Bitka za Beograd

Beogradska operacija predstavlja jednu od najvećih i najznačajnijih bitaka na Balkanu u Drugom svetskom ratu. Operacija je trajala od 12. do 20. oktobra 1944. godine i predstavljala je deo opsežnog operativnog plana Trećeg ukrajinskog fronta Crvene armije i NOVJ, nadovezujući se bez zastoja na operacije u istočnoj Srbiji i nastavljajući se gonjenjem neprijatelja kroz Srem. Združene jedinice NOVJ i Crvene armije nanele su u ovoj operaciji nemačkoj Armijskoj grupi "Srbija" težak poraz, oslobodile su Beograd, glavni grad Jugoslavije i veliki deo Srbije.

Beogradskom operacijom okončana je 1287 dana duga nemačka okupacija glavnog grada Jugoslavije. Za razliku od 12. aprila 1941., kad su jedinice nemačke Druge armije umarširale u grad u potpunom miru, bez ispaljenog metka, u operaciji oslobađanja poginulo je oko 20.000 vojnika.

Oslobođeni Beograd po oslobođenju postao je vojni, politički i administrativni centar i sedište vlade nove, druge Jugoslavije.

Strategijski značaj Srbije i Beograda

Sa vojno-strateškog stanovišta, Srbija predstavlja ključnu oblast Balkana, jer kroz Dunavsku, Moravsku i Ibarsku dolinu prolaze najvažnije saobraćajnice. Nemačka je okupirala Balkan 1941. a nakon gubitka Afrike u maju 1943. bila je primorana da organizuje odbranu. Bez držanja vitalnih komunikacija bilo bi nemoguće držanje položaja na južnom Balkanu i bila bi jako otežana koordinacija između Armijske grupe "E" u Grčkoj i Druge oklopne armije u Jugoslaviji. Beograd je ključna raskrsnica balkanskih komunikacija. Zbog ovoga je nemačka Komanda jugoistoka ulagala velike napore u odbranu komunikacija u Srbiji tokom 1943, i 1944., organizujući prvenstveno ofanzivne operacije protiv koncentracija snaga NOVJ koje su pretile ugrožavanjem pozicija u Srbiji.

Srbija je takođe predstavljala važan privredni i ljudski resurs, a Beograd je bio glavni grad savezničke Jugoslavije u kojoj je nacistička Nemačka imala neugodnog neprijatelja.

Zapadni saveznici pridavali su veliki značaj Balkanu i Srbiji. Do ugrožavanja nemačkih položaja u Srbiji došlo je međutim sa istoka.

Operativna situacija na Balkanu pred Beogradsku operaciju
 
Generali Ždanov i Dapčević, komandanti sovjetskih i jugoslovenskih snaga u beogradskoj operaciji, Beograd, oktobar 1944.

U Beogradu je bio smešten nemački štab Komande jugoistoka. Pod njegovom komandom nalazile su se dve krupne operativne formacije: Druga oklopna armija u Jugoslaviji (bez Slovenije), i Armijska grupa "E" u Grčkoj, svaka sa preko 300.000 vojnika jačine. Takođe, Komanda jugoistoka raspolagala je policijsko-zaštitnim i savezničkim trupama pod komandom generala Felbera u Srbiji.

NOVJ je u Srbiji imala na raspolaganju 5 divizija i veći broj samostalnih brigada i partizanskih odreda. Radilo se uglavnom o novoformiranim jedinicama, nedovoljno popunjenim, veoma oskudno opremljenim i sa malim borbenim iskustvom. Ove jedinice su ipak predstavljale značajnu pretnju vitalnim komunikacijama. Štab generala Felbera organizovao je protiv njih u julu 1944. dve uzastopne ofanzive: "Trumpf" i "Halali" (Jablaničko-toplička operacija), u kojima su pored nemačkih, učestvovale bugarske, četničke i Nedićeve snage.

Svestan vojne i političke važnosti Srbije, Vrhovni štab NOVJ nastojao je da snage u Srbiji ojača ubacivanjem iskusnih jedinica iz Sandžaka i istočne Bosne. Protiv njihove koncentracije 2. oklopna armija preduzela je operacije "Draufgenger" (Andrijevička operacija) u julu i "Ribecal" (Durmitorska operacija) u avgustu 1944. Jedinice NOVJ uspele su da se oslobode pritiska i da početkom avgusta sa tri divizije prodru preko reke Ibar na istok, a početkom septembra sa Prvim proleterskim i Dvanaestim korpusom u zapadnu Srbiju. Nemačke planove za suprotstavljanje ovoj grupaciji omeli su događaju na istoku.

Pobeda Drugog i Trećeg ukrajinskog fronta Crvene armije nad nemačkom Armijskom grupom "Južna Ukrajina" u Jaško-kišinjevskoj operaciji 20.-26. avgusta 1944. izazvala je prevrat u Rumuniji koja je sklopila primirje sa Sovjetskim Savezom i objavila rat Nemačkoj. Izbijanje Crvene armije na bugarsku granicu izazvalo je sličan razvoj i u Bugarskoj 5-9. septembra. Nemački vitalni položaji u Srbiji iznenada su postali izloženi udaru Crvene armije i bugarske vojske.

Nemačka vrhovna komanda je bila prinuđena da formira odbrambenu liniju na istočnoj granici Jugoslavije. Taj front trebalo je da posednu jedinice Armijske grupe "E" iz Grčke. Radi potreba novostvorenog fronta i da se izbegne rizik od odsecanja, nemačka vrhovna komanda odlučila se na postepenu evakuaciju Grčke počev od 1.9.1944.

Međutim, za pravovremeno dislociranje AgE iz Grčke u Srbiju nije bilo dovoljno saobraćajnih sredstava ni vremena. Osim toga, u zajedničkoj operaciji "Retvik" (Ratweek) jedinice NOVJ u koordinaciji sa savezničkim vazduhoplovstvom temeljno su uništili puteve, pruge i saobraćajnu infrastrukturu na glavnim pravcima. Komunikacija dolinom Reka Vardara i Južne Morave je presečena i izbačena iz upotrebe. Počela je trka s vremenom u kojoj je Komanda jugoistoka vukla iznuđene poteze.

Iz Grčke je u Banat prebačena 4. SS policijska oklopna divizija i jurišni puk "Rodos", a za njima se probijala 117. lovačka divizija. Ostale snage morala je obezbediti 2. oklopna armija iz Jugoslavije. Sredinom septembra prebačena je u istočnu Srbiju 1. brdska divizija, a 7. SS divizija pomerena je u dolinu Morave. Privučeni su još delovi divizije "Brandenburg" i 92. motorizovana brigada, a 118. lovačka divizija se sredinom oktobra još uvek po delovima izvlačila iz Dalmacije. Od pripadnika Vermahta koji su se zatekli u Beogradu formiran je puk "Tvrđava Beograd". Ove jedinice stavljene su na raspolaganje vojnoupravnom komandantu u Beogradu generalu Felberu. Te jedinice, uz policijske i kvislinške snage koje su mu i pre bile podređene, trebalo je da posluže za odbranu Srbije od udara Crvene armije i NOVJ.

Septembarske operacije NOVJ

Aktivnosti NOVJ izvan Srbije
 
Borci Pete krajiške (kozarske) brigade prelaze Kolubaru na maršu prema Beogradu oktobra 1944.
 
Generali Peko Dapčević (levo) i Koča Popović (desno) sa članom sovjetske vojne misije pri Glavnom štabu Srbije, septembar 1944.   
   Vikizvornik ima originalan tekst povezan sa ovim člankom:
Izveštaj komandanta komandanta Jugoistoka od 20. septembra 1944.


Povlačenje izvesnih nemačkih snaga u Srbiju imalo je za posledicu naglo gubljenje pozicija u ostalim delovima Jugoslavije. Mnogi gradovi su tokom septembra konačno oslobođeni ili su duže vreme bili u rukama NOVJ:

                                                                                                                          31.8.   Užička Požega   3.9.   Arilje
3.9.   Prokuplje   4.9.   Slavonska Požega
5.9.   Teslić   6.9.   Nova Varoš
7.9.   Zaječar   8.9.   Vranje
8.9.   Prijedor   8.9.   Tešanj
8.9.   Hvar   8.9.   Kruševo
8.9.   Debar   5.-9.9.   Jelova gora
8.-9.9.   Doboj   9.9.   Derventa
9.9.   Bugojno   9.9.   Jajce
9.9.   Gornji Vakuf   9.9.   Bijelo Polje
9.9.   Prilep   9.9.   Kratovo
10.9.   Donji Vakuf   10.9.   Kakanj
10.9.   Benkovac   11.9.   Pirot
8.9.-11.9.   Benkovac   12.9.   Negotin
12.9.   Zvornik   12.9.   Slavonska Požega
9.-13.9.   Kruševac   13.9.   Cazin
13.9.   Modriča   13.9.   Mojkovac
13.9.   Donji Lapac   14.9.   Pakrac
14.9.   Korčula   15.9.   Užička Požega
16.9.   Kolašin   16.9.   Berane
16.9.   Daruvar   17.9.   Krupanj
17.9.   Mali Zvornik   10. i 17.9.   Leskovac
17.9.   Tuzla   17.9.   Andrijevica
18.9.   Lajkovac   18.9.   Valjevo
18.9.   Nikšić   18.9.   Brač
18.9.   Pelješac   20.9.   Aranđelovac
22.9.   Strumica   23.9.   Gračanica (bosanska)
24.9.   Loznica   26.9.   Podravska Slatina
18.-27.9.   Banja Luka   28.9.   Sopot
17.9.-28.9.   Gornji Milanovac   29.9.   Rožaje
29.9.   Ilok   29.9.   Demir Kapija


Više informacija o razmerama i hronologiji protivosovinskih aktivnosti u septembru 1944 možete naći pod kategorijom septembar 1944.

Operacije NOVJ u Srbiji

Početkom septembra snage XIII i XIV korpusa NOVJ u istočnoj Srbiji i dolini Morave pokrenule su intenzivne aktivnosti na nemačke garnizone i komunikacije.
 „U međuvremenu su jake snage Titovih bandi zaposele dolinu Timoka i posle žestokih borbi zauzele Zaječar. “

[1]

23. divizija zauzela je Zaječar 7. septembra. 22. divizija 8. septembra ušla je u Vranje, a 24. divizija napadala je Leskovac tri puta između 30. avgusta i 18. septembra.

Prvi proleterski korpus NOVJ savladao je krajem avgusta nemačke zaprečne mere (operacija "Ribecal") i u nastupnom maršu razbio četničku glavninu ojačanu delovima SDK i SDS i slabije nemačke delove u zapadnoj Srbiji i 18. septembra oslobodio Valjevo.

XII korpus NOVJ pod jakim pritiskom 7. SS divizije forsirao je Drinu 5/6. septembra i nastupajući na levom krilu Prvog proleterskog korpusa, razbio operaciju "Cirkus" snaga pukovnika Jungenfelda i četnika, ovladao podrinjem i krajem septembra izbio na reku Savu.
 
Beogradska operacija, faza savladavanja spoljašnje odbrane

Sredinom septembra Peta krajiška i 21. srpska divizija prešle su Zapadnu Moravu kod Požege i preduzele napade na neprijateljske garnizone i komunikacije u Šumadiji sa osloncem na desno krilo Prvog proleterskog korpusa. Od snaga XII korpusa ojačanog 11. krajiškom i 28. slavonskom divizijom, Prvog proleterskog korpusa i Pete i 21. divizije Vrhovni štab formirao je Prvu armijsku grupu pod komandom Peka Dapčevića i dao joj neposredan zadatak da u sadejstvu sa snagama Crvene armije oslobodi Beograd..

Prvo je trebalo preseći komunikacije i uspostaviti vezu sa Crvenom armijom. Međutim, Nemci su ogorčeno branili položaje i komunikacije na prilazima Beogradu, pa su se razvile intenzivne borbe.
 „Ispostavilo se, međutim, da su angažovane snage bile preslabe i naročito su mot. bata[ljoni] "Brandenburg" imali znatne gubitke u planini Rudnik, od ogorčenog i borbenog neprijatelja. “

[2]

Prva proleterska divizija 2. oktobra oslobodila je Ub i Vreoce. Peta divizija istog dana oslobodila je Aranđelovac, a noću 4./5. oktobra potisla je Nemce iz Topole. Borbe za Topolu sa delovima 117. lovačke divizije trajale su sve do 12. oktobra.

Operacije Crvene armije u Srbiji u septembru i početkom oktobra 1944.

Za operacije u Srbiji Treći ukrajinski front Crvene armije odredio je svoju 57. armiju. Frontu je vrhovna komanda u svrhu sadejstva sa NOVJ u operaciji oslobađanja Beograda stavila na raspolaganje 4. gardijski mehanizovani korpus. Ove jedinice su u sadejstvu sa jedninicama Drugog ukrajinskog fronta koji je delovao severno od Dunava, 17. vazduhoplovne armije i sa jedinicama NOVJ od 22.9. do 20.10.1944. izvele vrlo složenu i izuzetno uspešnu operaciju protiv nemačke Armijske grupe "Srbija".

22. septembra 75. streljački korpus forsirao je Dunav u oblasti velike okuke između Tekije i Kladova i prešao u nastupanje. Ovim nastupanjem isprovocirana je koncentracija i protivnapad glavnine nemačkih snaga u istočnoj Srbiji koji je započeo 25. septembra. 28. septembra prešao je u nastupanje 68. streljački korpus u oblasti između Dunava i Zaječara, a 64. streljački korpus južno od njega. Ove jedinice su tako ugrozile bočne komunikacije i pozadinu nemačkih jedinica koje su vršile napad na 75. korpus. Nemci su tako naterani da pređu u odbranu. 75. korpus povezao se sa 25. divizijom NOVJ, 68. korpus sa 23., a 64. korpus sa 45. divizijom, koje su presecale komunikacije u neprijateljskoj pozadini. Na taj način nemačka odbrana izlomljena je u niz slabo povezanih sektora i otpornih tačaka.

Iskoristivši vezanost nemačkih grupacija u odbrani na grebenu planine Deli Jovan i u odbrani Zaječara, 68. korpus je u međuprostoru produbio prodor u pravcu Petrovca na Mlavi i doline Velike Morave. 4. gardijski mehanizovani korpus maršom je privučen u neposrednu pozadinu fronta. Kad je nemački otpor u Zaječaru posle sedmodnevnih borbi 8. oktobra konačno slomljen, događaji su se nizali filmskom brzinom. Ujutro 10. oktobra posebno oformljeni odred 93. streljačke divizije u dramatičnoj akciji osvojio je 30-tonski most na Velikoj Moravi kod Velike Plane i na levoj obali formiran je mostobran. Uporedo sa nemačkim pokušajima likvidacije mostobrana, koji su propali velikim delom usled dejstva jedinica NOVJ u polaznom rejonu, 4. gardijski mehanizovani korpus izvršio je marš preko Zaječara, Petrovca i posednutog mosta na levu obalu Velike Morave. Do 12. oktobra tu je formirana grupacija od dve streljačke divizije, četiri motorizovane brigade i jedne tenkovske brigade. Ovim je nemačka odbrana istočne Srbije učinjena bespredmetnom, a jedinice istočno od Velike Morave dovedene u opasnost od opkoljavanja. Neposredno je sledio napad na Beograd.

Borbe za Beograd

Angažovane snage
 
Sovjetski tenk T-34 na ulici u Beogradu, oktobar 1944.

Sa nemačke strane, u borbama za Beograd učestvovale su dve grupacije: u samom gradu i okolini bila je raspoređena borbena grupa "Šnekenburger", nazvana po komandantu generalu Viliju Šnekenburgeru (Willi Schneckenburger, poginuo 13.10.1944.). Nju su sačinjavale sledeće jedinice:
2 bataljona 750. puka 118. lovačke divizije
Puk "Tvrđava Beograd" (kasnije Divizijska k-da za posebne namene "Štefan")
Brigada "f. Rudno"
delovi 737. puka 117. lovačke divizije
dopunski bataljon 7. SS divizije "Princ Eugen"
28. landesšicen-bataljon
nekoliko policijskih bataljona
jedan rudarski zaštitni bataljon iz Kostolca
38. motorizovani protivavionski artiljerijski puk
nekoliko diviziona artiljerije 2. oklopne armije
202 tenkovski bataljon
delovi 5. motorizovanog policijskog puka

Ukupna jačina ove grupacije iznosila je preko 20.000 ljudi, 40 tenkova i oko 170 topova i minobacača.

U istočnoj Srbiji na proboju prema Beogradu nalazila se borbena grupa "Štetner" (Walter Stettner Ritter von Grabenhofen, poginuo 18.10.1944.). Nju su sačinjavali:
1. brdska divizija
2. puk "Brandenburg"
749. puk 117. lovačke divizije
117. izviđački bataljon
jedan bataljon 7. SS divizije
delovi policijskih jedinica iz istočne Srbije

Ukupna jačina ove grupacije iznosila je preko 20.000 ljudi, 35 tenkova i oko 150 topova i minobacača.

U oslobađanju Beograda učestvovale su sledeće jedinice Crvene Armije:
4. gardijski mehanizovani korpus pod komandom general-potpukovnika Ždanova, sastava: 13., 14. i 15. mehanizovana i 36. tenkovska brigada, 230. haubički artiljerijski puk, 140. minobacački puk, 58. puk gardijskih minobacača, 42. lovačka protivtenkovska artiljerijska brigada, 22. protivavionski artiljerijski divizion i 218. samostalni inženjerijski bataljon
5. samostalna gardijska motorizovana brigada
73. streljačka divizija
236. streljačka divizija

4. gardijski mehanizovani korpus je, zajedno s jedinicama ojačanja, imao u svome sastavu 17.022 čoveka, 160 tenkova, 21 samohodno artiljerijsko oruđe, 31 oklopni automobil, 366 topova i minobacača. Streljačke divizije imale su između 7.500 i 8.000 boraca.

Prvu armijsku grupu NOVJ, pod komandom general-lajtnanta Peka Dapčevića, sačinjavale su:
Prva proleterska divizija
Peta krajiška divizija
Šesta lička proleterska divizija "Nikola Tesla"
11. krajiška udarna divizija
16. vojvođanska udarna divizija
21. srpska udarna divizija]]
28. slavonska udarna divizija
36. vojvođanska udarna divizija

U operaciji je takođe sadejstvovala 23. srpska udarna divizija. Ove jedinice su na dan 5. oktobra imale 32.000 boraca pod oružjem. Zahvaljujući konstantnom prilivu dobrovoljaca, ovaj broj se do 14.10. povećao na oko 40.000.

Tok borbi

Glavne snage 4. gardijskog mehanizovanog korpusa (36. gardijska tenkovska i 13. i 14. gardijska mehanizovana brigada) 12. oktobra pre podne sastale su se u rejonu Natalinaca (12 km istočno od Topole) s jedinicama 4. srpske brigade 21. srpske divizije NOVJ.

Ukrcavši na tenkove jedan bataljon te brigade, 36. gardijska tenkovska brigada, potiskujući osiguravajuće delove neprijatelja, uskoro je izbila pred Topolu, jako neprijateljsko uporište na putu Beograd — Kragujevac. Na prilazima gradu, pored 10. brigade 5. divizije, vodile su borbu 13. brigada 1. proleterske divizije i 2. krajiška brigada 17. divizije NOVJ.

Vest o dolasku sovjetskih jedinica izazvala je veliko oduševljenje kod jugoslovenskih boraca.
 „"Oduševljenje je dostiglo vrhunac kad nam je komandant bataljona saopštio da ćemo ići na Beograd zajedno s Rusima", — priča jedan borac iz 4. srpske brigade 21. udarne divizije NOVJ, — "brzo smo se ukrcali na tenkove i slili u reku borbenih vozila 4. gardijskog mehanizovanog korpusa".“

[3]

Združenim udarom, jedinice Crvene armije i NOVJ u jednočasovnoj borbi oslobodile su Topolu i nastavile pod neprekidnom borbom marš prema severu.
 
Beogradska operacija, borbe u gradu

U rejonu Belosavaca, 9 km severeno od Topole, nemački Divizion jurišnih topova SS-divizije "Princ Eugen" je iz samohodnih oruđa 88 mm otvorio jaku vatru na čelne jedinice 36. gardijske tenkovske brigade. Ne prekidajući kretanje, prednji delovi brigade izvršili su napad na neprijateljski položaj i savladali nemački otpor. Istog dana kasno popodne brigada je izbila pred Mladenovac, u kome je već vodila borbe 3. krajiška brigada. Na južnoj ivici Mladenovca, duž severne obale rečice Luga i dalje, duž nasipa železničke pruge, nemačko-fašističke jedinice su pripremile odbrambenu liniju, a sam grad su uredile za kružnu odbranu. Artiljerija korpusa, koja je pod zaštitom mraka pomerena što je moguće bliže prednjem kraju neprijateljske odbrane, izvršila je jak vatreni nalet, posle čega su tenkovi, sa desantom automatičara, izvršili munjeviti juriš na neprijateljske položaje. U nezadrživom naletu sovjetske tehnike i jugoslovenske pešadije. za dva sata slomljen je otpor neprijatelja i oslobođen Mladenovac. Za to vreme 6. divizija NOVJ oslobodila je Ripanj i uništila oklopni voz.


U toku 13. oktobra kombinovanim snagama savladani su organizovani nemački odbrambeni položaju u oblasti Avale. Prema nemačkim podacima uništeno je čak 29 tenkova, ali tempo napada nije jenjavao.
 
Nemački bunker na uglu Zmaj-Jovine ulice i Obilićevog venca

Najznačajniji događaj odigrao se na severoistočnom pravcu. U toku noći 13/14. oktobra, u okolini Boleča 15. gardijska mehanizovana brigada iz pokreta je izvršila napad u bok i pozadinu motorizovanog puka SS divizije "Brandenburg", koji se povlačio prema Beogradu. Na isti odbrambeni sektor iz drugog pravca napale su 5. samostalna gardijska mehanizovana brigada i 1. krajiška brigada NOVJ. Nakon osmočasovne ogorčene borbe nemački otpor je slomljen. Time je presečena veza između grupacije "Šnekenburg" na teritoriji Beograda i grupacije "Štetner" koja se koncentrisala u oblasti Smedereva sa namerom da prodre prema Beogradu. Ova pobeda opredelila je dalji tok dejstava.

Završna faza operacije

14. oktobra beogradska operacija je ušla u završnu fazu. Na obudu grada iz svih pravaca koncentrisale su se napadne snage: XII korpus NOVJ sa zapada i jugozapada, desnood njega, sa juga, Prvi proleterski korpus, sa istoka 5. i 21. divizija NOVJ. Ove jedinice su na licu mesta formirale kombinovane napadne sastave sa delovima oklopnih i mehanizovanih jedinica Crvene armije.
 
Borci NOVJ u napadu na zgradu br. 167. u Bulevaru kralja Aleksandra, oktobar 1944.

U toku prepodneva 14. oktobra Prva proleterska divizija ojačana sovjetskim tenkovima osvolila je banjički vis i nastavila napredovanje u pravcu Autokomande i Slavije.
 

„Tek pred ponoć izbismo na domak Autokomande. Od jake eksplozije tu, na cesti, planuše dva sovjetska tenka, gore kao da su od luča. Grupa Njemaca sačekala ih pancerfaustima, a zatim pokušala da pobjegne u noć. Zapaljeni su treći i četvrti tenk (dva prva je grupa propustila da prođu).

Ova grupa, trojica Njemaca, naletjela je na vod Vida Jovićevića, koji ih je već bio prošao. Uhvaćeni su svi trojica. Od eksplozije, pored tenka mi je poginuo jedan borac, jedan od onih Kosmajaca koji su nam se na Zlatiboru priključili.
Ovdje, na izlazu iz Jajinaca, sjetih se borbe koju smo 1944. vodili na Imljanima. Pet boraca je poginulo dok smo izvukli ranjenika, koji je poslije dva sata umro. A sada posmatram tenkove — buktinje u kojima posade zapomažu i mole za pomoć.. Niko im se ne primiče. Ostali tenkovi obilaze buktinje i produžavaju naprijed. Posade su izgorele s tenkovima. “

Savo PUZIĆ, komandir Treće čete Prvog bataljona Prve proleterske brigade. [4]

Dolinom Topčiderske reke napadala je 13. mehanizovana brigada Crvene armije i Šesta proleterska divizija. Nakon izbijanja na reku Savu, produžile su napad prema železničkoj stanici i savskom mostu. Nemci su koncentrisali snage i protivnapadom odbacili Sovjete i Jugoslovene od ove vitalne saobraćajne tačke. Ovim prodorom izolovana je i opkoljena grupacija pukovnika Cimermana na Čukarici.

Tokom 14. i 15. oktobra veći deo grada bio je oslobođen. Neprijatelj se držao samo u njegovom severozapadnom delu, na liniji: železnička stanica »Dunav« — Botanička bašta — Narodna skupština — Terazije — blok zgrada ministarstava — Glavna železnička stanica, kao i na Čukarici, gde su nemačke jedinice bile odsečene od svojih snaga u gradu.
 
Devojka iz Beograda nudi sovjetske tenkiste hranom, Beograd, oktobar 1944.

15. oktobra uveče ispoljio se napad grupe "Štetner" iz pravca Smedereva na položaje 5. i 21. divizije NOVJ i sovjetske jedinice u zahvatu smederevskog druma prema centru grada. Ove jedinice su na svaki način težile da se spoje sa grupacijom koja se branila u centru grada. One su sa izuzetnom upornošću prodirale preko Zvezdare, duž Bulevara kralja Aleksandra i preko Konjarnika. Razvile su se izuzetno oštre borbe. Njihov napad je zaustavljen uz velike gubitke. Tokom 16. oktobra Druga proleterska brigada NOVJ i 36. gardijska tenkovska brigada Crvene armije preduzele su protivnapad na ovu grupaciju, okružili i uništili jedan njen deo u okolini škole "Vojislav Ilić".
 
Beogradska operacija, borba protiv grupacije generala Štetnera

Tokom 16. oktobra snage grupe "Štetner" nastavile su sa još većom rešenošću i po cenu velikih gubitaka napade usmerene na prodor u centar grada. Ovi napadi slomili su se o odlučnu odbranu sovjetskih i jugoslovenskih snaga.

Suočen sa dramatičnim gubicima i suočen sa izvesnošću neuspeha, general Štetner odlučio se na manevar. Napustivši svu mehanizaciju, 17. oktobra usmerio je svoju grupaciju južno od Beograda, sa namerom da pokuša prodor u Beograd sa juga, dolinom Topčiderske reke. Istovremeno, 17. oktobra ujutro, ojačane snage iz Beograda pokrenule su napad u pravcu juga, u susret Štetnerovoj grupaciji. Ovaj napad je međutim odbijen.

Štetnerova formacija naišla je na liniji reke Bolečice na položaje 21. srpske divizije i uspela da ih potisne. Međutim, u rejon planine Avale pravovremeno je iz Beograda upućena 11. udarna divizija NOVJ. Na istočnom kraju Beograda, iza fronta 21. divizije, koncentrisale su se takođe snage 5. udarne divizije, 15. gardijske mehanizovane brigade i 5. samostalne gardijske motorizovane brigade. Tokom 18. i 19. oktobra iz Beograda su izvučene 16. i 36. divizija u cilju presretanja Štetnerove grupacije.   
   Vikizvornik ima originalan tekst povezan sa ovim člankom:
Izveštaj komandanta Armijske grupe "Srbija" od 4. novembra 1944.


U sukobu sa ovim snagama grupa generala Štetnera razbijena i velikim delom uništena. General Štetner poginuo je u borbama na Avali 18.10., a njegove preostale snage narednih dana u grupama su se probijale prema nemačkom mostobranu u Šapcu, napadane i uništavane od jedinica XII korpusa i 31. srpske brigade.

Tokom 17. i 18. oktobra, prodirući u pravcu Kalemegdana, 8. brigada 1. proleterske divizije, zajedno s jedinicama Crvene armije, došla je do zgrade "Albanija", a 1. proleterska brigada osvojila je zgradu Narodnog pozorišta i Ratnički dom. Borbe su se vodile iz ulice u ulicu, od kuće do kuće, i unutar zgrada. Grupa boraca Prve proleterske upala je u zgradu narodnog pozorišta iz ulice Braće Jugovića, pod vatrom se prebacila kroz pozorišnu salu i, jedno po jedno, ručnim bombama uništila grupe Nemaca u prednjem delu zgrade i na spratu.

1. brigada 6. proleterske divizije likvidirala je otpor u nekoliko utvrđenih zgrada kod crkve i fabrike šećera na Čukarici. Jedinice 17. brigade 28. divizije NOVJ, u sadejstvu sa četom sovjetskih boraca, zauzele su fabriku šećera.

Do kraja dana 18. oktobra, posle žestokih petodnevnih uličnih borbi, neprijatelj je u gradu bio pritisnut ka Savi. Osobito krvave borbe vodile su se za jako utvrđenu zgradu Ministarstva saobraćaja, Glavnu železničku stanicu, hotel "Moskvu", Gradsku opštinu i Radionicu vojne odeće. Do kraja 19. oktobra neprijatelj je držao u svojim rukama samo Kalemegdan, zgradu "Albanija", Terazije, uži rejon Savskog mosta i Čukaricu. Zatim je počeo da napušta i ova poslednja uporišta, užurbano prebacujući svoje trupe na levu obalu Save.

U noći 19/20. oktobra zauzeta je zgrada "Albanija", u to vreme najviša u Beogradu. Borac Mladen Petrović je, rizikujući život, na zgradi istakao trobojku s crvenom petokrakom.
 
Građani Beograda na crvenoarmejskom tenku proslavljaju oslobođenje grada ispred palate "Albanija, Beograd, oktobar 1944.

U zoru 20. oktobra preostale nemačke snage iz Beograda užurbano su se povlačile preko savskog mosta na levu obalu, ometani od sovjetske avijacije i artiljerije. Inžinjerci su izvršili pripreme da po povlačenju svojih jedinica, sruše most. Međutim, ovaj plan omeo je penzionisani učitelj Miladin Zarić. On je stanovao u blizini mosta, u Karađorđevoj ulici br. 69. Pošto je imao minersko iskustvo iz Balkanskih ratova, uočio je pravi trenutak, izašao na most i presekao provodnike.

Nemačko iznenađenje odmah su iskoristili delovi 13. gardijske mehanizovane brigade i delovi 814. i 211. streljačkog puka Crvene armije, Prva lička i 13. proleterska brigada, prebacili se preko mosta i, uz podršku artiljerije sa Kalemegdana, formirali mostobran na levoj obali. U toku prebacivanja Nemci su pokušali nekoliko samoubilačkih napada na most, ali bez uspeha.
 „U večernjim časovima je preduzet poslednji pokušaj razaranja Savskog mosta. Odvažni prodor jednog kamiona, napunjenog eksplozivom, pod zaštitom 4 jur[išna] topa, dospeo je, doduše, kroz neprijateljske redove sve do početka mosta, ali su tamo kamion, kao i 2 prateća jur[išna] topa, pogođeni koncentrisanom vatrom protivtenkovskih topova. Usled paljenja tovara u kamionu, most je ponovo bio samo neznatno oštećen. “

[5]

Tokom noći 20./21. oktobar borbena grupa "Cimerman" sa Čukarice prebacila se čamcima na levu obalu Save, gde je napadnuta i delimično razbijena od Prve ličke brigade.

Rezultat operacije

Dvadesetog oktobra, nakon šestodnevnih teških borbi, Beograd je bio konačno slobodan. Mnoštvo građana izašlo je na ulice da bi oduševljeno pozdravilo oslobodioce.
 
Grupa crvenoarmejaca na Terazijama, oktobar 1944.

U borbama za oslobođenje Beograda od 14. do 20. oktobra poginula su 2953 borca NOVJ i oko 960 crvenoarmejaca. Većina poginulih boraca sahranjena je na Groblju oslobodilaca Beograda. Između ostalih, poginuli su:
- politički komesar 5. krajiške (kozarske) NOU brigade Mahmud Ibrahimović Mašo
- komesar 1. bataljona 1. proleterske brigade Blažo Popivoda
- zamenik komandanta 1. bataljona 1. proleterske brigade narodni heroj Dušan Milutinović
- komandant 4. bataljona 2. ličke brigade Milan Drakulić
- komandant 4. bataljona 8. crnogorske brigade narodni heroj Milisav Đurović
- komandant 4. bataljona 21. slavonske brigade Stojan Rekić
- zamenik komandanta 2. bataljona 21. slavonske brigade Stanko Milošević
- načelnik štaba 21. slavonske brigade Petar Okulić
- komandant 1. bataljona 1. ličke brigade Jandre Žunić
- politički komesar 2. bataljona 1. ličke brigade Jovo Ćopić
Ordenima i medaljama Sovjetskog Saveza za podvige tokom operacija odlikovano je oko 300 boraca NOVJ.

Nemačke oružane snage imale su oko 15.000 poginulih, među kojima obojica komandujućih generala, i oko 9.000 zarobljenih. [6]
 
Zarobljeni nemački vojnici u dvorištu škole "Vojislav Ilić" u Beogradu, oktobar 1944.

Tokom operacije oslobođena je celokupna teritorija Srbije severno od doline Zapadne Morave i istočno od Velike i Južne Morave. Armijska grupa "Srbija", specijalno obrazovana za odbranu Srbije, teško je poražena, naneti su joj nenadoknadivi gubici i izbačena je sa svog terena. Komandant Jugoistoka je 3. novembra rasformirao je štab Armijske grupe "Srbija" i izrazio priznanje i zahvalnost štabu i jedinicama na junačkom otporu nadmoćnim snagama. Nad nemačkim snagama u Sremu preuzeo je komandu štab LXVIII korpusa. Ometen je plan vrhovne komande Vermahta o stvaranju fronta na istočnoj granici Srbije, ugroženo je izvlačanje Armijske grupe "E" iz Grčke i stvorena je povoljna osnovica za dalje ofanzivne akcije. Beogradska operacija bila je važan korak u konačnom rušenju nacističke Nemačke.
 
Čestitka britanskog premijera Čerčila maršalu Titu povodom oslobođenja Beograda

Oslobođeni Beograd postao je sedište vlade i ostalih državnih institucija nove Jugoslavije. Vrhovni komandant NOVJ maršal Tito pohvalio je i odlikovao veliki broj boraca i starešina jedinica NOVJ i Crvene armije koje su učestvovale u operaciji.

Reference
^ Izveštaj komandanta Armijske grupe "Srbija" od 4. novembra 1944., Arhiv vojnoistorijskog instituta
^ Izveštaj komandanta Armijske grupe "Srbija" od 4. novembra 1944., Arhiv vojnoistorijskog instituta
^ Grupa sovjetskih i jugoslovenskih autora: Beogradska operacija, Beograd 1966
^ Prvi crnogorski bataljon Prve proleterske NOU brigade, zbornik sećanja, Beograd 1977
^ Izveštaj komandanta Armijske grupe "Srbija" od 4. novembra 1944., Arhiv vojnoistorijskog instituta
^ Grupa sovjetskih i jugoslovenskih autora: Beogradska operacija, Beograd 1966

Izvor: Wikipedia