Bitka za Kruševac 1941.

Izbijanje rata Keserovića je zatekao na položaju komandanta 1. bataljona 12. pešadijskog puka "Car Lazar" u Kruševcu. Aprila 1941, sa svojim bataljonom dobro se držao u borbi protiv nemačkih motorizovanih jedinica na bugarskoj granici (1). Pošto nije priznao kapitulaciju, odmah posle aprilskog rata stavio se pod komandu Koste Pećanca, ali uskoro postaje rezervisan prema njegovoj politici. Istovremeno od Pećanca se distancira i general Ljuba Novaković. Sredinom septembra on naređuje majoru Dragutinu Keseroviću i potpukovniku Milutinu Radojeviću da organizuju napad na Kruševac-Radojević je tada komandovao jednim četničkim odredom od stotinak ljudi-što oni prihvataju (2). Keserović je na sebe preuzeo organizaciju sela od Kruševca do Kopaonika, dok su Radojeviću pripala sela sa desne strane Rasine, prema Stalaću.

Plan za napad

Na sastanku sa komunistima u selu Bovanu, 19. septembra 1941, Keserović se dogovorio o zajedičkom napadu na Kruševac 23. septembra. Rasinski partizanski odred trebalo je da sruši most na Rasini, kako bi sprečio dolazak nemačkog pojačanja iz pravca Stalaća (3).

Keserović je tada imao 2-3000 ljudi (procene se kreću i do 10000), ali nije bilo dovoljmo oružja. Njegovi vojnici su imali "500 pušaka, dosta ih je bilo sa vilama, sekirama, kosama, čak motkama, a najveći broj bez ikakvog oružja". Rasinski partizanski odred je imao 43 partizana, plus 45 mobilisanih seljaka (4).

Bitka

U dogovoreno vreme, Keserović je izvršio juriš i došao do centra grada. Nemački garnizon snage 400 ljudi bio je savladan u jednom mahu, izuzev njegovih delova koji su pružali snažan otpor iz gimnazije. Nemci su imali 22 poginula vojnika, četiri poginula oficira i 80 ranjenih. Gubici četnika iznosili su 16 mrtvih, 73 ranjena, kao i sedmoro ubijenih građana (5). Ratni plen četnika bio je, pored ostalog, 29 puškomitraljeza tipa "zorka" (6).

Međutim komunistički odred ostao je na početnim položajima. Nije srušio most, niti je oštetio prugu. Tako je Nemcima stigao u pomoć oklopni voz iz Stalaća i Keserović je morao da se povuče. (Keserović je čak i na staljinističkom procesu u Beogradu, avgusta 1945, izjavio: "Ja sam morao da prekinem (napad), jer mi stalaćki odred nije uopšte dolazio, a znao sam da će Nemcima stići pojačanje, da će biti tenkova i rušenja zgrada i da će me najzad odbaciti" (7); u stenogramu je promenjen naziv odreda koji "nije uopšte dolazio"). Komunisti su se pravdali da nisu dobro razumeli dogovor o početku napada: mislili su da je trebalo biti 24, umesto 23. septembra. Ponudili su iskupljenje u novom, zajedničkom napadu na Obilićevo. Keserović je odbio predlog, ubeđen da bi se opet ponovio isti scenario. Umesto toga, samoinicijativno se priključio opsadi Kraljeva, gde je pristupio Jugoslovenskoj vojsci u Otadžbini i stavio se pod komandu pukovnika Mihailovića. Po povratku u kruševački kraj zabranio je komunistima da dolaze na njegovu teritoriju,"inače je sukob neminovan" (8).

Sukob sa komunistima

Keserović je, zapravo, došao u sukob sa komunistima još pre napada na Kruševac. Naime, 3. septembra meštani Vitanovca prijavili su Keseroviću da su tri razbojnika opljačkala seosku blagajnu. Keserović ih je uhapsio, ispitao i streljao po kratkom postupku (9). U stvari, to su biili komunisti - što on, možda, nije ni znao - koji su sprovodili partijski program, dok je Keserović primenjivao ratne zakone Kraljevine Jugoslavije.

Spašavanje Kruševljana od odmazde

Još uvek nije razjašnjeno pitanje: zašto u Kruševcu Nemci nisu izvršili odmazdu stotinu za jednoga? Prema Adamu Stošiću, posle povlačnja Keserovića Nemci su streljali samo prvu grupu od 76 građana, dok je veća grupa, prikupljena za streljanje na Bagdali, puštena na intervenciju predsednika opštine Krste Novakovića (10). (Novakovića su 1945. komunisti osudili na dugogodišnju robiju, oduzimajući mu imovinu.)

Ali, zašo bi Nemci prekinuli streljanje na molbu jednog predsednika opštine, ma koliko on ugledan bio?

Očikledno, na odluku nemačkih okupacionih vlasti uticali su još neki faktori. Izvesnu ulogu odigrao je vojvoda Kosta Pećanac, koji je, po povlačenju Keserovića, nastupio kao nemački spasilac. Pećanac je, štaviše, napao Keserovićev odred, ali je to verovatno bilo ili u dogovoru ili samo demonsrativno.

Spašavanju Kruševljana doprineo je i vladika Nikolaj Velimirović, koga su Nemci, u to doba, držali interniranog u obližnjem manastiru Ljubostinja. Nemci su isleđivali, čak i mučili vladiku, sve dok nisu saznali da je on lično od Hitlera dobi visoki nemački odred. Bilo je to 1934, kada je vladika, tada na službi u Bitolju, blagosiljao čin uređenja nemačkog vojničkog groblja, jer Srbi poštuju grobove svojih neprijatelja (11).

Ulogu u zaustavljanju odmazde morao je imati i nemački komandant Kruševca, Klefl, koji je po amanetu svog oca, bio tolerantan prema Srbima. Naime, Kleflov otac je tokom Prvog svetskog rata bio komandant jednog grada u Srbiji i sinu preneo najlepše utiske o srpskom narodu. Vladika Nikolaj je pokušao da iskorist naklonost nemačkog komandanta Kruševca i da bi zaustavio streljanje građana u Kraljevu, mesec dana kasnije, Sa Kleftovom preporukom, vladika Nikolaj odlazi u Kraljevo (12), gde je streljanje već bilo u toku. Nemački komandant Kraljeva, Poljak Macijeović, grubo je primio vladiku, ali je ipak, posle njegovog ubedljivog nastupa, umanjio liste za streljanje.

Izvori
• (1) A.Stošić, Pod nebom Kruševca, 392-393.
• (2) Suđenje članovima političkog i vojnog rukovodstva organizacije Draže Mihailovića, 206-207; Keserovićeva izjava na ovom staljinističkom procesu.
• (3) D.Sotirović i B.Jovanović, Srbija i Ravna Gora, 527.
• (4) i (5) A.Stošić, Pod nebom Kruševca, 394,396.
• (6) i (7) Suđenje članovima političkog i vojnog rukovodstva organizacije Draže Mihailovića, 207-208.
• (8) D.Sotirović i B.Jovanović, Srbija i Ravna Gora, 528.
• (9) D.Sekulović Mališa, Župa u narodnooslobolačkoj borbi 1941-1945, 74.
• (10) A.Stošić, Pod nebom Kruševca, 396.
• (11) (Izajava Gordane, unuke Dragića Paunovića koji je bio predsednik bitoljske opštine).
• (12) Arhimandrit J. Radosavljević, Živiot i stradanje Žiče i Studenice pod okupacijom (1938-1945), 166-170.

Izvor: Wikipedia