina i Ostrelja (kod Bijelog Polja). Po svome tipu ove su sjekire orijentalnog porijekla i imaju najbliže analogije u Siriji i Palestini. Ipak, s obzirom na izvjesna odstupanja od prototipova, može se smatrati da su nastale pod uticajem tipova sa Istoka, vjerovatno donijetih trgovinom na jadransku obalu, a da su kasnije, prema tim uzorima, proizvođene lokalno u nekim današnje Albanije ili Crne Gore i odatle izvožene u druge krajeve.

Period prelaza iz bronzanog u gvozdeno doba obuhvata vrijeme oko 1200-800 godine prije n.e. To je vrijeme velikih pomjeranja plemena sa Balkana prema Egeji i Mloj Aziji poznatih pod imenom Egejske seobe. U to doba pada rušenje hetitske države, trojanski rat i poznati pohod tzv. Pomorskih naroda, koji dijelom dolaze sa Balkana, i stižu čak do Egipta đe ih je konačno porazio faraon Ramzes III (1196-1191 prije n.e.). Takođe je sigurno da su ova pomjeranja dovela i do novih kontakata, spajanja i sažimanja etničkih grupa poslije kojih se na yapadnom dijelu Balkana konačno pojavljuju formirani Iliri. Nejasno je zasada u kojoj su mjeri u ovim pokretima učestvovala i plemena koja tada naseljavaju Crnu Goru. Izvjesni metalni nalazi - bušene bronzane sjekire, tzv. keltovi, nađene u Crnoj Gori pripadaju toj epohi (Smrduša kod Nikšića, Kolašin, Budimlje kod Berana, grivna iz Rudeša kod Berana).

No nalaza je suviše malo da bi se moglo tvrditi da li su ih ovamo donijeli došljaci u toku pokreta Egejske seobe, ili su samo odraz jačih trgovačkih veza.

Ovom periodu pripadaju i crteži na stijeni iz okapine Lipci kod Risna. Ovdje su prikazani životinje-jeleni, vjerovatno psi i lovci. Po svom stilu i izvjesnim geometrijskim ukrasima, ovi nalazi mogli bi se pripisatzi kraju ove epohe (oko VIII vijeka prije n.e.). Oni se mogu dovesti u vezu s nekim kultnim mjestom - svetilištem pod vedrim nebom u području stare ilirske kuture.

Oko 800 godina prije n.e. otpočinje gvozdeno doba u pravom smislu riječi. Poslije perioda smirenja i stabilizacije, koji prati Egejsku seobu, ubrzo dolazi do jačanja plemenske aristokracije, formiranja većih i manjih plemenskih saveza koji konačno prerastaju u nove forme društvenih zajednica poznatih pod nazivom varvarskih država. U ovo vrijeme s punom sigurnošću na cijelom zapadnom Balkanu i u Crnoj Gori možemo govoriti već o ilirskim plemenima. Vrijeme oko 800. godine do IV vijeka prije n.e., u kome se na našoj jadranskoj obali razvije grčka kolonizacija, još se može pripisati praistoriji - gvozdenom dobu u užem smislu. U Crnoj Gori najvažnije arheološke objekte te vrste predstavljaju tumuli. koji su posebno ispitivani u Banjanima i Gotovuši kod Pljevalja. Nalazi iz ovih humki, oružje-koplja od gvožđa, zatim bronzani nakit, kopče, fibule, toke, grivne, imaju iste oblike kao u drugim krajevima Balkana nastanjenim Ilirima a posebno se vezuju za one iz grobova pod humkama na Glasincu u Bosni. Ovima su vrlo bliski i nalazi iz velikog dijela Albanije, što upućuje na veliko kulturno jedinstvo ilirskih plemena ovih krajeva u to doba. Za naredne vjekove već raspolažemo i izvjesnim podacima pisanih izvora te s IV vijekom prestaje praistorijska etapa u najstarijoj istoriji Crne Gore.

CRNA GORA U OSVIT PISANE ISTORIJE

ILIRSKA DRŽAVA

Tokom IV vijeka prije n.e. na našoj jadranskoj obali dolazi do stvaranja grčkih kolonija. Njihov je nastanak uglavnom vezan za kolonizatorsku aktivnost sirakuškog tiranina Dionisija starijeg. Starijem vremenu pripadala bi samo Knidska kolonija na Korčuli. Pored kolonija, kao naselja grčkih doseljenika, postojali su sigurno i trgovi-emporija, đe su Grci s domorocima razmjenjivali svoju robu. Može se pretpostaviti da se jedan takav emporij nalazio u Budvi (antičkoj) koju pominje još Sofokle u V vijeku prije n.e.

Prodor Kelta ili Gala, za koje se zna da su u IV vijeku preko jadranske obale iz Italije prodrli do Panonije, nije u Crnoj Gori ostavio vidnih tragova. Kelti se ovdje nijesu zadžavali. Na njihov uticaj upućuju samo izvjesni oblici nakita, osobito fibule koje podražavaju keltske oblike, vjerovatno predstavljaju domaće proizvode, rađene po keltskom uzoru. Naprotiv, od IV vijeka već sa sigurnošću možemo govoriti bar o nekim ilirskim plemenima koja pominju izvori. U Crnoj Gori poznata su nam sljedeća ilirska plemena: Ardijei, Plereji, Enhelejci, Labeati, Dokleati, Autarijati i možda Pirusti. Granice ovih plemena nijesu uvijek potpuno sigurne, a izgleda i da su se mijenjale tokom vremena. Tako Ardijee spominje Strabon najprije oko Neretve, prema ostrvu Hvaru, ali ih zajedno sa Plerejima vezuje i za područje od Neretve do Boke. U doba Ilirskih ratova oni igraju vidnu ulogu u sjevernoj Albaniji, dok ih 135. godine Rimljani preseljavaju u unutrašnjost. Ove kontradikcije mogu se vjerovatno objasniti postepenim širenjem imena Ardijea, u vezi sa stvaranjem većeg plemenskog saveza, a možda i Ilirske države. Geograf Pseudo Scilaks (Pseudo Sculax) pominje Enhelejce kao gospodare Rizonskog zaliva (Boke Kotorske). Oni su se svakako protezali daleko na jug. Labeati su živjeli oko Skadarskog jezera (Lacus Labeatis). Tit Livije pominje da se u njihovoj zemlji nalazio Skadar (Scodra) i Medun (Meteon). Nejasan je njihov odnos prema Dokleatima čije ime nosi antička Duklja (Doclea). Jedan natpis iz Rimskog doba otkriven u Banjanima pominje Gaja Epikada (Caius Epicadus), koji je bio jedan od prvaka (Princeps) Dokleata, što znači da im je pripadala i ova oblast. Autarijati čije se ime vezuje za planinu Taru, živjeli su po Pseudo-Skilaksu sjeverno od velikog jezera koje se obično izjednačuje sa Skadarskim. Za njih znamo da kasnije prodiru čak u Donje Pomoravlje (Strabon), dok ih je, po Diodoru, krajem IV vijeka prije n.e., Kasandar naselio napodručju oko planina Orbela (Belasica). I ovdje se može računati kako sa pomjeranjem plemena tako i sa širenjem njegovog imena u vrijeme najveće moći, vjerovatno u vezi s formiranjem plemenskog saveza. Što se pak tiče Pirusta, po nekim indicijama moglo bi se, uz ogradu, pretpostaviti da su naseljavali djelove Crne Gore oko Pljevalja.

U vremenski isti period treba uklopiti i cjelokupnu istoriju Ilirske države, kao najviše društveno-političke organizacije starih Ilira. U tom okviru izdvaja se najprije formiranje ilirske države na južnom dijelu Balkanskog poluostrva, u današnjoj južnoj Albaniji, a, kasnije, razvitak države vezane za sjevernu Albaniju i Crnu Goru. Ova posljednja etapa ilirske države dovedena je u vezu s plemenom Ardijea, i pojavom nove dinastije Agrona, Pleuratova sina. Nesumnjivo je da pomenuta država stoji iznad nivoa saveza plemena, dok, s druge strane, pokazuje i neke specifičnosti koje je izdvajaju od klasičnog tipa robovlasničke države starog vijeka: grčkog polisa, helenističkih država i Rima. Njenu najpotpuniju definiciju dala je F. Papazoglu, koja je oprijedjeljuje kao "skup gradova i većih i manjih plemenskih zajednica, koje u malom imaju istu složenu strukturu". Elementi države koje u ovoj zajednici nalazimo su naslijeđena vlast i dogovarajući položaj članova kraljevske dinastije, vezivane za izvjesne vodeće ličnosti ("principes"), koje su, po našem mišljenju, vodeće ličnosti plemenskih zajednica, kao i postojanje poreza. S druge strane, nedostatak stabilnosti granica "državne zajednice" kao i nepostojanje unutrašnje administrativno-teritorijalne podjele - ukazuju na nestabilnost, zavisnu od još uvijek snažnih plemenskih ilirskih organizacija, s jakim separatističko-lokalističkim težnjama, koje se, tek tu i tamo i pod određenim uslovima uključuju u državnu, višu organizaciju.

Formiranje prve Ilirske države teritorijalno određene područjem južne Albanije, povezano je s kraljem Bardilisom i njegovim nasljednicima. Tek kasnije, tokom III vijeka prije n.e. centar države transportuje se ka sjeveru. Iako danas postoji mišljenje o neposrednom kontinuitetu u razvitku ilirske države između ova dva perioda, potrebno je voditi računa o velikim perturbacijama, nastalim oko prelaza IV u III vijek, dijelom u vezi s istorijskom ulogom kralja Pira koji je, izgleda, vidno uticao na dalji razvoj ilirske države.

Prve podatke o ilirskoj državi s centrom transportovanim ka sjeveru nalazimo tek u vrijeme vladavine Agrona, Pleuratovog sina, koji intervenišući u sukobu između makedonskog cara Demetrija i Etolaca, staje na stranu Makedonaca i pobjeđuje Etolce. Od tog vremena istorija ilirske države okarakterisana je stalnim taktiziranjem u sukobima pojedinih balkanskih država i Rima, s težnjom da u ovoj situaciji izvuče maksimalnu korist. S druge strane, Rim je, shvatajući ulogu i značaj ilirske države na Balkanu, vodio prema njoj sistematsku politiku s krajnjim ciljem njenog definitivnog uništenja a uz stvaranje izvjesnih, povremenih kompromisa.

Prvi istorijski pomen Argona, i nove Ilirske države u rimskim izvorima (osobito Polibije, Apijan, Dion Kasije i Tit Livije) vezuje se kako je već podvučeno, za pobjedu nad Etolcima. Odmah zatim poslije Agronove smrti, njegova udova Teuta preuzima napade na Isu (Vis), Apoloniju, Dirahijon (današnji Drač) i Korkiru (Krf), đe vlast prepušta svom vojskovođi Dimitriju Hvarskom. U takvoj situaciji, grčki gradovi pozvali su u pomoć Rimljane. Poslije neuspjele misije braće Korunkana na Teutinom dvoru i ubistva jednog od ovih poslanika, Rimljani su 229. godine prije n.e. preduzeli vojnu intervenciju kojom od ilirske agresije oslobađaju grčke gradove. Tom prilikom Dimitrije Hvarski stao je na stranu Rimljana. Prilikom zaključenja mira 228. godine prije n.e. ilirska država praktično je izgubila najveći dio svog područja. Istovremeno zaključeno je da Iliri ne smiju s više od dva broda ploviti južno od Lješa (Lisos), čime se konačno željelo stati na put miješanju ilirske države u borbe i sukobe u jugozapadnom dijelu Balkana. Ovako sklopljen ugovor nije međutim urodio plodom. Dimitrije Hvarski postao je ubrzo eksponent Ilira, pošto je oženivši se Teutom, Agronovom udovom, postao tutor nasljednika ilirskog prijestola Agronovog sina Pinesa, sporazumijevši se istovremeno sa Skerdilaidom, Agronovim bratom. U daljim rimsko-makedonskim sukobima, poslije prodora Ilirskih brodova do Pilosa u Makedoniji, Rimljani 219 g. prije n.e., ponovo preduzimaju akciju protiv Ilira. Poslije ovoga poduhvata Dimitrije Hvarski konačno bježi u Makedoniju dok Skerdilaid definitivno prelazi na stranu Rimljana, zajedno sa svojim sinom i nasljednikom Pleuratom: tako 217. godine prije n.e. oni prodiru do Lihnida (Ohrid) i Pelagonije, dok 214. godine prije n.e. makedonski kralj Filp V lukavstvom zauzima Lisus i izgleda nameće svoju vlast nad cijelim područjem do Skadra. Sukobi se nastavljaju i poslije 205. g. prije n.e., datuma poslije kojega se kao jedini Ilirski vladar pojavljuje Skerdilaidov nasljednik Pleurat, koji i dalje, kao saveznik Rimljana, s promjenljivom srećom, nastavlja kroz dugi niz godina vođeno ratovanje. Tako mirom u Tempe (197. godine) Pleurat pod svoje okrilje ponovo dobija područje Lihnida, dok 189. godine prije n.e. opet pustoši etolsku obalu.

Oko 180. godine prije n.e. na ilirski prijesto stupa posljednji veliki ilirski vladar Gencije. Njegov dolazak na vlast, vezan je s pacificiranjem raznih protivnika, vođa regionalnih plemenskih zajednica, među kojima se pominje i jedan član porodice Epikada, možda jedan od plemenskih starješina Dokleata, kao i Gencijev brat Pleurat. Prijestonica Gencijeve države nalazila se u Skadru. U vrijeme njegove vladavine obnavlja se sukob sada ojačane Ilirske države s Rimom. Gencije je bio u mogućnosti da otkloni razne intrige grčkih gradova koji su ga optuživali za gusarske napade na grčke gradove na jadranskoj obali i da vodi tajne pregovore s novim makedonskim vladarom Persejom. Kada je 171. godine prije n.e. izbio novi rat između Rima i Makedonije, on se nalazio na rimskoj strani.

U toj situaciji Gencije je zauzeo kolebljiv stav, te je poslije prvih lokalnih makedonskih uspjeha, stupio u pregovore s Persejom. Ovakvo držanje ilirskog kralja dalo je povoda Rimljanima da protiv njega preduzmu oružanu akciju. Godine 168. prije n.e. razbijena je Gencijeva vojska, dok, očigledno, separtističke težnje pojedinih ilirskih plemenskih zajednica i gradova dovode do raspada njegove države. Pošto se i njegov brat Karavancije zajedno s članovima Gencijeve porodice predao Rimljanima u Meteonu (današnjem Medunu), Gencije je definitivno poražen. Rimski konzul i komandant u ovom ratu Lucije Anicije ( L. Anicius), koji je u Rimu proslavio trijumf nad Ilirima, sazvavši u Skadru predstavnike Ilira, diktirao je, u stvari, uslove mira o čemu nam podatke pruža Livije. Ilirska država podijeljena je tada u tri regije: oblast Lješa, Labeata, i područje Agrovinita, Rizonita i Olcinijata s njihovim susjedstvom. Tom prilikom Rimljani su istakli i svoju želju da Iliri budu slobodni, dok je posebna autonomija pružena stanovnicima Ise (Visa), Taulantima, Pirsurstima, Rizonitima i Olcinijatima, kao i Daorsima, očigledno gradovima i plemenima koji su vrijeme rata protiv Gencija svojim otpadništvom išli na ruku rimskom osvajanju.

Nema sumnje da su Rimljani uspješnim ratom 168. godine definitivno razbili otpor ilirskih plemena i njihove države. Međutim, uprkos tome je isto tako nesumnjivo da je rimska politika ozbiljno vodila računa o specifičnim uslovima Ilrije i njenih plemenskih odnosa Na to ukazuje i sam fakat davanja određenih, većih prava Gencijevim protinicima, kao i izdvajanje triju regija. Njihovo postojanje potvrđeno je između ostalog i kovanjem novca grada Lješa, oblasti Labeata i konačno Daorsa u vremenu poslije 168. godine. U tom pogledu je posebno zanimljiva pojava Balajosa, poznatog po novcima kovanog na Hvaru i u Risnu, pri čemu ovu ličnost risanske emisije novca obilježavaju kao kralja Balajosa. Vrlo je vjerovatno da on predstavlja jednog od vodećih plemenskih sarješina iz Gencijevog vremena , koji je nešto kasnije čak uspio da uzme titulu kralja. Nije isključeno da Balajosa treba izjednačiti s jednim od istaknutih Gencijevih saradnika, Belom, koga pominje Livije, navodeći da ga je Gencije u vrijeme svoga poraza u ratu s Rimljanima poslao na pregovore s Anicijem.

Poslije 168. godine nesumnjivo se na ilirskom području mogu pratiti i dalji sukobi s rimskom vlašću, uprkos odlučnoj Anicijevoj pobjedi. Tako znamo za dalje pljačkaške akcije Ardijea i Plereja, koje su konačno završene 135. godine prije n.e. akcijom konzula Fulvija Flaka ( Fulvius Flaccus), poslije koje je izvršena i deportacija Ardijea u unutrašnjost zemlje. U građanskom ratu između Cezara i Pompeja, najveći dio područja zapadnog Balkana i primorskih gradova stao je na Pompejevu stranu. Poslije ugovora između trijumvira Brundisiju (40 g. prije n.e.), cjelokupno područje potpalo je pod jurisdikciju Oktavijana, kasnijeg Avgusta.

O kulturi ovog vremena na teritoriji Crne Gore pružaju nam podatke arheološki nalazi. Tako zidine starog Meduna kojima su slične i one u Risnu u koje se Teuta sklonila u vrijeme rata s Rimljanima. I neki ostaci gradskih bedema u Ulcinju pripadaju jednom vrlo karakterističnom tipu konstrukcije koji se može datirati u III vijeku prije n.e., a nastao je pod uticajem grčkih i epirskih oblika gradnje. Značajna je i nekropolja u Gostilju kod skadarskog jezera u oblasti Labeata, koja, po novcima u njoj nađenima, pripada dobu Gencijeve vladavine i neposredno kasnijem periodu. Predmeti nađeni u grobovima pokazuju jak uticaj grčke materijalne kulture, pored lokalnih oblika, osobito nakita.

CRNA GORA U DOBA RIMSKOG CARSTVA

Kada je, poslije dalmatinsko panonskog ustanka ( 6-9 godine n.e.) prvobitni Ilirik podijeljen u dvije provincije: Panoniju i Dalmaciju, ušla je teritorija Crne Gore u sastav carske provincije Dalmacije kojom je upravljao carski legat ( Legatus Augusti pro praetore). U okviru izdvajanja triju sudsko-administrativnih regija-konvenata u provinciji Dalmacije, Crna Gora je pripala naronskom konventu sa sjedištem u Naroni (Vid kod Metkovića). Plinije stariji dao je podatke o teritoriji pojedinih plemena u ovoj provinciji ( civitates) kao i o broju njihovih bratstava (decuriae). O etničkoj slici stanovništva u Dalmaciji i posebno u Crnoj Gpri pružaju nam podatke pisani i izvori, naročito epigrafski spomenici.
Pada u oči da se u cijeloj Dalmaciji, a to važi i za Crnu Goru, osjeća izvjesno dvojstvo između primorske zone i njenog neposrednog pozađa i unutrašnjosti zemlje: na prvom području romanizacija je znatno jača, osobito u velikim priobalskim gradovima i u Duklji, dok se u unutrašnjosti mnogo žilavije održava starosjedilački ilirski element, što dolazi do izraza u ličnim imenima i materijalnoj kulturi. U priobalskoj zoni Rimljani su formirali naselja rimskih građana. (Oppida civium Romanorum) u Rizonu (Risnu), Butui (Budvi), Acruviju (U Boki Kotorskoj) i Olciniju (Ulcinju), od kojih neka, kao Risan, kasnije dobijaju druge forme rimske gradske samouprave. Takav je slučaj i sa Dokleom (Duklja) i nekim gradovima u unutrašnjosti, osobito Municium S... (vjerovatno Splonum) u Kominima kod Pljevalja. U romanizaciji provincije vojska je igrala neznatnu ulogu, pošto je već tokom I vijeka n.e. Dalmcija postaje provincia inermis - bez stalne vojne posade.

Pored doseljenih rimskih građana i nejednako romanizovanih domorodaca, bilo je i stranaca, osobiti Grka. Zanimljivo je da je broj robova u cijeloj Dalmaciji, s izuzetkom velikih priobalskih gradova kao Salone, Iadera (Zadra) i dr. relativno mali. Često su robovi vezani za kuću i kućne poslove. Održava se izvjesna autonomija domorodačkog stanovništva. Na već pomenutom natpisu iz Riječana domorodac Gaj Epikad označen je kao prvak Dokleata (Princeps Docleatium) dok je Agir, Epikadov sin ( Agirro Epicadi filius) obilježen kao prvak kastela (castellum) Salthua. Termin kastel svakako obilježava lokalnu formunaselja u ovim krajevima.

O privrednoj strukturi Provincije podatke nam pruža spis Expositio totius mundi. Naročito se ukazuje na bogatstvo rudnim blagom, osobito gvožđem, bogatstvo drvetom za građu, dok pomen sira upućuje na razvoj stočarstva. Izvjesne podatke o ekonomici imamo i sa teritorije Crne Gore. Tako je poznat bio dokleatski sir. Uprkos bogatstvu rudom nemamo zasada direktnih podataka o rudarstvu u Crnoj Gori. Međutim o tome indirektno govore podaci da su Rimljani u erdeljske zlatne rudnike preselili kao specijalizovane rudare ljude iz provincije Dalmacije, među kojima je bilo Pirusta i onih iz Splonuma. Epigrafski i arheološki spomenici potvrđuju postojanje velikih posjeda (tzv. Fundus) kao i poljoprivrednih gazdinstava ( villae rusticae). Veliki Fundus nalazi se na Trebišnjici kod Kosijereva, neposredno pored granice Hercegovine i Crne Gore. Poljoprivredna gazdinstva postojala su u Petrovcu na moru (Mirište), na Prevlaci u Boki Kotorskoj, možda i u Brčelima u Crmnici. Na jednom natpisu iz Kolovrata kod Prijepolja, koji je ulazio u sastav teritorije Municipija kod Pljevalja, spominje se oslobođenik s titulom vilicus-upravnik imanja, što potvrđuje da je i ovdje postojalo takvo gazdinstvo.
O zanatima u provinciji posebno u Crnoj Gori, podatke nam opet pružaju natpisi. Znamo da je u Dokleji postojao esnaf zanatlija koji su obrađivali drvo, metal ili kamen ( Collegium fabrum), a možda i esnaf kovača ( ferrarii). Takođe su postojale i domaće ciglane, iako je opeka dovožena i iz Italije iz poznate ciglane Pansiane (Figlina pansiana). Žig Docl. na opekama navodno nađenim u Spužu ukazivao bi na domaću Doklejsku radionicu, a žigovi MR i PAS, na opekama iz Pljevalja vjerovatno upućuju u istom smislu.

Na teritoriji Crne Gore zabilježena su u antičkim izvorima i dva važna rimska puta koji su prelazili preko nje. Njih pominje Pojtingerova tabla ( Tabule Peutingeriana) i Antoninov itinerar (Itinerarium Antonini). U pitanju su dvije grane puta koji se spuštao sa sjevera duž jadranske obale, te se kod Narone dijelio u dva kraka od kojih je jedan išao obalom a drugi kroz unutrašnjost, da bi se ponovo spojili u Skadru ( Scodra). Iako se dva mjesta koja se na ovim putevima pominju ne mogu identifikovati s punom sigurnošću, nesumnjivo je da se Bersumno nalazio kod Podgorice (Ribnica), Anderba kod Spuža, dok se Sallunto pomenut u izvorima ima izjednačiti sa Salthua kod Riječana, odakle se odvajao put ka Boki Kotorskoj. Trasa ovih puteva potvrđena je i nalazima miljokaza u Tuzima, na Cijevni, Trešanici, zatim u Kusadana, dok su tragovi puta konstatovani u Trubjelama i Podbožuru kod Nikšića. Što se pak tiče priobalskog puta, pravac njegove trase vjerovatno oprijedjeljuju arheološki nalazi između većih gradova rimskog doba, kao u Vranovićima i Lastvi U Grblju i u Zoganju kod Ulcinja. Nesumnjivo je da su i druge prirodne komunikacije Crne Gore predstavljale pravce rimskih puteva, ali se o tome malo zna. Svakako je važan put vodio od Nikšića preko Pljevalja ka Sandžaku. U Ćićijama i Otalovićima kod Pljevalja nađeni su rimski miljokazi.

O duhovnom životu na teritoriji Crne Gore u doba rimskog carstva, osobito nam govore natpisi i spomenici posvećeni raznim božanstvima. I ovdje dolazi do izraza snaga domorodačkog elementa. Kult zmije, svete životinje Ilira potvrđen je predstavama na srebrnim pločama iz Gostilja, a ilirski konjanik-Bog Medaur, natpisom iz Lambeze u Africi koji to božanstvo pominje kao zaštitnika Risna. Bilo je i drugih ilirskih božanstava kao Diana Candaviensis na jednom natpisu iz Dokleje. Postoji i tzv. interpretatio romana, izjednačenje domaćih božanstava s njima sličnim rimskim. Takav je možda slučaj Herakla, a svakako Merkura u Dokleji. Posebno mjesto zauzima krilati genije prikazan na spomenicima iz Komina kod Pljevalja. Pored toga, poštovana su, osobito u gradovima i uobičajena božanstva zvaničnog rimskog Panteona. Jupiter, Junona, Venera i dr. Orijentalni Bog mitra poštovan je u svtilištu pod vedrim nebom na Lever Tari. Zanimljivo je da iz Crne Gore nijesu poznati spomenici Silvana kao romaniziranog ilirskog božanstva, vrlo često u Dalmaciji. Činjenica je da je ovo božanstvo poštovano u neposredno susjednom kraju (Močići kod Cavtata), upućuje da se u Crnoj Gori mogu očekivati njegovi spomenici.

U doba rimske dominacije razvio se u Crnoj Gori izvjestan broj gradova o kojima podatke crpimo iz arheoloških iskopavanja i epigrafskih spomenika. Najvažniji od njih bili su:

DOCLEA (Dokleja) - današnja Duklja na ušću Zete. Ovo je jedan od najznačajnijih gradova rimskog doba na teritoriji Crne Gore. Postao je municipij u vrijeme dinastije Flavijevaca. O tome govori česta pojava rimskog rodovskog imena Flavija (Flavii) na natpisima Dokleje, kao i činjenica da se kao ime rimske tribe kojoj pripadaju građani ovog grada javlja Kvirina (Quirina), kojoj pripadaju i Flavijevci. Među značajnijim ličnostima Dokleje pominje se Mark Flavije Fronto, koji je obavljao razne funkcije i u Naroni, Epitauru (Cavtatu), Risnu i Skadru. Njegovom sinu bila je podignuta i konjanička statua na doklejskom forumu. O sastavu stanovništva grada, zanatskim udruženjima i značaju Dokleje bilo je već govora. U V vijeku grad je bio i sjedište episkopije. U etničkom sastavu samog grada mali je broj domorodaca koji su poslije romanizacije sačuvali svoja domaća imena. Naprotiv na teritoriji municipija, van Dokleje, ilirski elemenat ostaje jači, što se vidi takođe iz natpisa osobito iz Vuksan-Lekića. Nizom arheoloških istraživanja, koja su i danas u toku, utvrđen je areal grada, s bedemima i glavnim ulicama, konstatovano je i postojanje foruma s nizom javnih građevina, kao bazilike, hramova, termi i drugih objekata. Takođe su istraživana groblja nekropole pored grada s grobovima iz rimskog i kasnijeg hrišćanskog doba.

RHISINIUM - Risan. Grad koji je najprije bio oppidum civium Romanorum, cvjetao je i u rimsko doba, možda i ako kolonija, našta ukazuje nesigurni natpis iz Rogatice koji pominje koloniju Ris...(možda Risan). Natpisi iz Risna i okoline pominju tribu Sergiju i italski rod Statia (Statii). Rimski grad nalazio se na desnoj obali rijeke špilje, u polju Carina, ispod Gradine. Izvan ovog Areala, đe su nađeni značajni djelovi arhitekture i drugi arheološki objekti kraj puta Risan - Nikšić, svakako i kraj stare rimske trase, nalazila se vila sa izvanrednim mozaicima koja je samo dijelom ispitana.

ACRUVIUM (ili Agruvium). Nejasan je položaj ovog grada koji kao i njegove stanovnike Agravonite spominju već Tit Livije i Plinije. Lokacija grada tražena je kod Kotora (Dekatera), no i zalivu Trešta (Bigovo), đe postoje znatni rimski ostaci. Etimološki, s imenom Agruvija pojedini naučnici dovodili su u vezu ime Grbalj.

BUTUA - Budva. O ranijoj istoriji ovog grada bilo je govora u prethodnom izlaganju. Nesigurno je da li je grad, najprije Oppidum civium romanorum, kanije bio i municipij. Među imenima na nadgrobnim spomenicima ima i domorodačkih-ilirskih. O topografiji antičkog naselja zasada nemamo podataka.

OLCINIUM - Ulcinj. Iako se grad pominje već i ranije, čak u doba propasti Gencijeve države arheološki se još uvijek ništa ne zna o kolekciji i izgledu Olcinija.

MUNICIPIUM S... (Splonum?) u Kominama kod Plevalja. Među samoupravnim gradovima rimskog doba na teritoriji Crne Gore ovaj je svakako najbolje poznat. O njemu nam najviše podataka pružaju epigrafski spomenici. Najprije se može identifikovati sa Splonumom, po natpisu Ulpija Gelijana (Ulpius Gellianus>) iz Komina koji pominje ovaj grad i po oštećenom natpisu Publija Elija Piadomena Karvanija (P. Aelius Piadomenus Carvanius) iz Kolovrata kod Prijepolja koji svakako pripada teritoriji ovog municipija. Grad je vjerovatno postao municipij u vrijeme Antonina Pija. Brojna ilirska plemena koja se kao nadimci pojavljuju na natpisima uz rimska gentilna imena, osobito Aurelija (npr. Apro, Ana, Cato, Panto, Pritano, Vendo) i dr., čak i kod opštinskih funkcionera, ukazuju na jako održavanje ilirskog domorodačkog elementa u ovom zabačenom kraju provincije Dalmacije, čak i u vrijeme pune romanizacije. U tom smislu ukazuju i nadgrobni spomenici s predstavama (krilati genije) i stilskim odlikama koje upućuju na postojanje domaće klesarske radionice. Iskopavanja vršena u toku posljednjih godina dala su značajnih podataka pogotovu o nekropolama-grobljima i tipičnim oblicima grobova, vezanim za starosjedilački element.
Prema arheološkim nalazima i podacima izvjesnih natpisa koji pominju dostojanstvenike vezane funkcijom za rimsko uređenje municipija, moglo bi se pretpostaviti i postojanje takve vrste gradova u okolini Berana, a možda i Bijelog Polja. O tome, zasada nema sasvim pouzdanih podataka.

O Crnoj Gori u kasnom rimskom dobu nemamo puno podataka.
Poslije reformi cara Dioklecijana 297. ili 305-306. godine, izvršena je potpuna administrativna reorganizacija rimskih provincija. Tako je rimsko carstvo bilo podijeljeno na 4 prefekture, koje se dalje dijele na dijaceze, a ove na provincije. U to doba, teritorija Crne Gore uklapa se u provinciju Prevalis (Praevalis) koja je najprije pripadala mezijskoj dijecezi, od oko 396. godine dijecezi Makedoniji, a od oko 400. godine Dakiji. Poslije podjele carstva na Istočno i Zapadno, 395. godine, Prevalis je priključen Istočnom carstvu. Granice provincije protezale su se ka jugu do rijeke Mati, na zapadu od Boke Kotorske preko Krivošija do sliva Pive i Tare, na istoku do planine Šare, Drima i Ibra, dok sjeverne granice ostaju uglavnom nejasne. Administrativni centar provincije bio je u Skadru ( Scodra). Na čelu uprave nalazio se Praeses viteškog reda.

U posljednjim vijekovima rimske dominacije i početkom perioda Istočnog Rimskog Carstva, provincija doživljuje znatnu ekonomsku i političku krizu. Poslije devalvacije novca, koju je izvršio Dioklecijan, poreski sistem sa plaćanjem u naturi pridonio je sve jačem vezivanju zemljoradničkog stanovništva za zemlju. Reforme poreskog sistema, koje je izvršio Anastasije (491-518), sa sakupljanjem poreza u novcu stvorile su još veće teškoće u nesigurnim i nesređenim prilikama epohe te se postavlja pitanje, da li su uopšte mogle biti u praksi sprovedene.

U ovo doba spadaju i poznati pohodi Zapadnih i Istočnih Gota koji su nesumnjivo prošli Balkanom i morali dodirnuti i Prevalis, iako o tome nemamo zasada pouzdanih podataka.

Hrišćanstvo kao religija, koja tokom vremena dobija sve značajniju ulogu, počelo je i na Dalmaciji i na teritoriji Crne Gore - Prevalisa da ostavlja dublje tragove osobito od IV vijeka. Crkveni dostojanstvenici ovog područja, vjerovatno vezani najprije za arhiepiskopiju u Skadru, poslije vezivanja Prevalisa za Prefekturu istočnog Ilirika, naročito za vlade Teodosija Velikog (379 - 396), potpadaju pod jurisdikciju solunskog Egzarha, a u vrijeme Justinijana (527-565), poslije osnivanja arhiepiskopije u Justinijani Primi ( Iustinianana Prima), pod njenog arhiepiskopa. Vjerske raspre i promjene u jurisdikciji nalazile su svoj odraz i u ovim krajevima.

U ovakvim prilikama i odnosima teritorija današnje Crne Gore dočekuje period naseljavanja Slovena i prelaz na novu veliku istorijsku etapu.

kraj