Ilindanski ustanak (takođe Ilindansko-preobraženjski ustanak) je jedan od najvećih i najznačajnijih događaja u istoriji Makedonije. Vođen je protiv Osmanlijskog carstva, za oslobođenje Makedonije i stvaranje nezavisne makedonske države. Ustanak je počeo 2. avgusta 1903. godine, na pravoslavni vjerski praznik Ilindan. Ustanak je organizovala Unutrašnja makedonska revolucionarna organizacija (mak. Vnatrešna Makedonska Revolucionerna Organizacija, skrađeno VMRO).

Najveći zamah ustanak je imao u Bitoljskom revolucionarnom okrugu. Ustanici su presijekli telegrafske i telefonske žice, napadali begovske kule i posjede i mjesne garnizone i porušili mostove. U prespanskom kraju napadnut je nahijski centar Nakolec, u demirhisarskom kraju napadnut je garnizon u selu Pribilci, u kosturskom kraju ustanici su napali asker u selu Višeni i gradove Klisuru i Nevesku. U lerinskom kraju bili su napadnuti Staro Neredski i Nidženski. U ohridskom kraju napadani su Malsija, Gorna Debarca, Dolna Debarca i Ortakol. Bilo je napadnuto i Kičevo. U prilepskom kraju najveća akcija je bila napad na selo Čanište.

Kruševo je bilo oslobodeno napadom na kasarnu, poštu, zgradu opštine i druge objekte. U njemu je uspostavljena skupština od 60 članova. Proglašena je Kruševska Republika, prva republika na Balkanu u to vrijeme, a Nikola Karev (1877-1905) je izabran za njenog predsjednika. Formirana je skupština koja će da izabere republičku vladu. Članovi Vlade bili su Dinu Vangeli, Georgi Čače, Teohar Neškov, Hristo Ćurkčiev, Dimitar Sekulov i Nikola Balju. Vlada je izdala dokument pod imenom Kruševski manifest, koji je određivao ciljeve Makedonije u ustanku.

Turske vlasti su sprovele kontranapad, krenuvši na Smilevo, a zatim i na Demir Hisar. 10. avgusta 20.000 turskih vojnika pod komandom Bahtijar-paše opkolilo je Kruševo. Kruševski revolucionari, kojih je ukupno bilo 1200, zauzeli su odbrambene položaje. Bahtijar-paša je 12. avgusta pozvao ustanike da se predaju, ali oni su to odbili. Nakon bombardovanja grada, turski asker je sa svih strana ušao u Kruševo. U četi vojvode Pitu Gulija svi su izginuli. Štab, na čelu sa Nikolom Karevim, probio se niz turski kordon. Međutim, ustanici su pobijeđeni. Kruševska republika trajala je samo deset dana. Turci su zatim vršili odmazdu nad stanovništvom Kruševa. Sljedeća tri mjeseca još su tražili i ubijali ustanike po Makedoniji. Posljedice ustanka bile su tragične. Izgorjelo je 12.400 kuća, 70.836 ljudi je ostalo bez domova, iz Makedonije je izbjeglo 30.000 ljudi, bilo je ubijeno 8.816 ljudi, žena i djece.

Neuspjehom Ilindanskog ustanka, situacija u Makedoniji se znatno promijenila. U nju su dovođene efikasnije turske čete, a dolazile su i čete iz Srbije, Grčke i Bugarske, koje su sve tri željele sebi da priključe teritoriju Makedonije. U VMRO je došlo do raskola i pojavile su se dvije političke struje. Makedonski revolucionari koji su preostali bili su više usredsređeni na politiku nego da oslobođenje od turske vladavine. VMRO je oslabila i nije uspjela da se pretvori u samostalnu makedonsku vojsku koja bi se zalagala za nezavisnost Makedonije, kako je željela. U Makedoniji su ojačali tzv. vrhovisti, pristalice Vrhovnog makedonskog komiteta, političkog tijela koje je uspostavila Bugarska i koje je imalo za cilj pobugarenje stanovništva Makedonije i pripajanje tih oblasti Bugarskoj.

Izvor: Wikipedia