Darije I (Prvi) Veliki, (549. pne. - 485. pne.), persijski car (521. pne. - 485. pne.) naslednik Kambiza II, osvajača Egipta. Bio je jedan od najvećih vladara starog istoka. Pošto je ugušio niz pobuna u istočnim provincijama, sproveo je reorganizaciju državne uprave. Podelio je državu na 20 velikih oblasti (satrapija) kojima je dao odgovarajuću autonomiju, ali da bi ih sprečio da se odvoje, podelio je civilnu i vojnu vlast u njima. Centralnu vlast pojačao je poreskim sistemom kojim su se ogromne sume novca sticale u njegovu kasu. Jedinstvu carstva služila je i putna mreža koju je razvio. Pošto je urednio vojsku i državu, krenuo je u osvajačke ratove. Oko 513. pne. izveo je bezuspešni pohod na Skite a zatim započeo sa pokoravanjem maloazijskih Grka. Ugušio je Jonski ustanak (499-494. pne.), posle čega su se razvili Grčko-persijski ratovi, završeni tek 449. p.n.e. Persija je u njegovo doba postala najveća država starog veka, sve do pojave Aleksandra.

Darije I je pripadao plemićkoj porodici unutar Persijskog carstva. Bio je rođak Kambiza. Posle ubistva ili samoubistva Kambiza II 522. pne., uzurpator prestola Gaumata je nesmetano vladao kao tobožnji Smerdis, ubijeni sin Kira Velikog i brat Kambriza II. Niko se nije usudio ustati protiv lažnog cara. Tačnije niko osim Darija I. Darijev otac i deda se nisu usudili tražiti presto od lažnog cara Gaumate. Darije Veliki uz pomoć šest plemića iznenađuje i ubija uzurpatora oktobra 521. pne. u Međijanskoj tvrđavi.

Darije Veliki postaje kralj. Ženi se s Atosom, ženom lažnog kralja i kćerkom Kira Velikog. Imali su sina Kserksa I., koji će naslediti oca.

Iznenadnu promjenu vladara vladari istočnih provincija su videli kao dobru priliku da dobiju nezavisnost. U Suzi, Vavilonu, Mediji, Sagarti uzurpatori su skupljali armije iza sebe. U Persiji se opet pojavio drugi lažni car. Darije međutim do 520./519. pne. smiruje sve te pobune. Čak i Vavilon koji se dva puta bunio priznao je vlast Darija Velikog.

Darije Veliki je 512. pne. poduzeo rat protiv Skita. Velika persijska armija je prešla Bospor, zauzela istočnu Trakiju i prešla Dunav. Nakon što je otišao predaleko u stepe, morao se vratiti.

Pred kraj vladavine Darija Velikog počinju sukobi sa Grcima. Grčko-Persijske ratove su započeli sami Grci. U Joniji (današnja egejska obala Turske) grčki gradovi, koji su uključivali velika središta poput Mileta i Halikarnasa, nisu mogli održati svoju nezavisnost i došli su pod vlast Persijskog Carstva sredinom 6. veka. Grci su 499. pne. podigli Jonski ustanak, pa su im Atina i neke Grčke oblasti pristigle u pomoć. Odlučujuća bitka odigrala se 494. pne. kod ostrva Lide na ulazu u miletsku luku. Persijska flota, sastavljena od egipatskih i feničanskih brodova, razbila je helenske snage. Milet je osvojen i spaljen. Ovi događaji označili su slom Jonskog ustanka.

Nekoliko godina posle sloma Jonskog ustanka Darije je preuzeo veliki pohod na Heladu. Izgovarao se da želi da kazni Atinjane jer su pružili pomoć pobunjenicima. Prva persijska ekspedicija je doživela poraz 492. pne. Persijanci su se iskrcali na Atici, ali ih je Grčka vojska pod vodstvom atinskog vojskovođe Miltijada porazila u Maratonskoj bici.

Darije Veliki je bio pripadnik zorastrijske religije koju je osnovao prorok Zaratustra. Darije je bio veliki državnik i organizator. Unapredio je perzijski administrativni sistem i zakone. Promjene zakona su se ticale zakona o dokazima, ropstvu, podmićivanjima i nasilju.

Vreme osvajanja je prošlo, jer je sad imao ogromnu državu. Sad su se ratovi koje je poduzimao svodili samo sa svrhom čuvanja prirodnih granica carstva i da drži varvare što dalje od granica. Tako Darije podjarmljuje divlje narode Pontskih i jermenskih planina, te proširuje perzijsku dominaciju i na Kavkaz. Zbog istih razloga bori se i protiv iranskih stepskih naroda. Tokom tih pohoda sprovodi i vojne reforme kao što su uvođenje regrutovanja, plata za vojnike, obuka vojnika.

Podelio je carstvo na 20 provincija, a svakom provincijom, satrapijom upravljao je satrap. Položaj satrapa je obično bio nasledan i bio je jako autonoman, što je omogućavalo da provincije imaju različite zakone, običaje i vladajuću klasu. Svaka provincija je imala obavezu da plaća veliki porez u zlatu ili srebru. Mnoga područja su zbog visokih obaveza počela da ekonomski nazaduju. Svaka satrapija je imala satrapa, nezavisnog finansijskog kontrolora i nezavisnog vojnog koordinatora. Time je vlast unutar satrapije bila podeljena, pa je bila smanjena verovatnost pobuna.


Tokom Darijeve vladavine započeti su mnogi građevinski projekti. Jedan od najvećih je gradnja Persepolisa, nove prestolnice Perzije. Zidine prestonice su bile 20 m. visoke, a 10 m. debele. Iskopao je kanal od Nila do Sueca, tako da su brodovi mogli doći iz Nila, kroz kanal do crvenog mora do Persije. Izgradio je brojne ceste, a najpoznatije su od Suze do Persepolisa i od Sarda do Suze.

Uveo je fiksni novac. Razvijao je trgovinu unutar carstva, a slao je ekspedicije do Kabula i Inda. Da bi pridobio svoje podanike, dozvoljavao je veliku slobodu veroispovesti. Dozvolio je Jevrejima da grade Jerusalimski hram. Štitio je i pomagao gradnju hramova svih vera. Toliko da su čak sva Grčka proročišta u Aziji bili na njegovoj strani u ratu sa Grcima.

http://sr.wikipedia.org/